wprowadzenie do socjologii prawa

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

WPROWADZENIE DO NAUKI SOCJOLOGII PRAWA

[1] 22.06.2006

PORZĄDEK

Porządek społeczny jest pewną odmianą porządku w ogóle.

Porządek – sposób postrzegania rzeczywistości (różnica między postrzeganiem a
spostrzeganiem: postrzeganie ma elementy procesu świadomościowego, spostrzeganie jest
procesem tylko i wyłącznie zmysłowym).

Porządek to określony ideał. Przeciwieństwo porządku – chaos – też jest pewnym ideałem.

Postrzeganie rzeczywistości jako uporządkowanej wywołuje uczucia pozytywne. Natomiast
postrzeganie rzeczywistości jako chaotycznej wywołuje uczucia negatywne.

Porządek w ogóle to zjawisko naturalne, porządek społeczny to zjawisko kulturowe.

Rodzaje porządku:

a) regularność – powtarzanie się pewnych sekwencji w czasie i przestrzeni, np. klucz

ptaków, głód i sytość,

b) porządek wzoru – postrzeganie, że określone obiekty są w stanie identycznym lub

bardzo podobnym do pewnego wzoru, który jest nam znany. Musi być uświadomiony.

Wzór – pewna kreacja osoby postrzegającej (należy więc do świata kultury).

Między postrzeganymi obiektami a znanymi nam wzorami zachodzi podobieństwo
idiosynkratyczne, czyli istotne podobieństwo, które pozwala bez większego wysiłku
zakwalifikować dany obiekt jako podobny do danego wzoru.
Przykład: znaczek „a” tak długo jest literą „a”, jak długo przypomina „a”, którego
wzór mamy w głowie.

Sprawdzając, czy zachodzi podobieństwo idiosynkratyczne, nakładamy wzór, który
mamy w świadomości, na rzeczywistość.

Kreacja wzoru:

- ma charakter esencjalny, tzn. jedynie myślowy,
- jest odtworzeniem regularności.

Szczególną odmianą porządku wzoru jest porządek normatywny. Z tym rodzajem
porządku mamy do czynienia, kiedy jesteśmy przekonani, że obiekty powinny być
zgodne ze wzorem, mamy pewne przekonanie o określonym ideale (a nie jedynie
postrzegamy, że obiekty są zgodne ze wzorem).

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

Porządek regularności, porządek wzoru i porządek normatywny mogą
pozostawać w rożnych relacjach wobec siebie. Mogą się uzupełniać, ale mogą też
pozostawiać w całkowitej niezależności od siebie.

Niektóre cechy porządku społecznego:
-

jest rodzajem porządku wzoru, porządku normatywnego,

może się obiektywizować (przykład: architekt planuje budynek. Plan się później
materializuje – widzimy pewien porządek w budynku),

o porządku społecznym nie można powiedzieć, że jest – on się staje (tzn. że nie
obiektywizuje się trwale i statycznie), ma więc charakter gradacyjny i dynamiczny,

porządek społeczny można kreować. Kreujemy go wszyscy, stale. Ale porządek
społeczny kreuje też nas samych. Jest to więc relacja współkształtowania. Będąc w
porządku społecznym, realizujemy go i kreujemy. Zatem porządek społeczny to
dynamiczne zjawisko procesowe o dwustronnej kreacyjności. Przykład: małżeństwo
realizuje porządek małżeństwa, ale jednocześnie kreuje go, ustalając swoje własne
zasady – zachodzi tu jednoczesna reprodukcja i kreacja porządku społecznego,

Tailor dokonał podziału świata na świat kultury i świat natury. Światem kultury jest
wszystko to, co zostało przez człowieka dodane do stanu naturalnego,

ład społeczny jest cząstką ładu kulturowego (F. Znaniecki: porządek społeczny
umiejscowiony w ładzie kulturowym),

porządek społeczny jest zarówno realny (kiedy się obiektywizuje) i idealny (kiedy
myślimy o porządku wzorów i norm),

w procesie stanowienia prawa mamy do czynienia z porządkiem idealnym, w procesie

stosowania prawa – z porządkiem realnym

Porządek nie może objawiać się jako porządek społeczny, kiedy:
-

zbiór społeczny jest jednoosobowy,

społeczność jest całkowicie amorficzna.

Społeczność amorficzna jest bardziej pierwotna od porządku społecznego. Dokonując
analizy porządku społecznego, analizujemy od struktury do porządku, nigdy na odwrót.

Porządek społeczny to porządek wzorów postępowania i sposobów ich realizacji. Wzory
mają charakter powinnościowy (normatywny).

Porządek społeczny występuje w dwóch formach:

a) porządek realny (kiedy postrzegamy działania),
b) porządek idealny, czyli porządek sensu stricto (kiedy zastanawiamy się, jak powinno

być).

Porządek realny nigdy nie jest odbiciem porządku idealnego.

Dynamika porządku realnego i idealnego:
-

dynamika porządku idealnego jest generalnie statyczna,

dynamika porządku realnego jest bardzo silna, ponieważ ten sam wzór nigdy nie jest

realizowany w ten sam sposób.

Człowiek chce postrzegać jak największą zbieżność pomiędzy porządkiem realnym i
porządkiem idealnym. Kiedy zbieżność ta jest duża, mówimy o istnieniu porządku
społecznego.

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

Porządek społeczny istnieje jedynie wtedy, gdy jest ktoś, kto go postrzega. Nie istnieje on
jako samoistny byt ontologiczny.

Warunkiem postrzegania porządku realnego jest wiedza o porządku idealnym.

Nie ma uniwersalnego porządku społecznego (ALE: nie wynika z tego, że porządek
społeczny jest skrajnie subiektywny!)

Funkcje porządku:
gwarantuje harmonijne życie zbiorowe, łagodząc naturalną sprzeczność, która jest w każdym
człowieku. Z jednej strony jesteśmy skazani na życie w zbiorowości, nie możemy przetrwać,
żyjąc samotnie. Z drugiej strony – każdy z nas stanowi autonomiczny podmiot i chce się
samorealizować. Dzięki istnieniu porządku społecznego pozostajemy sobą, będąc
jednocześnie w zbiorowości.

Gdyby wszystkie jednostki zachowały całkowitą podmiotowość, nie byłoby porządku
społecznego. Podobnie by się stało, gdyby wszystkie jednostki całkowicie zrezygnowały ze
swojej podmiotowości.

Istotne jest pytanie: ile podmiotowości trzeba się wyzbyć? Istnieje pewna granica, poza
którą nie ma już porządku społecznego, jest tylko porządek rzeczy.

[2] 15.03.2006

Porządek społeczny to porządek działań społecznych.

Mówiąc o działaniach społecznych, nie mamy na myśli aktywności społecznej czy
automatyzmów.

Działania społeczne:
-

są teleologiczne, tzn. ukierunkowane na pewien cel,

są racjonalne,

nadają pewien sens,

motyw działania jest mniej lub bardziej oczywisty,

są intencjonalne, tzn. skierowane do innych osób (z tego wynika, że nie każde
działanie jest działaniem społecznym),

tworzą rdzeń ładu kulturowego – przez działania społeczne albo tworzymy, albo
reprodukujemy ład kulturowy.

Najmniejszym fragmentem rzeczywistości społecznej jest stosunek społeczny, który składa

się z czterech elementów:

co najmniej dwie osoby,

interakcja – jedno działanie determinuje drugie,

przynajmniej jedna norma regulująca działanie,

co najmniej jedna wartość, którą chcemy osiągnąć.

Porządek społeczny to uporządkowany zbiór stosunków społecznych. Wyróżniamy dwa
rodzaje porządku społecznego:

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

idealny – pewne wzory,

realny – realizacja porządku idealnego (nie zawsze jest to idealna kopia).

Podmiotowość społeczna:

Aby jednostki mogły uczestniczyć w porządku społecznym, muszą posiadać podmiotowość
społeczną (social agency) umożliwiającą realizację stosunków społecznych. Podmiotowość
społeczna to przyznany jednostce lub zbiorowości przez uczestników porządku społecznego
zakres swobody współdziałania / realizowania określonych stosunków społecznych.

Podmiotowość społeczna a podmiotowość sprawcza:
Podmiotem sprawczym jest każdy osobnik, który poprzez swoją aktywność realizuje swoją
wolę. W nauce socjologii prawa takie pojęcie jest zbyt szerokie, bierzemy pod uwagę
aktywność realizowaną w stosunkach społecznych.

Podmiotowość społeczna jest cechą relacjonalną, tzn. nabywaną w pewnym układzie
zależności. Nie jest to więc cecha własna. Posiadamy ją tylko, jeśli funkcjonujemy w pewnej
uporządkowanej rzeczywistości społecznej. Nabycie podmiotowości społecznej
zawdzięczamy wejściu w relacje społeczne.

Cechy podmiotowości społecznej:
-

nie wynika z samego faktu bycia człowiekiem,

jest gradacyjna – można jej mieć mniej lub więcej,

nie zależy od nas samych, jest zależna od porządku społecznego, w którym

funkcjonujemy,
-

ma charakter zmienny – kształtuje się w zależności od tego, jakie warunki spełniamy,

a jakie przestajemy spełniać (podmiotowość społeczna maleje lub wzrasta w określonym
fragmencie porządku społecznego; kiedy wzrasta, mamy do czynienia z upodmiotowieniem,
kiedy maleje – z uprzedmiotowieniem),
-

jest cechą dynamiczną w dwóch wymiarach:

wertykalnym – mniej lub więcej podmiotowości,

materialnym – uzyskanie lub utrata podmiotowości w poszczególnych
fragmentach porządku społecznego,

jest właściwością w obrębie określonego porządku społecznego.

Kto przyznaje podmiotowość społeczną?
Podmiotowość społeczną przyznaje osoba, do której kierujemy nasze działanie. Jest to
potencjalny współaktor porządku społecznego. Aby jego uznanie naszej podmiotowości
społecznej skutkowało, sam musi ją posiadać.

Jakie warunki muszą być spełnione, by uzyskać podmiotowość społeczną?
Z reguły normy społeczne mówią o koniecznych warunkach (jak wiek, wykształcenie,
kwalifikacje, stanowisko czy majątek). Warunki te są istotne z punktu widzenia uczestników
fragmentu porządku społecznego, w którym chcemy działać. O koniecznych warunkach
decyduje konkretne środowisko społeczne, w związku z tym te warunki mają charakter
dynamiczny i gradacyjny.

Proces nadawania podmiotowości społecznej:

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

najczęściej odbywa się spontanicznie i polega na tym, że inni uczestnicy stosunków

społecznych uznają naszą podmiotowość społeczną,

polega na wzajemnym uznaniu podmiotowości społecznej drugiej strony,

warunki uznania podmiotowości czasem są warunkowane normatywnie,

czasami konieczne jest spełnienie pewnych procedur (np. uzyskać pewne kwalifikacje),

obustronne uznanie podmiotowości nie wystarcza,

czasem nadawanie podmiotowości ma charakter ceremonialny (np. pierwsza komunia),

2 drogi nabycia podmiotowości społecznej

wywołują odmienne konsekwencje,

w pewnym momencie powinny się spotkać.

Ponieważ podmiotowość społeczna jest relacjonalna, do jej uzyskania konieczne jest
uczestnictwo w procesie uzyskiwania innych osób.

Podmiotowość społeczna przyznaje swobodę współdziałania w stosunkach społecznych.

Problem swobody:

-

swoboda znajduje się pomiędzy totalną wolnością a totalnym zniewoleniem,

totalna wolność jest niemożliwa (bo zawsze coś nas ogranicza),

totalne zniewolenie również jest niemożliwe (bo mamy wolną wolę i zawsze możemy

zrobić coś wbrew normom itd.),

Ograniczenia naszej podmiotowości społecznej:
-

ograniczenia normatywne (konieczność spełnienia określonych warunków),

ograniczenia materialne (stan zdrowia itd.),

brak uznania naszej podmiotowości przez innych , co powoduje, że nie możemy

rzeczywiście zafunkcjonować.

wzajemne uznanie

spełnienie procedur,

uczestnictwo w ceremonii

- konieczne spełnienie wymagań
pewnych norm,
- aby korzystanie z podmiotowości było
możliwe, muszą być spełnione warunki
materialne (np. miejsce pracy dla
prawnika),
- jeśli warunki materialne nie zostały
spełnione, posiada się jedynie
podmiotowość formalną.

- nie trzeba spełniać dodatkowych
warunków materialnych

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

W związku z powyższym, podmiotowość społeczna to ograniczona swoboda
współdziałania.

Swoboda działania jest cechą gradacyjną, co oznacza, że może być większa bądź mniejsza.
Swoboda minimalna (esencjalna) jest niezbywalna, umożliwia nam podjęcie decyzji CZY?
Większa podmiotowość umożliwia wybór partnera stosunku społecznego , użytych środków
itp.

Normy społeczne wyznaczają pewne ramy, w których istnieje możliwość realizowania
określonej podmiotowości społecznej. Im te ramy są większe, tym większa jest podmiotowość.

Osobowość prawna:
-

to zdolność do czynności prawnych,

istnieje we fragmencie rzeczywistości społecznej wyróżnionym ze względu na

specyficzny charakter norm.

Porządek społeczny to nie porządek regulowany przez prawo!

ład kulturowy
porządek społeczny
prawo

[3] 22.03.2006

INTERAKCJA

ład kulturowy

ład społeczny

porządek społeczny

stosunki społeczne

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

Interakcja:

Interakcja to forma szczególnej aktywności człowieka.

Aktywność człowieka jest determinowana w różny sposób:
-

aktywność człowieka zdeterminowana w sposób fizjologiczny,

aktywność człowieka zdeterminowana w sposób kulturowy.

Jest to podział analityczny i niejednoznaczny (np. pewne zdolności kulturowe są
zdeterminowane biologicznie).

Mówiąc o porządku społecznym, mówimy o aktywności zdeterminowanej kulturowo.

Kulturowo zdeterminowana aktywność człowieka może być uwarunkowana:
a) rzeczowo, np. sadzenie drzewka;
b) osobowo (podmiotowo), np. zawarcie znajomości.
Nas interesuje aktywność zdeterminowana osobowo (wyłączając aktywność skierowaną
bezpośrednio na samego działającego) + aktywność zdeterminowana rzeczowo, ale tylko jako
epifenomen (np. sadzenie drzewka, żeby się komuś podobało).

Czasami trudno rozstrzygnąć, jak ukierunkowana jest dana aktywność.

Działanie społeczne – aktywność społeczna kulturowo zdeterminowana z podmiotowym
adresatem może mieć charakter:
a) spontaniczny – przebiega bez żadnego wzoru zachowania,
b) uwzorowany – przebiega wg pewnego wzoru (nie: normy!) postępowania; zawsze
przebiega w podobny sposób.
W większym stopniu interesują nas działania społeczne uwzorowane.

Wszystkie ważniejsze aktywności mają charakter uwzorowany.

Aktywność uwzorowana może przebiegać z różnym udziałem świadomości:

a) automatyzmy:

- prawie bez udziału świadomości,
- nie interesują nas automatyzmy fizjologiczne, ale automatyzmy kulturowe (inaczej:

wyuczone), np. pisanie, czytanie,

- są wyuczone w takim stopniu, że nie zastanawiamy się nad nimi,
- biorą się z ekonomii naszego działania (chcemy minimalizować koszty),
- jeśli są powszechnie powielane, tworzą kręgosłup porządku społecznego,
- efekt działania jest przewidywalny,
- dotyczą nie tylko aktywności przejawianej na zewnątrz! (utarte ścieżki myślenia itp.),
- uwzorowane bez reszty,

b) działania rutynowe:

- z większym udziałem świadomości,
- występuje proces decyzyjny,
- aktywność przebiega automatycznie,
- efekt działania jest przewidywalny,
- minimalizują w pewnym zakresie koszty energetyczne,
- również tworzą porządek społeczny,

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

- słabiej uwzorowane niż automatyzmy,

c) działania w pełni refleksyjne:

- występuje m.in proces decyzyjny i refleksja,
- wymagają wysiłku,
- ich rezultat nie jest przewidywalny,
- odwzorowują i kreują porządek społeczny,
- w normatywnie uregulowanym przedziale pozostawiają pewną dowolność,
- rozległy obszar dowolności mieści się w pewnych ramach, co warunkuje to, że

działanie znajduje się jeszcze w porządku społecznym (gdy przekroczy pewne granice,
staje się działaniem spontanicznym i nie będzie należeć do porządku społecznego).

Interesuje nas aktywność:
-

zdeterminowana kulturowo,

skierowana do innych,

wysoce refleksyjna,

uwzorowana,

o charakterze znakowym

Co łączy relacje składające się na interakcje?
Ukształtowały się cztery różne sposoby objaśniania tych zależności:

1) Model behawioralny:

Behawioryzm (ang. zachowanie) – naukowo mówi się tylko o tym, co można zaobserwować
(czyli nie mówi się na przykład o myślach).

Życie społeczne jest zdeterminowane bodźcami i zachowaniami (zależności przyczynowo-
skutkowe).

Aktywność A (=bodziec) aktywność B (=reakcja)

Akcja reakcja

Interakcja jest splotem wielu akcji i reakcji.

2) Model oparty na ekonomicznej wymianie:

-

interakcja polega na racjonalnej wymianie,

odwołanie do teorii racjonalnego wyboru,

imput

output

to nas nie
interesuje

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

podmioty wymieniając dobra (niekoniecznie w sensie ekonomicznym!), odnoszą
pewne korzyści.

3) Model komunikacyjny:

-

interakcja – szczególna wymiana informacji potrzebnej obu stronom,

interakcja ma charakter znakowy, jest nośnikiem pewnej informacji,

interakcję uruchamia wartość, jaką jest informacja.

4) Model dramaturgiczny:

Interakcja – wzajemne odgrywanie przed sobą pewnych ról.

Istnieje również piąty model:

5) Model prof. Pałeckiego = model racjonalno-teleologiczny:

Model odwołuje się do czterech wymienionych wyżej modeli:
-

do modelu behawioralnego: potrzebne są aktywności zewnętrzne, bo bez nich
interakcja nie zachodzi,

do modelu opartego na ekonomicznej wymianie: musi istnieć wartość, cel,

do modelu komunikacyjnego: pewne stany rzeczy osiągamy tylko przez wymianę
informacji,

do modelu dramaturgicznego: nasze aktywności nie są spontaniczne, przeważnie są
uwzorowane (wymagają scenariusza).

Interakcja:
-

nigdy nie zachodzi bez przyczyny, zawsze chcemy coś osiągnąć,

motorem popychającym do działania jest wartość, którą chcemy osiągnąć (model

teleologiczny),
-

w interakcję wchodzimy z namysłem (model racjonalny),

muszą być dwa podmioty,

Interakcja – w sposób racjonalny przekazujemy przez aktywność pewną informację, a druga
strona robi to samo, co prowadzi do pewnego konwencjonalnego skutku.

W porządku społecznym są łańcuchy interakcji.

[4] 29.03.2006

NORMA

Funkcjonując w porządku społecznym pewne czynności wykonujemy w sposób regularny. Te
regularne czynności wchodzą w obieg komunikacyjny, tzn. ludzie zaczynają o nich mówić.

„Spodziewałem się, że przyjdziesz punktualnie, bo zawsze tak przychodzisz” jest przykładem
artykulacji opisującej pewną rzeczywistość (inaczej: artykulacji regularności

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

postępowania). Dokonując takiej artykulacji, dokonujemy pewnych skrótów, idealizujemy
(nie opisujemy całej czynności, ale mówimy „On jest punktualny”).

Wyartykułowana regularność zaczyna funkcjonować samodzielnie, oderwana od realiów. W
ten sposób powstaje wzór działania, który funkcjonuje w życiu społecznym poprzez
komunikowanie, a nie tylko realizowanie.

Regularne postępowanie

wzór działania:

- idealizacja

- skrót

Każda osoba realizuje wzór postępowania nieco inaczej.

Ktoś, kto chce zrealizować wzór działania, zna tylko kierunek działania, nie zna natomiast
dokładnych wytycznych dotyczących realizacji. W takim przypadku mamy do czynienia z
dyrektywą (zasadą) działania. Dyrektywa działania w mniejszym stopni niż wzór działania
mówi, jak ją spełnić, w związku z czym samemu trzeba ją dopasować do konkretnej sytuacji.
Przykład dyrektywy działania: Bądź uczciwym człowiekiem.

Wzory i dyrektywy działania mogą spełniać funkcję aksjologiczną.

Funkcja aksjologiczna:

-

funkcja nabierania cechy powinności,

np.: Powinieneś być uczciwym człowiekiem,

inni ludzie oczekują od nas określonego postępowania,

postępowanie jest uznawane za pożądane, ponieważ rezultat takiego postępowania
wydaje się być cenny,

spełnianie funkcji aksjologicznej to jedne z warunków stania się normą,

funkcja ta może być spełniania w sposób gradacyjny (mnie lub bardziej powinno się
spełniać wzory/dyrektywy)

u Kanta: imperatyw kategoryczny – nigdy nie powinno się postępować inaczej, bo nie
można przytoczyć argumentów przeciwstawnych,

Istnieją koncepcje mówiące, że spełnianie funkcji aksjologicznej jest wystarczające, by
można było mówić o normie. Czyli: norma – powinny wzór postępowania. Z punktu widzenia
porządku społecznego taka definicja jest zbyt uboga.

Funkcja imperatywna:

-

dodatkowa sytuacja, w której nie tylko stwierdzamy, że wzór jest powinny, ale też
zaznaczamy, że gdy wzór nie zostanie spełniony, to nastąpi negatywna reakcja
otoczenia (czyli adresatów interakcji lub innych osób),

zasady / dyrektywy obojętne

imperatywy – niezwykle silnie
powinny być spełnione

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

przekonanie o negatywnej reakcji otoczenia wynika z doświadczenia,

spełnienie wzoru działania wiąże się z pozytywną reakcją,

funkcja gradacyjna.

Sankcja - pozytywna lub negatywna reakcja na spełnienie bądź niespełnienie wzoru
działania. Sankcja pozytywna – nagroda. Sankcja negatywna – kara. Sankcje uzasadniane są
powinnością (spełnianiem przez wzór działania funkcji aksjologicznej).

Wg niektórych opinii, spełniane funkcji aksjologicznej i imperatywnej wystarczy, by wzór
działania był normą. W związku z gradacyjnością funkcji aksjologicznej i imperatywnej
możliwy jest podział na normy słabe i silne. Słabe normy charakteryzują się słabą
powinnością i słabą imperatywnością. Silne – silną powinnością i silną imperatywnością.

Dla prawników coś albo jest normą, albo nią nie jest. Hierarchia norm prawnych wynika z
przyczyn formalnych i nie ma związku z funkcją aksjologiczną.

Funkcja regulacyjna (wyznaczająca):

-

może nam się wydawać, że spełniamy dyrektywę, podczas gdy jest zupełnie inaczej.
Dlatego konieczne jest określenie sposobu spełniania normy, żeby każdy mógł uznać,
czy norma została spełniona czy nie = obiektywizacja,

porządek społeczny jest możliwy tylko, gdy wszyscy biorący w nim udział potrafią
stwierdzić, czy dyrektywa została spełniona czy nie,

w treści komunikowanego wzoru musi być określenie, jak go spełnić,

funkcja regulacyjna to funkcja gradacyjna.

Norma - wzór działania, który w wystarczającym stopniu spełnia funkcję aksjologiczną,
funkcję imperatywną oraz funkcję regulacyjną (wyznaczającą).

Z powyższej definicji wynika, że wzór działania może być w mniejszym lub większym
stopniu normą. Im mniej jest normą, tym większą pozostawia swobodę działania.

O tym, czy coś jest normą, dowiadujemy się z praktyki życia społecznego (ostateczną próbą
jest więc próba empiryczna).

wzór

działania

imperatyw

norma

Funkcja
aksjologiczna

+ / -

Funkcja
imperatywna

+ / -

Funkcja regulacyjna

+ / -

uwagi

F. imperatywna i regulacyjna
są powiązane ze sobą. Albo są
jednocześnie spełnianie, albo
obie nie są spełniane.

Wszystkie funkcje
spełnione w
wystarczającym
stopniu (decyduje
praktyka społeczna)

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

Normy prawne nie zawsze spełniają powyższe kryteria bycia normą!

Koncepcje dotyczące normy:

a) pozytywizm prawniczy:
-

norma – tak czy inaczej rozumiany komunikat (np. zdanie w kodeksie),

koncepcja nie do utrzymania, bo o tym, czy coś jest normą, decyduje praktyka
społeczna,

b) behawioralna koncepcja normy:
-

norma – dowolne zachowanie powtarzane przez ludzi,

koncepcja nie do utrzymania, bo pomija funkcję aksjologiczną.

Coś może być normą dla określonej rodziny, wsi, kraju... Dlatego normę trzeba
relatywizować do określonego porządku społecznego.

Istotne jest odróżnianie komunikatu dotyczącego wzoru postępowania od normy:
-

komunikat normatywny nie jest normą,

komunikaty mogą istnieć poza porządkiem społecznym, a normy nie.

Istnieją trzy światy:
1) Świat rzeczywistych działań, tu: normy.
2) Świat komunikatów normatywnych.
3) Świat świadomości tych, którzy produkują, odbierają komunikaty i wykonują
działania.
Te światy są ze sobą powiązane.

Norma:
-

nie może być tylko komunikatem albo tylko działaniem,

nie jest zjawiskiem ontologicznie spójnym,

jest tym, co kształtuje porządek społeczny.

Aby komunikat normatywny stał się normą, musi być połączony z działaniem i użyciem
świadomości.

Prawie nigdy nie jesteśmy w stanie absolutnie precyzyjnie zrealizować komunikatu
normatywnego. Realizujemy komunikat idiosynkretycznie (z istotnym podobieństwem).

Komunikaty normatywne zawsze zawierają pewne luki interpretacyjne.

Gdy istotne wymogi komunikatu normatywnego zostały spełnione, została spełniona
norma.

Normy są relatywne, bo odnoszą się do określonego porządku społecznego. Nie istnieją
normy uniwersalne (ale istnieją uniwersalne imperatywy, np. Bądź dobrym człowiekiem).

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

[5] 05.04.2006

NORMA CD.

Norma to komunikat + akt komunikacyjny + postępowanie.

Funkcje normy to funkcje względem świadomości uczestników stosunków społecznych.

Komunikat normatywny, który potencjalnie może stań się normą, powinien spełniać
określone cechy:

a)

stanowisko minimalistyczne:
-

musi być wyraźnie powiedziane, w jakiej sytuacji określony podmiot powinien
zachować się w określony sposób (sytuacja normatywnie relewantna). Np.
Jeżeli zamierzasz kupić samochód.... Sytuacje są opisywane mniej lub bardziej
dokładnie,

musi być opisany podmiot relewantny, czyli ten, który ma się zachować w
określony sposób w określonej sytuacji. Podmiot relewantny może byś wskazany
imiennie lub przy użyciu nazw ogólnych

Używane w kodeksach karnych sformułowanie KTO nie odnosi się do każdego, a jedynie do osób,
które coś robią, coś zrobiły,

musi być charakterystyka tego, co podmiot ma zrobić, lub czego ma nie zrobić
(normatywnie relewantna charakterystyka aktywności),

inne stanowiska:
-

oprócz powyższych składników komunikat powinien określać reakcję na
spełnienie bądź niespełnienie określonego wzoru zachowania

(Odwołanie do koncepcji normy sankcjonowanej i normy sankcjonującej),

komunikat powinien również określać normatywnie relewantną wartość.

Komunikat staje się normą, gdy spełnia następujące funkcje:

funkcję aksjologiczną (przekonanie, że osoba powinna coś zrobić),

funkcję imperatywną (określone postępowanie jest wymuszone),

funkcję regulacyjną / wyznaczającą (wiadomo, jak spełnić)

Aby komunikat stał się normą, konieczny jest:
-

proces wartościowania i racjonalizacji (Co mi to da?),

element emocjonalno-motywacyjny (Czy mam wolę to zrobić?)

Oba procesy są ze sobą sprzężone.

Komunikaty normatywne mogą ulegać utrwaleniom (np. mogą zostać spisane), stając się
zobiektywizowanymi komunikatami normatywnymi. Dzięki temu komunikaty normatywne
mogą brać udział w procesie socjalizacji normatywnej, czyli w procesie uczenia się
komunikatów normatywnych. Dzięki procesowi socjalizacji normatywnej norma może
zaistnieć, ponieważ ktoś może świadomie zrealizować komunikat normatywny lub też
świadomie go nie zrealizować.

W kodeksach są komunikaty normatywne a nie normy!

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

Proces socjalizacji normatywnej

Komunikowanie normy jest skomplikowanym procesem komunikacyjnym. Komunikat
normatywny może być odbierany na trzy sposoby: jako komunikowanie, jako prognoza lub
jako informacja.

Jeżeli komunikat nie spełnia funkcji pragmatycznej (tzn. nie jest do nas intencjonalnie
skierowany), to nie jest normatywnie relewantny.

Komunikat normatywny może spełniać funkcję performatywną, tzn. jego wypowiedzenie
powoduje konwencjonalnie określony skutek.
Performatywy – ich wypowiedzenie powoduje powstanie określonego stanu rzeczy (a
osiągnięcie pożądanego stanu rzeczy nie jest możliwe bez ich wypowiedzenia). Np. Biorę
ciebie za żonę.

Geneza powstawania norm:
1)

Koncepcja genetycznego uwarunkowania naszej normatywności (koncepcja
naturalistyczna):
ludzie mają predyspozycje do tworzenia norm, wynika to z ich natury,

Koncepcja metafizyczna:
podstawowe normy są przekazywane ludziom przez byty transcendentalne; z norm
podstawowych wywodzą się wszystkie inne normy,

Konwencjonalizm normatywny:
normy powstają w wyniku kumulowania się doświadczenia ludzi przełożonego na
wykreowanie takiego komunikatu, do którego przypisuje się konwencjonalnie określony
skutek.

Pewne rodzaje norm nie dają się dopasować do tej koncepcji.

Aby norma była normą społeczną, muszą zajść dwa procesy:
1)

Proces ustalania się normy:
-

znacząca część danej zbiorowości posiada zbliżoną znajomość postanowień
komunikatu normatywnego (znacząca część – część umożliwiająca normie
zafunkcjonowanie). Ile treści komunikatu normatywnego muszą znać ludzie?

•

z reguły komunikat normatywny jest bogatszy niż to, co ludzie wiedzą o nim,

•

różni ludzie nie znają treści komunikatu normatywnego z taką samą
dokładnością,

•

znajomość treści ma być wystarczająca do spełnienia oczekiwań społeczności,

indywidualny
-

w bardzo małych grupach

pierwotnych (rodzina itp.),
-

dotyczy wszystkich osób w

grupie

dotyczący wielu ludzi
-

komunikat normatywny jest

nośnikiem normy

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

zmacząca część społeczności nabiera przekonania, że norma obowiązuje (inni
ludzie mają określone oczekiwania co do mojej aktywności); przekonanie o
obowiązywaniu jest gradacyjne,

W danej zbiorowości istotne treści komunikatu są znane znaczącej części
społeczności i znacząca część jest wystarczająco przekonana o jej obowiązywaniu.

Proces utrwalania się normy.

[6] 12.04.2006

NORMA, USTALANIE SIĘ NORMY

Norma społeczna – norma ważna dla pewnej zbiorowości.

Norma – instrument intencjonalnego kreowania porządku społecznego; ma 3 wymiary:

1)

horyzontalny – wymiar procesu ustalania się normy prowadzącego do tego, że treść
komunikatu normatywnego zna znacząca część zbiorowości.

wertykalny – wymiar odbywający się w świadomości adresatów normy, którzy znają
istotne postanowienia komunikatu normatywnego.

USTALANIE SIĘ NORMY

Trzeba wiedzieć tak dużo o normie, żeby móc ją skutecznie zastosować (żeby ludzie mogli
rozpoznać, że realizujemy daną normę).

Treść pragmatyczna nie jest tym samym co treść kompletna.

Konieczny jest różny poziom znajomości treści norm (norma prawna musi być dokładniej
znana niż inne normy).

Kompletna znajomość treści normy przez daną zbiorowość nie jest możliwa do osiągnięcia.

Uczestnicy stosunku społecznego muszą mieć podobny poziom znajomości treści normy,
żeby móc osiągnąć określony skutek – problem zewnętrznego uzgodnienia wiedzy o
określonej normie (trzeba stworzyć standaryzowaną wiedzę o normie).

Zawsze mamy jakąś wiedzę wyjściową, z tą wiedzą musimy uzgodnić wiedzę o tym, jak
mamy coś zrobić – problem wewnętrznego uzgodnienia treści normy.
Asocjacja kognitywna – przyswajanie wiedzy w taki sposób, żeby zintegrowała się z wiedzą
już posiadaną. Jeżeli nie dokonamy asocjacji kognitywnej, zignorujemy normę i szybko o niej
zapomnimy.

Można mieć wiedzę o treści normy, ale nie używać tej normy (np. można wiedzieć o jakiejś
normie obowiązującej wśród Pigmejów, ale się do niej nie stosować).

Zasada ignorantia iuris nocet – 2 podejścia:

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

a) rozumienie absolutne: zawsze trzeba znać treść normy. Tutaj już same braki

świadomości normatywnej mogą przynieść negatywne skutki. Takie rozumienie
działa nie tylko w systemie prawa, ale też w systemie religijnym,

b) jeżeli ktoś bez winy nie wie o normie, to i tak ponosi karę ALE jeśli próbował

poznać treść normy, to nie ponosi kary.

Idealna socjalizacja normatywna nie jest możliwa do osiągnięcia, ale buduje się pewne
modele idealne.

Model prof. F. Studnickiego

Standaryzowana wiedza o prawie dotyczy treści podstawowych.

Postulat literalnej znajomości prawa jest nieosiągalny; norma może się ustalić bez jej
literalnej znajomości.

USTALANIE SIĘ PRZEKONANIA O OBOWIĄZYWANIU NORMY

(odpowiedź na pytanie: Kogo i jak mocno obowiązuje dana norma?)

Formalne obowiązywanie norm nie jest gradacyjne. Norma obowiązuje, gdy powstała
zgodnie z określoną procedurą.

Społeczne obowiązywanie norm:

- jest gradacyjne,
- ma charakter procesu świadomościowego,
- przekonanie o obowiązywaniu normy może się narodzić w dwóch sytuacjach:

a) znaleźliśmy się w sytuacji rzeczywistej normatywnie relewantnej. Sytuacja taka

wymusza odpowiedź na pytanie: Jak mocno czuję, że norma mnie wiąże?
Musimy albo zastosować się do normy, albo się nie zastosować,

- nie znaleźliśmy się w sytuacji rzeczywistej normatywnie relewantnej, ale

wyobrażając sobie taką sytuację, dochodzimy do wniosku, że norma obowiązuje.

- kogo obowiązuje dana norma?

Internalizacja normy – przekonanie, że norma mnie obowiązuje.

Przekonanie o obowiązywaniu jest gradacyjne:

wiedza o ogólnych
zasadach prawa

wiedza profesjonalna –
potrzeba do
wykonywania zawodu

wiedza na temat tego, gdzie
szukać treści innych norm,
gdy jest taka potrzeba.

norma obowiązuje
zawsze

obowiązuje, ale...

nigdy nie obowiązuje

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

Kiedy posiadamy wiedzę o normie, może nastąpić też auternalizacja normy, czyli
dojście do przekonania, że dana norma obowiązuje inne osoby, ale mnie nie
obowiązuje. W takim przypadku ustalenie normy nie jest możliwe. Masowa
auternalizacja powoduje, że norma nie będzie obowiązywać w porządku społecznym
i nie stanie się normą społeczną (bo internalizacja jest koniecznym warunkiem
ustalenia się normy).

Przekonanie o obowiązywaniu zależy od:

tego, jakie miejsce zajmujemy w strukturze społecznej, jaką rolę pełnimy w
społeczeństwie (czy ta rola jest wg nas ważna?),

tego, jak uzgadniamy wartości własne z wartościami postulowanymi przez
normę (asocjacja aksjologiczna) – 2 rodzaje norm:

Początkowo wszystkie normy są normami heteronomicznymi. Również
normy prawne wyjściowo mają charakter heteronomiczny. Jeśli nastąpi
asocjacja aksjologiczna, będą stosowane. Jeśli nie nastąpi – ich stosowanie
trzeba będzie wymuszać. Podwyższanie sankcji wcale nie musi skłonić ludzi
do przestrzegania norm.

temporalny – 3 rodzaje norm:

a) normy aktualne – ustaliły się w danym czasie i w tym czasie obowiązują,
b) normy historyczne – ludzie znają ich treść, ale już nikt nie uważa, że obowiązują,
c) normy wyłaniające się – normy intencjonalnie kierowane dla uregulowania nowych

sytuacji, dopiero się ustalają, w pewnych kręgach już obowiązują, w innych jeszcze
nie.

Relatywność terytorialna - w tym samym czasie w pewnych społecznościach ta sama
norma może być normą historyczną, w innych – wyłaniającą się, a w jeszcze innych –
aktualną.

Nie ma uniwersalnej normy społecznej, ale są normy szczególnie powszechne (przeważnie
dyrektywy, a nie normy).

Im bardziej normy są zbliżone do dyrektyw, tym szybciej się ustalają.

Problem polskiej Konstytucji: to nie jest zbiór zasad!

Nie wszystkie normy prawne są normami społecznymi (konieczne dwa procesy: ustalenie i
utrwalenie normy).

normy autonomiczne – nastąpiła
asocjacja aksjologiczna, wartości
postulowane prze normę są zgodne z
moimi wartościami

normy heteronomiczne –
wartości postulowane przez
normę nie są moimi wartościami;
norma nie może stać się normą
społeczną

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

[7] 26.04.2006

NORMA CD.

Utrwalanie się treści normy – 2 elementy:

1)

Materializacja (obiektywizacja):

Pewne przekonania normatywne zostają zmaterializowane – artykulacja.

Bez materializacji niemożliwa jest:
- socjalizacja normatywna,
- normatywna kontrola społeczna, czyli porównywanie pewnego idealnego stanu

rzeczy do tego, który sprawdzamy, wiążące się z pozytywnymi lub negatywnymi
sankcjami.

Normy głęboko autonomiczne nie muszą być zmaterializowane, bo nikt poza nami o nich nie wie.

Forma komunikowania / sytuacja komunikacyjna determinuje sposób odbioru
komunikatu niezależnie od jego treści (zgodnie z teorią komunikacyjną Habermasa).

Kształtowanie się postawy normatywnej:

Norma utrwaliła się, gdy wystarczająca część społeczności wykazuje postawy
pronormatywne.

Koncepcja postawy:

- pojawiła się w latach 20. XX wieku,
- ma miejsce między ustaleniem się normy a działaniem,
- utrwalona świadomość normatywna uzewnętrznia się najczęściej poprzez
wypowiedzi.
- postawa składa się z dwóch elementów: z elementu świadomościowego i z

elementu behawioralnego (aktywność),

- postawa to jeszcze nie jest realizowanie normy, ale jedynie komunikowanie,

że postąpiłoby się zgodnie z nią,

- ludzie mają skłonność do działania zgodnie z postawami, jednak nie zawsze to, co

mówią, jest zgodne z tym, co robią,

- postawy nie są społecznie obojętne,
- 3 komponenty postawy:

•

wiedza normatywna,

•

ocena normatywna,

•

akt deklaracji normatywnej.

językowa = wypowiedź zawierająca treść
normatywną + jej zapis (kodeksy itp.)

pozajęzykowa, np:
- wzorcowe postępowanie,
- obrazy,
- symbole

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

Jeśli istnieją postawy pronormatywne, mamy do czynienia z normami społecznymi.
Normy prawne nie zawsze są normami społecznymi.

Stopień powszechności postaw jest pronormatywnych jest dobrym wskaźnikiem
uspołecznienia normy.

Norma jest normą społeczną, gdy w wystarczającym stopniu uległa ustaleniu i
utrwaleniu się.

Ponieważ normy są instrumentem kreowania porządku społecznego, muszą cechować się
racjonalnością.

Koncepcja racjonalności:

stworzona przez Maxa Webera,

ktoś działa racjonalnie, gdy ma dobrze wyobrażony stan rzeczy (co?), który chce
osiągnąć, oraz gdy dobiera odpowiednie środki, by ten stan rzeczy osiągnąć (w jaki
sposób?),

dobór środków następuje na podstawie naszej wiedzy,

mimo spełnienia warunków racjonalnego działania, można nie osiągnąć danego celu,

skuteczność nie przesądza o racjonalności,

Normy społeczne muszą być racjonalne. Irracjonalna reguła postępowania nie jest normą!

Wiele norm nie ma imiennego autora.

Racjonalność

W przypadku norm prawnych powinno nastąpić uzgodnienie racjonalności zewnętrznej z
racjonalnością wewnętrzną.

zewnętrzna:

−

autorem norm oznaczony
podmiot,

−

dla adresatów normy
może być ona
nieracjonalna

wewnętrzna:

−

brak imiennego twórcy normy,

−

norma powstaje w spontanicznym
procesie,

−

racjonalność normy wynika nie z
przekonania, tych, którzy ją tworzyli,
ale tych, którzy ją stosują,

−

z czasem może się okazać, że norma
utraciła racjonalność wewnętrzną

−

dotyczy norm moralnych,
zwyczajowych, obyczajowych i
części norm religijnych.

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

Model stosunku społecznego:
1)

Dwa podmioty.

Interakcja.

Norma społeczna.

Wartość, cel – racjonalizuje cały proces.

Można rozumieć czyjąś racjonalność, ale jednocześnie uważać, że jego działanie jest
nieracjonalne.

Decyzja o postąpieniu zgodnie z normą lub niezgodnie z normą zależy w ogromnej mierze od
przekonania o jej racjonalności.

Norma – instrument osiągania celu, wartości.

Koncepcja wartości:

Dwa podejścia

Wartością mogą być skutki normy lub też sama norma.

Wartość a cel:
−

każdy cel to wartość, ale nie każda wartość to cel,

−

cel – wartość, którą chcemy osiągnąć i podejmujemy w tym celu określone działania,

wartość

cel

−

są wartości, o których wiemy, że są niemożliwe do osiągnięcia,

−

są wartości, których nie chcemy osiągnąć ze względu na duże koszty,

−

wartość, która nie jest celem, znajduje się poza stosunkiem społecznym,

KOGNITYWIZM:
− wartości to pewne obiekty o pewnych

właściwościach niezależne od tego,
czy ktoś uważa je za wartość czy nie,

− coś jest wartością samo z siebie,
− podejście błędne.

NONKOGNITYWIZM:
− dowolny stan rzeczy staje się wartością,

gdy dowolny podmiot odczuwa do niego
apulsywną relację wartościującą,

− apulsja – chcemy, żeby coś (stan rzeczy /

obiekt) trwało, przeciwieństwo: repulsja,

− nie ma wartości samych z sobie,
− konieczna jest percepcja (zmysłowa lub

wyobrażenie)

apulsja

obiekt = wartość

działanie

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

−

wartość, która nie jest celem, to nie to samo co antywartość.

Wartość jest gradacyjna: zależy od siły apulsji.

[8] 10.05.2006

RACJONALIZACJA NORM

Racjonalizm – kierunek w epistemologii głoszący, że najlepszym źródłem poznania jest
rozum, a poznanie sensualne nie dostarcza pewnych informacji.

Racjonalność – właściwość naszego działania polegająca na kierowaniu się umysłem a nie
emocjami.

Racjonalność instrumentalna (teleologiczna) polega na tym, że mamy oznaczony cel i
dobieramy do osiągnięcia tego celu właściwe środki.

Norma jest traktowana jako pewien instrument do osiągnięcia wartości, celu.

Skala preferencyjna:
− wartości tworzą hierarchię,
− każda jednostka posiada odmienne skale preferencyjne,
− zbiór wartości tworzących skalę preferencyjną jest nieporównywalny (niepokrywający się)

ze zbiorami wartości innych jednostek,

− skale preferencyjne mogą mieć duży stopień internacjonalizacji. Ale bywają też wartości,

które są tylko wartościami deklarowanymi

wartości

− wartości są uporządkowane według ważności,
− ta sama wartość może być w różnych miejscach skali preferencyjnej różnych jednostek,
− pewne wartości mają tendencję plasować się u wszystkich ludzi na bardzo wysokich

pozycjach w skali preferencyjnej, np. poczucie bezpieczeństwa – te wartości tworzą trzon
aksjologiczny w porządku społecznym (wartości powszechne),

− im wyżej wartości są w skali preferencyjnej, tym bardziej ujednolicają się, im niżej – tym

bardziej indywidualizują się,

− skale preferencyjne nie mają charakteru trwałych struktur, są dynamiczne i incydentalne,
− najtrwalszy charakter mają wartości będące najwyżej na skalach preferencyjnych.

Nawet bardzo silnie przeżywane wartości nie muszą być wartościami – celami (bo
zastanawiamy się nad osiągalnością wartości poprzez określone działanie).

rzeczywiście przeżywane –
stanowią motywację do naszego
działania

deklarowane – nie stanowią motywacji
do działania, nie mogą być wartościami -
celami

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

Niezbędnym i pierwszym warunkiem racjonalizacji instrumentalnej jest dobre
wyobrażenie sobie wartości jako celu. Z reguły wymaga to rezygnacji z innych wartości
(rachunek kosztów i zysków). Wybieramy wartość:

•

osiągalną,

•

dla której warto poświęcić inną wartość,

•

znajdującą się wysoko na skali
preferencyjnej.

Proces przeobrażania wartości w wartość – cel jest procesem bardzo złożonym i
zdeterminowanym wieloma czynnikami (mogą one pozostawać ze sobą w wyraźnej
sprzeczności).

Norma jako regulator działań w porządku społecznym:

−

narzędzie mówiące, jak postępować, żeby osiągnąć określoną wartość-cel,

−

podmioty stosunku społecznego muszą postrzegać działanie jako celowe.

Norma może sama stwierdzać, jaką wartość – cel osiągniemy, kiedy zastosujemy daną normę,
lub może pozostawiać tę kwestię domysłom.

Norm nie można oderwać od wartości, bo sens norm jest odczytywany poprzez wartości –
cele.

Podstawa aksjologiczna systemu norm (aktów prawnych):
− wartości, dla których osiągnięcia sformułowano sposób postępowania,
− wartości osiągnięte dzięki spełnieniu wymogów norm.

Normy społeczne powstają na bazie wartości: ktoś uznaje wartość za wartość – cel, która
powinna być osiągana w określony sposób.

Wartości:
− pełnią funkcję normotwórczą,
− pełnią funkcję racjonalizującą
− pełnią funkcję interpretacyjną,
− pełnią funkcję motywującą,
− stanowią kryterium oceny norm (oceniamy, czy rzeczywiście zrealizowanie normy

prowadzi do określonej wartości – celu, i czy proponowany sposób postępowania jest
dobry).

Sam sposób powinnego postępowania też może być wartością.

Normy

instrumentalne
- oceniamy tylko, czy prowadzą do
określonej wartości

zasadnicze
- są wartością same dla siebie,
- wartością jest ich przestrzeganie

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

Treść regulująca normy:
− najczęściej normy nie mają dokładnej treści regulującej – nie do końca wiadomo, co

zrobić, żeby osiągnąć wartość – cel,

− nie da się sformułować normy, która miałaby pełną treść regulującą (m.in. ze względów

językowych),

− treść regulującą normy trzeba sobie wyinterpretować; najczęściej odwołujemy się przy

tym do wartości – celu.

Dla danego zbioru norm N podstawą aksjologiczną są wszystkie te wartości, które względem
norm spełniają w wystarczającym stopniu wszystkie funkcje (normotwórczą, racjonalizującą
itd.).

Racjonalizacja norm:
− wartość – cel przypisana do normy,
− wartość – cel podlega ewaluacji z punktu widzenia:

•

ważności (=miejsce na skali preferencyjnej),

•

osiągalności (czy jesteśmy w stanie zrealizować normę?),

•

korzyści,

•

treści regulującej:

asocjacja

norma adekwatna

Norma może być również adekwatna tylko aksjologicznie lub tylko kognitywnie.

Asocjacja pełna – norma jest adekwatna i aksjologicznie, i kognitywnie (= norma
racjonalna).

W razie stwierdzenia braku adekwatności normy może nastąpić:
a) alienacja normatywna – poczucie, że nie możemy zaakceptować danej normy

(niemożliwa jest asocjacja aksjologiczna), które może prowadzić do
manifestowania zachowań antynormatywnych,

b) anomia – przekonanie jednostki lub grupy społecznej o tym, że nie ma wskazówki

normatywnej co do tego, jak postąpić w danej sytuacji, spowodowane
nieznajomością norm lub brakiem stosownych norm.

Nie zawsze normy muszą być racjonalizowane, np. kiedy kogoś bezrefleksyjnie naśladujemy
lub gdy spełniamy normy ze strachu przed sankcją.

aksjologiczna:
Czy ta wartość – cel jest moją
wartością? Gdzie jest na skali
preferencyjne?

kognitywna:
Czy spełnienie wszystkich
wymagań doprowadzi do
osiągnięcia pewnej wartości
– celu?

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

W jaki sposób spełnienie treści regulującej normy prowadzi do określonej wartości –
celu?

*Dana wartość może być realizowana przez wiele norm i na odwrót. Przyjmujemy, że jedna norma realizuje
jedną wartość.

a) prawidłowości obiektywne – racjonalizacja musi być wzmocniona asocjacją kognitywną,
b) oparcie na pewnej konwencji (cel jest zawsze osiągany)- tylko asocjacja aksjologiczna.

[9] 17.05.2006

RACJONALIZACJA NORM CD.

ZBIORY NORM

Racjonalizacja

Najczęściej odwołujemy się i do wartości, i do wiedzy.

Normy jako instrument kształtowania porządku społecznego:
-

czasem sam fakt spełniania normy przynosi instrumentalną korzyść,

czasem, żeby nastąpił skutek, normę trzeba spełniać bardzo dokładnie.

Rodzaje racjonalizacji (podział I):
a)

racjonalność zasadnicza
- norma jest normą zasadniczą, wartością samą dla siebie,
- obalając wartość, można obalić ten typ racjonalności.

teleologiczna:
- wartością – celem jest coś innego niż samo spełnianie normy,
- żeby obalić ten typ racjonalności, trzeba pokazać, że mimo spełniania normy cel nie

zostanie osiągnięty

racjonalizacja teleologiczna

Rodzaje racjonalizacji (podział II):
a)

racjonalizacja idealna:

aksjologiczna:
odwołujemy się do wartości

kognitywna (poznawcza):
odwołujemy się do wiedzy

ex ante
- zanim nastąpi skutek,
- wyobrażamy sobie, że norma
prowadzi do skutku, i dzięki temu
wyobrażeniu racjonalizujemy normę

ex post
- spełniamy normę,
- obserwujemy skutek
- występuje najczęściej, bo prawa
społeczne są tylko
prawdopodobne, nie są pewne

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

- skutek jest konwencjonalnie przypisany do normy, zawsze spełniając normę,

osiągamy oczekiwany skutek

racjonalizacja realna:
- skutek nie jest konwencjonalnie przypisany do normy,
- skutek nie jest pewny, jest jedynie prawdopodobny.

Racjonalność idealna nie wyłącza racjonalności kognitywnej (w tym przypadku: wiedza o
konwencjach).

Racjonalizacja jest procesem złożonym. Jedne formy racjonalizacji pozostają w
funkcjonalnych związkach z innymi formami racjonalizacji.

Normy, zbiory norm:

Nie wszystkie normy prawne są normami społecznymi.

Świat normatywny tworzący porządek społeczny to zbiór różnego rodzaju norm.

W. Sander wyróżnił normy dotyczące myślenia, działania i tworzenia. Podział ten wydaje się
być zbyt formalny.

Wyróżnia się cztery zbiory norm społecznych:
1) Zwyczaj – co mamy robić, żeby postępować tak jak nasi partnerzy w stosunkach

społecznych.

2) Moralność – co mamy robić, żeby postępować słusznie, dobrze etc.
3) Religia – co mamy robić, żeby postępować zgodnie z wolą osoby transcendentalnej.
4) Prawo - co mamy robić, żeby postępować zgodnie z wolą tego, kto ma władzę polityczną.

Zbiory norm często nazywa się systemami. Jest to jednak nadużycie.

Pojęcie systemu:
- zaczerpnięte z nauk formalnych,
- wg Einsteina system to zbiór dowolnych elementów wysoce uporządkowanych.

Oceniając stopień spełniania warunków systemu, bierzemy pod uwagę komunikaty
normatywne a nie normy.

Warunki systemu komunikatów normatywnych:
− niesprzeczność: treść jednych wypowiedzi nie może być sprzeczna z innymi,
− zupełność: o dowolnym przedmiocie jest powiedziane wszystko co możliwe,
− jednorodność: komunikaty normatywne mają zbliżony kształt i zajmują się podobnymi

przedmiotami (A1, A2, A3... ale nie A, B, C)
zasada ekskluzji – pewne komunikaty normatywne wyłącza się z systemu,

− wysoki stopień uporządkowania: wypowiedzi są uporządkowane wg konkretnych zasad;

nie może istnieć wypowiedź, dla której niemożliwe jest ustalenie jej relacji do innych
wypowiedzi,

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

− koherencja: wypowiedzi muszą tworzyć całość; znając część systemu, możemy coś

powiedzieć o całości.

Są to warunki konieczne.

Żaden zbiór norm nie spełnia w pełni wymogów systemu.

Zwyczaj:
1. Geneza powstania:

- cykliczne czynności wymagające współudziału kogoś innego,
- charakter czynności najczęściej praktyczny, rzadziej symboliczny,
- konieczne istnienie pewnych więzi społecznych,
- najważniejsza jest praktyczna potrzeba współdziałania,
- brak imiennego autora zwyczaju.

2. Przedmiot regulacji:

- reguluje tylko postępowanie (zachowanie się, wygląd) a nie sposób myślenia.

3. Źródła obowiązywania:

- funkcja identyfikacyjna.

4. Formy sankcjonowania:

- zwyczaj jest mało imperatywny,
- pojawiają się spontaniczne reakcje nieprzychylności (brak identyfikacji z osobą

niestosującą się do norm zwyczajowych)

- sankcje pozytywne: uznanie kogoś za swojego

5. Rodzaj zbiorowości (adresaci):

- konieczna styczność przestrzenna (wyjątek: internet)
- bardzo ważne zwyczaje tworzą grupy zawodowe – powstają zwyczaje profesjonalne,

6. Stopień spełnienia warunków systemu:

- zwyczaj jest asystemowy: brak wewnętrznego porządku, często trudno

wyartykułować normę zwyczajową,

- pewne cechy systemowości wykazują zwyczaje profesjonalne,
- najbardziej systemowa jest etykieta, czyli zbiór norm zwyczajowych związanych z

sytuacjami asymetrycznymi między ludźmi.

Obyczaj – zwyczaj o podniesionej imperatywności. Wiąże się z bardziej dolegliwymi
sankcjami. Zawiera większy ładunek aksjologiczny niż zwyczaj.

Prawo zwyczajowe nie jest tym samym co zwyczaj.

Moralność

W dalszych rozważaniach nie bierzemy pod uwagę etyki.

= normy społeczne

= etyka
- nauka o moralności,
- doktryna moralna,

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

1. Geneza powstania:

- przekonanie o charakterze zasadniczym (cos jest dobre / słuszne / sprawiedliwe),
- najważniejsze jest odwołanie do zasadniczych wartości,
- autor anonimowy,
- trudno oznaczyć czas i miejsce, w którym obowiązuje,
- często normy wędrujące w czasie i przestrzeni,
- występują raczej dyrektywy / imperatywy a nie normy.

2. Przedmiot regulacji:

- działanie + myślenie (intencje, sposoby odczuwania i myślenia).

3. Źródła obowiązywania:
4. Formy sankcjonowania:

- moralność jest bardziej imperatywna od zwyczaju,
- mała tolerancja na nieprzestrzeganie norm moralnych,
- poważne sankcje (np. ostracyzm),
- pojawia się autosankcjonowanie, jeśli nie przestrzegamy norm moralnych

(wyrzuty sumienia).

5. Rodzaj zbiorowości (adresaci):

- krąg adresatów z reguły niedookreślony,
- normy otwarte – każdy, kto uzna je za swoje, jest ich adresatem.

6. Stopień spełnienia warunków systemu:

- całkowicie asystemowa

[10] 24.05.2006

ZBIORY NORM CD.

Zakres przedmiotu regulowania systemów normatywnych:

MYŚLI

CZYNY

MATERIALNE I NIEMA-

TERIALNE

NASTĘPSTWA

ZWYCZAJ

MORALNOŚĆ

1. Moralność
zasad – reguluje.
2. Ważny rezultat
– nie reguluje.

RELIGIA

następstwa niematerialne

PRAWO

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

Religia:
1.

Geneza powstania:
-

normy pochodzą od podmiotu transcendentalnego,

charakter historyczny / pseudohistoryczny (można ustalić moment i miejsce
powstania).

Przedmiot regulacji:
-

relacje między ludźmi i osobami transcendentalnymi,

sposób postępowania wobec osoby transcendentalnej (ceremoniał religijny),

reguluje również sferę myśli, intencji, uczuć itd.

Źródła obowiązywania:
-

następstwo tego, że normy pochodzą od osoby transcendentalnej,

przestrzeganie norm postrzegane jako coś dobrego – dlatego czasem ciężko
oddzielić religię od moralności.

Formy sankcjonowania:
-

specyficzne sankcjonowanie,

pojęcie grzechu,

musi istnieć podmiot lepiej rozpoznający wolę osoby transcendentalnej (=kapłan),

sankcje mają charakter instytucjonalny,

nie wymaga się przywrócenia stanu sprzed popełnienia grzechu,

istota sankcji: naprawić relacje z osobą transcendentną.

Rodzaj zbiorowości (adresaci):
-

system zamknięty – skierowany do tych, którzy spełnią określone wymagania (np.

chrzest),

wyznawcy są odróżnialni od niewyznawców.

Stopień spełnienia warunków systemu, instrumentalność:
-

im bardziej religia materializuje się w sposób instytucjonalny, tym bardziej
systematyczny porządek tworzy,

większość religii w dużym stopniu spełnia wymogi systemu:

•

hierarchia: hierarchia norm religijnych to hierarchia dogmatów – są normy,
których nieprzestrzeganie nie jest tolerowane, ale są tez takie, których
nieprzestrzeganie jest tolerowane; im mniej ważne są normy, tym łatwiej
kapłanom uzasadnić ich zmianę,

kapłani mogą instrumentalizować religię.

Prawo:
1.

Geneza powstania:
-

organizowanie się dużych zbiorowości,

intencjonalny produkt władzy politycznej,

normy powstają w procesie proceduralnym,

normy prawne to normy samokreujące się (bo procedury dotyczące ich
tworzenia stanowią część zbioru norm prawnych).

Przedmiot regulacji:
-

czyny + następstwa (szczególnie następstwa materialne),

prawo przeważnie nie odnosi się do naszych myśli, ale socjologia zwraca uwagę
na nasze przeżycia związane z prawem (bo czyn jest uzależniony od naszej
decyzji),

zdarzają się normy prawne skierowane do naszej świadomości, np. odwołanie do
dobrych obyczajów,

Wprowadzenie do nauki socjologii prawa - notatki

prawo posiada autonomiczne przedmiotowo regulacje, które poza prawem nie
istnieją (np. osoby prawne),

prawo kreuje pewne twory (np. prawo spółek),

czy prawo jest autonomiczne?
H. Kelsen:

•

istnieje hierarchia norm prawnych (jest to specyficzna cecha prawa),

•

na samej górze w hierarchii znajduje się norma konstytucyjna, wyznaczająca
treść innych norm,

•

norma konstytucyjna też musi się do czegoś odwołać – prawo nie jest
autonomiczne.

Źródła obowiązywania:
-

normy prawne obowiązują, jeśli powstały w sposób zgodny z procedurą,

niektóre normy prawne nigdy nie staną się normami społecznymi – norma
może formalnie obowiązywać, ale nie zaistnieć w porządku społecznym.

Formy sankcjonowania:
-

sankcjonowanie proceduralne i instytucjonalne

Rodzaj zbiorowości (adresaci):

Stopień spełnienia warunków systemu:

prawo jest najbardziej systemowe

nie można wykreować systemu norm prawnych w oderwaniu od innych systemów
norm społecznych,

istnieje norma mówiąca o obowiązku systemowości prawa

istnieją normy różnych stopni: normy I stopnia (normy materialne), normy II
stopnia (o normach I stopnia), normy III stopnia (o normach II stopnia)....