23

22

Teoria krytyczna

albo śmierć.

Dlaczego powinniśmy

mówić Marksem?

Grzegorz Lewicki

M

y, Polacy, nie zdajemy sobie sprawy,
jak wygląda światopogląd przecięt-
nych Europejczyków. Nasi politycy

i intelektualiści rzadko uzmysławiają sobie
fakt, że mentalność mieszkańców Europy
Zachodniej jest o wiele bardziej lewicowa niż
Polaków. Nie chodzi o to, że nasza niedosta-
teczna lewicowość jest czymś złym. Wręcz
przeciwnie, przywiązanie do specyfiki kul-
turowej może okazać się w dłuższej mierze
korzystne dla Europy (zob. Lewicki 2011).
Zła jest raczej ignorancja części konserwa-
tywnych elit i niechęć do poznania sposobu
myślenia panującego w kręgach decyzyj-
nych i medialnych Europy. Wielu konserwa-
tywnych intelektualistów w Polsce gdy tylko
usłyszy słowa „Karol Marks”, gulgota, pieni
się i czerwieni, krzywiąc się, że „dość mieli-
śmy już w Polsce marksizmu”.

Tymczasem marksizm jest w Europie

Zachodniej ciągle żywy, rozwija się na uni-
wersytetach często bez żadnych związków
z komunizmem, kształtując sposób myśle-
nia kolejnych pokoleń. Weźmy choćby szkoły
londyńskie: London School of Economics
czy School of Oriental and African Studies –
w pierwszej z nich terminy Marksowskie służą
do socjaldemokratycznego spojrzenia na eko-

nomię, w drugiej Marks jest głównym świeckim
świętym oraz intelektualnym przewodnikiem
w krytyce kolonialnej Europy. Nie pomogą na-
rzekania. Tak po prostu jest. Mentalności Pola-
ków i mieszkańców Europy Zachodniej zasad-
niczo się różnią. Przez szacunek dla drugiej
strony, a także w celu skutecznej komunikacji,
trzeba zaakceptować to, że Europejczycy pa-
trzą na sprawy społeczne często po mark-
sowsku, nawet nie zdając sobie z tego sprawy.

Bez znajomości mentalności drugiej stro-

ny nasza komunikacja z Europą będzie utrud-
niona. Niestety, dziś Polska, ustami swoich
dyplomatów, polityków i filozofów, nie potrafi
powiedzieć, o co jej tak naprawdę chodzi.
Lewica w Polsce nie potrafi wyrazić swoich
poglądów, bo ich po prostu nie ma, a prawi-
ca, choć ma coś do powiedzenia, nie umie się
wysłowić. W tym tekście spróbuję wyjaśnić,
dlaczego opanowanie języka lewicowej teorii
krytycznej i eksponowanie lewicowej wrażli-
wości jest tak ważne dla polskich elit.

Wyjaśnić, wzmocnić, wyzwolić!

Nurtem myślenia kształtującym mental-

ność w Europie jest postmodernizm, który
podkreśla płynność i niestałość wszelkich

konstrukcji społecznych, filozoficznych i kul-
turowych. Postmodernizm w sferze kultury
kwestionuje bezwzględną prawomocność
dyskursów i zakłada, że są one warunko-
we oraz częściowo błędne, a także zawsze
podatne na zmianę. Próbę zdefiniowania
postmodernizmu podjąłem gdzie indziej
(Lewicki 2009), teraz chciałbym tylko zwró-
cić uwagę, że jednym z elementów postmo-
dernizmu w sferze intelektualnej jest teoria
krytyczna, której schemat argumentacyjny
został przyjęty jako właściwy, dobry i spraw-
dzony przez wielu Europejczyków.

Teoria krytyczna ma korzenie w neo-

marksistowskiej szkole frankfurckiej, której
przedstawicielami byli między innymi Max
Horkheimer, Theodor Adorno, Erich Fromm
czy Jurgen Habermas. Nie będę zajmował
się poszczególnymi myślicielami, ale przed-
stawię sam schemat rozumowania charak-
terystyczny dla teorii krytycznej w ogóle.

Według Briana Faya (1987) teoria krytycz-

na w naukach społecznych to teoria, która
wyjaśnia porządek społeczny w sposób, któ-
ry pozwala samej teorii stać się katalizato-
rem zmian społecznych. Teoria projektowana
jest po to, aby oddziaływać na społeczeństwo
i zmienić je. W pełni rozwinięta teoria kry-
tyczna składa się z czterech teorii składo-
wych: teorii fałszywej świadomości, teorii
kryzysu, teorii edukacji oraz teorii transfor-
macji społecznej. Zwolennik teorii krytycz-
nej ma wyjaśnić, dlaczego członkowie danej
społeczności postrzegają rzeczywistość fał-
szywie i dlaczego to zafałszowanie jest ozna-
ką nadciągającego kryzysu, następnie musi
stworzyć teorię edukacji, która uświadomi
ludziom ich prawdziwą pozycję oraz oświeci
ich do tego stopnia, że sami będą mogli stać
się nośnikami przemiany społecznej. Osta-
tecznie socjolog musi opisać proces trans-
formacji i jej pożądane efekty oraz wyjaśnić,
dlaczego stan po transformacji będzie lepszy
od poprzedniego. Fay stwierdza w skrócie, że

kompletna teoria krytyczna musi w imieniu
jakiejś uciskanej grupy stworzyć teorię 3E,
czyli enlightenment, empowerment, emanci-
pation

(1987: 29), co można przetłumaczyć

jako teorię „3W”, czyli wyjaśnienie, wzmocnie-
nie

, wyzwolenie.

Wzorcem i początkiem teorii krytycznej

jest teoria Karola Marksa (Fay 1987: 34–36).
Rozważmy ją w kontekście „3W”.

(1) Wyjaśnienie odbywa się przez wska-

zanie, że klasa robotnicza jest pogrążona
w fałszywej świadomości, to znaczy nie
zdaje sobie sprawy, że pracując dla kapitali-
stycznego pracodawcy, bierze udział w pod-
trzymywaniu systemu, który z konieczności
powoduje bogacenie się kapitalisty oraz
ubożenie i psychiczne wyobcowanie pra-
cowników. Robotnik staje się zdehumanizo-
wanym narzędziem pracy, podtrzymującym
trwanie systemu, choć może tego wcale nie
być świadomy. Jego percepcja rzeczywisto-
ści jest zaburzona. Klasa robotnicza trwa
w obiektywnej iluzji, to znaczy rozumie po-
jęcia, takie jak „Bóg”, „rynek” czy „państwo”
jako niezależne od niej samej, podczas gdy
są one tworzone przez kapitalistów w celu
zachowania systemu. Nieświadomi robot-
nicy uznają, że tym bytom po prostu trzeba
się podporządkować i że nikt i nic nie ma na
nie wpływu. Świadomość klasy robotniczej
jest zatem fałszywa, uwikłana w strukturę
kapitalistyczną. Co więcej, ekonomiści i so-
cjologowie kapitalizmu tworzą teorie, które
powielają i podtrzymują krzywdzącą robot-
nika iluzję.

(2) Wzmocnienie klasy robotniczej odby-

wa się przez stworzenie teorii jej zniewolenia
i właściwe opisanie sposobu, w jaki zasady
produkcji wpływają na ich sytuację. Dzięki
nazwaniu rzeczy po imieniu i stworzeniu
teorii ukazującej problemy klasy robotniczej
w perspektywie historycznej, ważne spo-
łeczne zjawiska zostają wreszcie nazwa-
ne i uwypuklone. Robotnicy dowiadują się,

Teoria krytyczna albo śmierć

Pressje 2011, teka 25

24

25

dlaczego są tłamszeni i komu służy ich nie-
dola. Dzięki temu to, co było poza nawiasem
społecznej świadomości, staje się widoczne.
Relacje władzy i zależności wysuwają się na
pierwszy plan, a klasa robotnicza − dzięki
systematycznej edukacji prowadzonej przez
tych, którzy przezwyciężyli fałszywą świa-
domość − zostaje uświadomiona i staje się
gotowym do rewolucji proletariatem.

(3) Wyzwolenie odbywa się poprzez

wskazanie, które elementy struktury kapita-
listycznej powinny być zmienione (na przy-
kład instytucje własności prywatnej, rynek),
lub usunięte (państwo), a także jakie formy
relacji społecznych muszą je zastąpić. Zo-
staje opisany pożądany sposób samoorga-
nizacji oświeconych (partia komunistycz-
na) oraz nakreślona strategia działalności
rewolucyjnej, która ma porwać tych wciąż
nieprzekonanych, pogrążonych w fałszywej
świadomości.

Marksizm w Polsce − nie bez powodu −

kojarzy się źle. Należy jednak pamiętać, że
marksizm i teoria krytyczna to nie to samo.
Teoria krytyczna jest jak gdyby zdjętym
z marksizmu schematem argumentacyj-
nym, który można wypełniać nową treścią.
Identyfikuje zawsze jakąś uciskaną grupę
społeczną, pokazuje, dlaczego struktu-
ra społeczna przyczynia się do niedoli tej
grupy, opisuje fałszywą świadomość spo-
łeczeństwa i szerszy kontekst społeczny
oraz historyczny, aby na końcu przedstawić
środki zaradcze: rewolucyjne lub – rzadziej –
ewolucyjne. Teoria krytyczna, choć gene-
tycznie związana była z marksizmem, z cza-
sem rozluźniła z nim związki, opisując wiele
nowych zjawisk społecznych. Na przykład,
wiele szkół feministycznych można zinter-
pretować jako wersje teorii krytycznej. We-
dług Sandry Harding (1993) feministyczna
metoda w naukach społecznych opiera się
na: rozpoznaniu, dlaczego tradycyjne nauki
społeczne odzwierciedlają tylko i wyłącznie

interesy mężczyzn (wyjaśnienie), przedsta-
wieniu i wdrożeniu programu badawcze-
go, który odpowiadałby na potrzeby kobiet
(wzmocnienie) i przemianie świadomości na
bardziej równą przez umieszczenie kobiet
na pozycjach społecznych zdominowanych
dotychczas przez mężczyzn, dzięki czemu
możliwa jest transformacja świadomości
opinii publicznej (wyzwolenie).

Cztery wady teorii krytycznej

Choć teoria krytyczna ma się dziś do-

brze, a socjologię w ten sposób uprawiają
przedstawiciele różnych grup interesu, ma
ona wiele słabych punktów. Poniżej wymie-
nię cztery najważniejsze.

(1) Brak kryteriów selekcji tematów ba-

dawczych

. Które grupy powinny być „wy-

zwalane” przez socjologów i filozofów? Nie
wiadomo. Donald Comstock (1996) sugeru-
je, że chodzi o te grupy, które są uciskane
w systemie kapitalistycznym, i ma nadzieję,
że pełniejszą listę będzie można stworzyć,
gdy społeczeństwa kapitalistyczne staną
się „bardziej zaawansowane”. Innymi słowy,
czas pokaże. Trzeba po prostu czekać i pa-
trzeć, które grupy społeczne określą same
siebie jako represjonowane.

Ta niejasność to istotna słabość teorii

krytycznej, jeśli bowiem nie istnieją kryteria
wyboru grup, dla których trzeba stosować
teorię krytyczną, to każda grupa może mieć
swoją własną. Doskonale pokazuje to artykuł
Wojciecha Czabanowskiego i Błażeja Skrzy-
pulca (2011a), którzy w ostatnich „Pres-
sjach” spróbowali stworzyć zarys chrześci-
jańskiej teorii krytycznej inspirowanej myślą
Karola Wojtyły. Teoria ta spełniała wszystkie
formalne wymogi 3W. Wyjaśnienie polega
u nich na wykazaniu, że rozprzestrzenianie
się bezkrytycznego materializmu prowadzi
społeczność europejską do fałszywej świa-
domości i alienuje ją od pełnego i spójnego

spojrzenia na życie jednostek i wspólnot.
Wzmocnienie dokonuje się przez nazwanie
problemu po imieniu i danie chrześcija-
nom narzędzi teoretycznych do opisu sta-
nu represji, w której się znaleźli, natomiast
wyzwolenie polega na świadomym wy-
chowaniu nowych pokoleń Europejczyków
w otwartości na duchową sferę egzystencji.
Pasuje? Pasuje.

Oczywiście, coś tu jednak zgrzyta. Marks

i marksiści jednogłośnie twierdzili, że system
kapitalistyczny podtrzymywany jest dzięki
trwaniu tradycyjnego modelu rodziny, zako-
rzenionego w wartościach chrześcijańskich.
To uprzedzenie odziedziczyło wielu zwolen-
ników teorii krytycznych. To żadna tajem-
nica, że większość z nich, jeśli nie wszyscy,
buduje swoje modele wyzwolenia grup spo-
łecznych, przyjmując na wiarę Marksowskie
uprzedzenia dotyczące religii czy rodziny.

W żadnym z istniejących schematów teo-
rii krytycznej nie spotkałem się ze stwier-
dzeniem, że grupy społeczne, które należy
wyzwolić, nie mogą mieć związku z chrze-
ścijaństwem czy tradycyjnym modelem ro-
dziny. Nikt się do tego nie przyzna, wszak
teoria ma być uniwersalna. A skoro nikt się
nie przyzna, to idea przywrócenia wartości
chrześcijańskich za pomocą teorii wyrosłej
na idei wrogich wobec chrześcijaństwa jest
jak najbardziej zasadna i formalnie popraw-
na. Być może Czabanowski i Skrzypulec roz-
poczęli nowy trend w teorii krytycznej, trend
mówienia do lewicy jej własnym językiem,
choć z pozycji zasadniczo odmiennych. Jest
to kierunek dobry i ciekawy.

(2) Niebezpieczny związek z marksizmem.

Jeśli schemat teorii krytycznej oparty jest
na marksizmie, to na ile może się on usa-
modzielnić? Przykład chrześcijańskiej teorii
krytycznej dobrze ilustruje ten problem. Co

ciekawe, można pytać nie tylko o to, na ile
teoria krytyczna może przeczyć wartościom
marksizmu, lecz także o to, czy z konieczno-
ści ogranicza się do kontekstu kapitalistycz-
nego. Marks pragnął wyzwolenia z okowów
kapitalizmu, aby stworzyć system komuni-
styczny. Czy wobec tego można używać teorii
krytycznej także do wyzwalania na przykład
z okowów opresyjnej władzy komunistycz-
nej w Chinach? Niestety – także w tym wy-
padku eksperci od teorii krytycznej nabiera-
ją wody w usta. Pytanie, czy teorię krytyczną
można zastosować w innym systemie niż
kapitalistyczny, wciąż pozostaje otwarte,
choć zwolennicy jej uniwersalizmu zapew-
ne stwierdzą, że służy ona do wspomagania
wszelkich represjonowanych grup społecz-
nych, w każdym systemie politycznym. Ewi-
dentna niejasność jednak pozostaje.

Ta niejasność jest tym bardziej niepoko-

jąca, że wielu zwolenników teorii krytycznej
uprawia radykalny, rewolucyjny marksizm,
skierowany przeciwko cywilizacji zachodniej
w sposób tak nienawistnie emocjonalny, że
aż ciarki przechodzą po plecach. Należy pa-
miętać, że radykalna postkolonialna teoria
krytyczna rozwijana między innymi w Ame-
ryce Łacińskiej czy Afryce w zestawieniu
z teorią krytyczną mniejszości seksualnych
uprawianą w Europie Zachodniej to dwa zu-
pełnie różne światy. Podczas gdy mniejszo-
ści seksualne upatrują wyzwolenia jedynie
w ustanowieniu przychylnej sobie legislacji
i zmianie świadomości społecznej, niektó-
rzy teoretycy postkolonializmu wypowia-
dają twierdzenia, które mogą prowadzić do
przemocy. Według nich kapitalizm to system
sam w sobie zły i całe zło ostatnich stule-
ci musiało się wydarzyć, ponieważ jest ono
wpisane w logikę rozwoju kapitalizmu. Ten
radykalny determinizm zakłada po heglow-
sku, że logika systemu rozwija się sama,
a motywacje poszczególnych ludzi nie mają
żadnego znaczenia i wpływu na system.

Teoria krytyczna albo śmierć

Grzegorz Lewicki

Oczywiście, coś tu jednak zgrzyta

26

27

Według radykałów rozumujących w tym du-
chu, takich jak Etienne Balibar, rasizm tak
naprawdę nie jest wypaczeniem mental-
ności zachodniej, ale raczej ideą wpisaną
w sam europejski sposób myślenia, w logikę
naszej cywilizacji. Recepta na ten stan rze-
czy jest prosta: całkowicie zmienić system.

To zrozumiałe, że rasizm jest złem i że

kolonializm był złem. Jeśli jednak zmieniać
system, to na jaki? Postkolonialni teorety-
cy niestety nie poświęcają zbyt wiele uwa-
gi temu, jak ten system miałby wyglądać,
przez co niebezpiecznie zbliżają się do ro-
syjskich komunistów, którzy wierzyli, że
najpierw obalą kapitalizm, a potem „jakoś to
będzie”. Zamiast tego wielu z nich debatuje
nad wyższością Lenina nad Marksem. Na
niedawnym seminarium w Birkbeck College
Drucilla Cornell wraz ze studentami czytała
teksty Mao, Luksemburg i Lenina, by zasta-
nowić się, w jaki sposób podtrzymać impet
ruchów społecznych, by radykalnie zmienić
kapitalizm, oraz jak zorganizować system
państwa w ten sposób, by po jakimś cza-
sie zanikł (Cornell 2011). Brzmi znajomo:
Lenin powiadał, że po tryumfie komunizmu
państwo zacznie zanikać i dojdzie do tego,
że nawet kucharka będzie mogła nim za-
rządzać. Niestety, państwo nie znikło, więc
Lenin znalazł wyjaśnienie robocze: była to
wina ostatnich skrywających się wrogów
komunizmu. Zaczęto ich szukać i mordo-
wać. Czy czeka nas powtórka z historii?

Wobec radykalnie różnych odmian teo-

rii krytycznej należy podkreślić jedno: teoria
krytyczna jest tylko pustym schematem ar-
gumentacji, który może być zastosowany do
wielu różnych przedsięwzięć, w tym także
takich, które należy jednoznacznie i zdecydo-
wanie potępić.

(3) Założenie uprzywilejowania badacza.

Skąd badacz wie, że dana grupa ma fałszywą
świadomość? Teoria krytyczna dopuszcza
sytuację, w której dana grupa nie jest świa-

doma, że podlega represji, i dopiero teore-
tyk, jako ten, który wie lepiej, rozbija tę iluzję
normalności, wskazując na źródła cierpie-
nia ukryte w sposobie organizacji społecz-
nej. Dlaczego jednak socjolog miałby mieć
taki obowiązek, skoro ludzie nie odczuwają
cierpienia? Nie jest to do końca jasne. Jeśli
ludziom żyje się całkiem dobrze w danym
kontekście społecznym, to przekonywanie
ich na siłę, że cierpią, może być traktowane
jako brak szacunku dla autonomii jednostki,
która ma prawo sama decydować, co jest dla
niej dobre, a co nie. W tym obowiązku wydaje
się skryte założenie, że teoretyk społeczny
stawia się o poziom wiedzy wyżej, jako ktoś,
kto posiadł prawdę i teraz na sposób pro-
rocki próbuje oświecić innych. Oczywiście
zwolennicy teorii krytycznej będą się bro-
nić, twierdząc, że na poparcie swoich słów
mają obiektywne badania socjologiczne,
a fałszywa świadomość i powierzchowne
samozadowolenie represjonowanych grup
społecznych wynikają z ich niedostatecznej
edukacji oraz ze struktury społecznej, która
reprodukuje iluzję. Jednak tutaj pojawia się
kolejny problem, ponieważ nie jest jasne,
dlaczego udana edukacja musi z koniecz-
ności prowadzić do projektu transformacji.
Są przecież inne możliwości: dzięki edukacji
ludzie mogą przewartościować swoje wie-
rzenia, aby dostosować je do bieżącej sytu-
acji. Mogą próbować redukować alienację
nie tylko przez zmianę struktury społecznej,
lecz także przez przedefiniowanie własne-
go miejsca w świecie i dostrzeżenie swojej
roli w nowym świetle.

(4) Brak kryteriów oceny prawdziwości.

W teorii krytycznej tak naprawdę nie wiado-
mo, do czego ma prowadzić oświecenie, nie
wiadomo, czy społeczeństwo po przejściu
etapów wyjaśnienia, wzmocnienia i wyzwo-
lenia rzeczywiście będzie szczęśliwsze. Po-
zytywna wartość oświecenia jest więc de-
kretowana przez samego badacza. Niestety,

badacz może się mylić – to, co w jego oczach
ma przynieść wyzwolenie cierpiącym, może
doprowadzić do jeszcze większego cier-
pienia. Mamy na to kilka przykładów histo-
rycznych: komunizm miał wyzwolić prole-
tariat, a przyniósł śmierć milionów ludzi,
powszechne zniewolenie i totalitaryzm. Po-
dobnie było z ideologią dzieci kwiatów, czyli
pokolenia 68, które schemat „3W” rozumia-
ło następująco: wyjaśnienie – pokazanie,
że w kapitalizmie człowiek ulega alienacji
pod wpływem narzuconych norm społecz-
nych; wzmocnienie – nazwanie i opisanie
tej alienacji; wyzwolenie – odrzucenie norm
społecznych dzięki rozwiązłości seksualnej,
hedonizmowi i impulsywnemu, zgodnemu
z biologiczną naturą życiu. Porażkę tej teorii
krytycznej obrazowo wskazał Michel Houel-
lebecq (2003), sugerując, że takie wyzwole-
nie prowadzi do jeszcze większego cierpie-
nia. Bohaterowie jego powieści są dziećmi
z wolnych związków, skrzywdzonymi przez
nieodpowiedzialnych rodziców, które na
próżno szukają sensu życia.

O sukcesie teorii krytycznej decyduje

więc najwyraźniej jej praktyczna popular-
ność i moc wpływania na praktykę, natomiast
o jej prawdziwości można mówić dopiero
z czasem – gdy postulowane zmiany zostaną
już wprowadzone i rzeczywiście doprowa-
dzą do redukcji cierpienia w społeczeństwie.

Podsumowując, analityczne spojrzenie

na teorię krytyczną prowadzi do wniosku,
że trudno ją zdefiniować i uzasadnić jako
spójną i kompletną całość. Weryfikacja teo-
rii wymusza zabiegi retoryczne i populary-
zacyjne – bez nich teoria nie jest w stanie
dowieść swojej prawdziwości.

Cztery zalety teorii krytycznej

Mimo wskazanych niejasności, teoria

krytyczna ma również swoje zalety. Oto
cztery, które uważam za najważniejsze:

(1) Zwrotność na linii teoria–praktyka. Teo-

ria krytyczna podkreśla, że sposób, w jaki
dana grupa społeczna nazywa swoją sytu-
ację, wpływa na działania, które podejmuje.
Tę ważną myśl rozwija Ian Hacking (1996),
gdy zwraca uwagę na rolę klasyfikacji spo-
łecznych, czyli pojęć używanych do nazy-
wania i grupowania spraw ludzkich, w spo-
sób analogiczny do klasyfikacji w świecie
nauk biologicznych na gatunki roślin i zwie-
rząt. Klasyfikacje społeczne wyodrębniają
zjawiska społeczne w ten sposób, że mogą
one stać się przedmiotem nauk społecz-
nych. Takimi klasyfikacjami są na przykład
„maltretowanie dzieci”, „ciąże wśród nasto-
latek”, „ludzie bezrobotni”. Oczywiście, ciąże
nastolatek nie są zjawiskiem nowym, jed-
nak jako klasyfikacja społeczna wyłoniły się
stosunkowo niedawno, zostały wyodrębnio-
ne jako osobny byt. Stało się tak, ponieważ
wcześniej zostały zidentyfikowane jako coś
niepożądanego, jako coś, co powinno stać
się przedmiotem badań. Hacking zwraca
uwagę na sprzężenie zwrotne teorii i prak-
tyki. Nowe sposoby klasyfikowania zjawisk
społecznych powodują zmianę naszego
sposobu myślenia – z czasem gromadzimy
o nich wiedzę, co z kolei wpływa na to, jak
patrzymy na przeszłość i teraźniejszość.
W rezultacie, dzięki wpływowi na naszą
mentalność, teoria może zmienić nasze
zachowanie. Powstaje dwukierunkowe
sprzężenie: z jednej strony teoria, czyli kla-
syfikacja praktyki, zmienia samą praktykę,
z drugiej strony − zmieniona praktyka może
znów wpłynąć na teorię. Hacking ilustruje
to zjawisko przykładem klasyfikacji „etnicz-
ność latynoska” (Hispanic ethnicity): po wy-
łonieniu się tej klasyfikacji w świadomości
społecznej zmieniła ona praktykę samo-
identyfikacji, ponieważ wielu ludzi zaczęło
rzeczywiście identyfikować się za pomocą
tego terminu. Z kolei praktyka odnoszenia
go do siebie przez wiele grup społecznych

Teoria krytyczna albo śmierć

Grzegorz Lewicki

29

28

z czasem odsłania różne tendencje samo-
identyfikacji, co z kolei wzbogaca samą kla-
syfikację o nową treść.

(2) Aktualność alienacji i dehumanizacji.

Choć terminy te nie zrodziły się wraz z teo-
rią krytyczną, to właśnie Marks i zwolennicy
teorii krytycznej uczynili je ważnymi i roz-
poznawalnymi pojęciami socjologii. Aliena-
cja jednostki z powodów niezależnych od
niej samej, ale związanych ze charakterem
struktury społecznej, w której funkcjonuje,
to temat, który jest jak najbardziej aktualny.
W dobie globalizacji, która zmienia warunki
życia zbyt szybko, aby człowiek mógł się do
nich dostosować, w dobie międzynarodo-
wych migracji na niespotykaną dotąd ska-
lę, alienacja jako stan psychicznego wyob-
cowania jest niezmiernie ważną kategorią
socjologiczną (zob. niżej). Lektura prac na
temat alienacji pisanych przez autorów in-
spirujących się Marksem może z pewnością
pomóc w zrozumieniu tego zjawiska dziś.

(3) Obiektywna iluzja i fałszywa świado-

mość

. Choć pojęcie fałszywej świadomości

może wydawać się dziwaczne (bo jak tu
stwierdzić, że ktoś ma fałszywą świado-
mość, jeśli ten ktoś wcale tak nie uważa?),
bywa czasem zasadne. Amartya Sen, laureat
Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii, uży-
wa pojęcia obiektywnej iluzji do wskazania,
że byt określa świadomość grup społecz-
nych. Oznacza to, że dana grupa społeczna,
patrząca na rzeczywistość z pewnej okre-
ślonej perspektywy, nie widzi z wewnątrz
tego, co potrafi dostrzec badacz patrzący na
nią z zewnątrz (Sen 2010: 163–166). Dana
grupa tkwi w iluzji, która jest obiektywna
w tym sensie, że istnieje naprawdę i faktycz-
nie zaburza samopostrzeganie. Sen wska-
zuje na przykład, że mieszkańcy indyjskiej
prowincji Kerala mają fałszywą świado-
mość w kwestii średniej długości życia: oce-
niają ją jako bardzo niską, podczas gdy dane
statystyczne pokazują, że w rzeczywistości

należy ona do najwyższych w kraju. Okazuje
się, że publiczna świadomość zagrożeń dla
życia ludzkiego, która prowadzi właśnie do
wzrostu średniej długości życia, powoduje
równocześnie skupienie uwagi na zagadnie-
niu śmiertelności i zaburza samopostrze-
ganie. W innych prowincjach, gdzie nie ma
dostępu do opieki oraz informacji zdrowot-
nej, średnia długość życia jest bardzo niska,
choć populacja lokalna nie jest tego świado-
ma i ocenia ją zupełnie inaczej.

(4) Potencjał retoryczny. Teoria krytyczna

jest po prostu fajna. Jeśli tylko nie nawołuje do
użycia przemocy, jeśli promuje pokojową re-
torykę sprzeciwu, to mentalność europejska
może w pełni z nią sympatyzować. W końcu

kto z nas nie ma zrozumienia dla uciskanych,
dla tych, którzy mają gorzej, dla tych, którym
trzeba pomóc, bo sami nie dadzą sobie rady?
Teoria krytyczna budzi sympatię, współczucie
i żal, a więc emocje uniwersalne, niezależne
od przekonań politycznych. Wyjaśnia pozycję
grupy społecznej przez wskazanie na niespra-
wiedliwość, na zło, któremu trzeba przeciw-
działać. Żal szukający ujścia przez czyn jest
wpisany w samą strukturę argumentacji! Ra-
cjonalne rozważania akademików są niczym
w porównaniu z oczyszczającą emocją, która
porusza nie tylko profesorów, ale też zwykłych
ludzi. Dyskryminowani, poniżeni, niedocenieni
dzięki teorii krytycznej mogą podnieść głowy,
mogą przemówić do serca opinii publicznej,
zmienić jej świadomość w ogniu katharsis.
Stąd bierze się skuteczność teorii krytycznej.

Krytykuj albo giń!

Warto zastanowić się nad wpływem

teorii krytycznej na mentalność Europej-
czyków. Na większości zachodnich uniwer-

sytetów schemat teorii krytycznej przedsta-
wia się studentom jako zasadną, a czasem
jako jedyną uprawnioną metodę uprawia-
nia socjologii czy filozofii. Student uczy
się operować pojęciami, takimi jak fałszy-
wa świadomość, dyskryminacja, przemoc
strukturalna, przemoc symboliczna, abjek-
cja, alienacja, dehumanizacja, wyklucze-
nie, błąd afektywny, nierówność klasowa,
zwrot kolonialny, dekonstrukcja, narracja,
hegemonia dyskursu, uprzedzenie gende-
rowe, patriarchat, poststrukturalizm, post-
filozofia, wiedzowładza, homofobia, anali-
za klasowo-genderowo-rasowa, czytanie
symptomatyczne etc. Nie mogę tu wyjaśnić,
a nawet wymienić wszystkich pojęć po-
wstałych z inspiracji lub w związku z teorią
krytyczną (zob. np. Payne, Barbera 2010).
Wszystkie te pojęcia łączy jedno – mają słu-
żyć wyjaśnieniu, wzmocnieniu lub wyzwole-
niu: mogą umożliwić wyjaśnienie przyczyn
cierpienia jakiejś grupy społecznej, pomóc
wskazać źródła jej dyskryminacji, odsłonić
relacje władzy jednych nad drugimi w po-
zornie obiektywnej rzeczywistości, wzmoc-
nić daną grupę społeczną przeciwko innej
grupie czy dyskryminującej strukturze,
a także umożliwić wyzwolenie, to znaczy
wdarcie się dotychczas dyskryminowanej
mniejszości do świadomości publicznej i –
ostatecznie – zdobycie władzy.

Etos wydobywania wykluczenia na po-

wierzchnię (więcej o motywacjach zwolen-
ników etosu zob. Pelc 2009) i pomagania
tym, którzy uważają się za wykluczonych
w tworzeniu przez nich ich własnej teorii,
to trend widoczny nie tylko na europejskich
uniwersytetach. Etos ten odzwierciedlają
ideały Unii Europejskiej, o których z powo-
dzeniem można powiedzieć, że przesiąkły
wrażliwością teorii krytycznej. Stało się tak
po części dlatego, że wielu obecnych decy-
dentów UE ma słabość do Marksa i teorii
krytycznej, ponieważ są to byli komuniści,

którzy ze względu na wyhamowanie komu-
nizmu przez Polskę nie doświadczyli go na
własnej skórze, a przez to nie stracili dla
niego entuzjazmu.

Nie trzeba brać udziału w posiedze-

niach Parlamentu Europejskiego, gdzie
co drugi parlamentarzysta używa pojęć
teorii krytycznej, aby stwierdzić, że grupy,
którym udało się w opinii publicznej skon-
struować swój status jako wykluczonych,
mają większe szanse na dotacje unijne
z funduszy pomocowych oraz na pieniądze
fundacji zajmujących się kulturową, religij-
ną i obyczajową tolerancją. Po prostu opła-
ca się być wykluczonym. Po pierwsze, etos
trudnej i postępowej walki o lepszą sprawę
budzi sympatię. Po drugie, pojęcia takie,
jak równość, niedyskryminacja i tolerancja
kojarzą się pozytywnie – „więcej równości
i tolerancji” to postulat, pod którym podpi-
sze się niemal każdy, więc choćby z powo-
dów dyplomatycznych warto go używać.
Bez odniesienia do konkretnej sprawy i kon-
tekstu taki postulat jest oczywiście pusty,
co nie zmienia faktu, że tego typu frazy to
słowa klucze, które w umyśle odbiorcy wy-
wołują pozytywne konotacje. Wiedzą o tym
doskonale ludzie przygotowujący wnioski
o dofinansowanie unijne i projekty między-
narodowe i wykorzystują je do stworzenia
pozytywnej, pokrzepiającej opowieści. Wy-
daje się, że to właśnie w wyniku współza-
wodnictwa o środki unijne wytworzyła się
swoista nowomowa – aby otrzymać dofi-
nansowanie na projekt międzynarodowy,
nie wystarczy po prostu wypełnić wniosek,
trzeba jeszcze napisać go w odpowiednim
stylu, w którym frazy, takie jak „toleran-
cja”, „walka z wykluczeniem” czy „równość”
przewijają się odpowiednio często.

Taka jest po prostu mentalność dobrotli-

wych Europejczyków, którzy nasyceni wraż-
liwością teorii krytycznej dokonali rachun-
ku sumienia i wolą rozładowywać napięcia

Teoria krytyczna albo śmierć

Grzegorz Lewicki

Teoria krytyczna jest po pros-
tu fajna

31

30

społeczne w zarodku. Niczym rzymska eli-
ta po stworzeniu Pax Romana, elita Euro-
py dzisiaj koncentruje się na zarządzaniu
UE w taki sposób, aby społeczne problemy
nie urosły niezauważone. Jak na ironię, ro-
bią to za pomocą teorii, która miała kiedyś
wyzwalać proletariat. Co więcej, widać wy-
raźnie, że mentalność europejska od kilku
dekad tak przywykła do języka emancypa-
cji, równości i niedyskryminacji, że nie tylko
nie uznaje alternatywnych języków, ale ich
po prostu nie rozumie. Mówiąc wprost: je-
śli nie potrafisz pokazać, w jaki sposób je-
steś dyskryminowany i wykluczony – prze-
padłeś. Nikt nie wyda na ciebie eurocenta.
Jeśli nie potrafisz przekonująco wyjaśnić,
w jaki sposób dominujący dyskurs niszczy
ci życie – nawet nie myśl, że ktoś zaprosi cię
do telewizji, abyś podzielił się wzniosłą ideą.
Musisz umieć malowniczo rozedrzeć szaty,
pokazać, jak cierpisz. Jeśli stworzysz wize-
runek swojej grupy w tym duchu, struktura
europejska wspomoże cię w imię postępu
lub świętego spokoju. Proste? Wrażliwość
wywodząca się z teorii krytycznej to nie-
zbędnik współczesnego filozofa i socjolo-
ga, bez którego nie ma szans na dialog ani
z europejską opinią publiczną, ani z urzęd-
nikami UE. Tylko taki dyskurs jest dla nich
niekontrowersyjny. Tylko teoria krytyczna
budzi zainteresowanie i sympatię.

Niestety, wiele grup społecznych nie po-

trafi przyswoić sobie wrażliwości teorii kry-
tycznej i cierpi po cichu. Jak na razie cicho
siedzą także Polacy.

Jako pierwsi nauczyli się wykorzysty-

wać unijną filozofię tolerancji przedstawi-
ciele mniejszości seksualnych. Geje, lesbijki
i inne ruchy seksualne zjednoczyły się w celu
pozyskiwania pieniędzy i lobbowania na ko-
rzyść pożądanych przez siebie zmian w pra-
wie. Ruch LGB (lesbijki-geje-biseksualiści)
z czasem obejmował kolejne grupy upoli-
tyczniające seksualność: najpierw zmienił

się w LGBT (dodając do swojego grona trans-
seksualistów), a obecnie dodał literkę Q i stał
się LGBTQ, uwzględniając tych, którzy nie są
pewni swojej seksualności i ją kwestionują
(„q” jak „questioning” lub „queer”).

A jak historia potoczy się dalej? Jeśli

mentalność i struktura UE w zdobywaniu pie-
niędzy oraz uwagi publicznej premiują tylko
jeden dyskurs, istnieje duże prawdopodo-
bieństwo, że tego właśnie dyskursu nauczą
się wszystkie inne grupy. Tak właśnie się
dzieje. Niezmiernie malowniczym procesem
jest adaptacja radykalnych muzułmanów do
języka unijnej tolerancji. Muzułmanie pod
wodzą Tariqua Ramadana, sławnego islam-
skiego intelektualisty, wspierani przez lewi-
cowców takich jak Slavoj Žižek tworzą nową
teorię krytyczną z sobą jako wykluczonymi.
Plan jest prosty jak 3W: wyjaśnienie – wska-
zanie, dlaczego chrześcijańska od wieków
Europa prześladuje muzułmanów; wzmoc-
nienie – danie muzułmanom narzędzi opisu
ich wykluczenia; wyzwolenie – zakończe-
nie dyskryminacji przez wejście wartości
muzułmańskich do dyskursu publicznego.
Tak jak działacze mniejszości seksualnych,
którzy kiedyś tworzyli teorie krytyczne,
a dziś zajmują się politycznym wprowadza-
niem ich w życie, tak muzułmanie próbują
stworzyć teorię krytyczną własnego poni-
żenia, aby zyskać sympatię i przemienić
świadomość mieszkańców UE. Najpierw
w meczetach modlą się o konwersję Euro-
py na islam i proszą Allacha o pomoc we
wprowadzeniu surowego religijnego prawa
szarijatu w Europie, aby zaraz potem iść do
mediów oraz instytucji UE i wskazywać, jak
wielowymiarowo są dyskryminowani: jako
klasa robotnicza, jako grupa wyznaniowa,
a także jako mniejszość etniczna. To, że
mogą demonstrować swoje wykluczenie na
wielu płaszczyznach, a także to, że są człon-
kami niższych klas społecznych powoduje,
że spójność ideowa oraz rewolucyjna wy-

buchowość muzułmańskiej teorii krytycznej
mogą być bardzo duże.

Być może za jakiś czas podobnej taktyki

nauczą się chrześcijanie. Wspomniana pra-
ca Czabanowskiego i Skrzypulca (2011a)
rozpoczęła debatę o chrześcijańskiej teorii
krytycznej. Z pewnością ten temat domaga
się dogłębnego opracowania i odrębnych
badań socjologicznych.

Już starożytni Rzymianie…

W duchu przetworzonego marksizmu

toczy się dziś wiele europejskich debat.
W tej grze każdy próbuje pokazać siebie
jako wykluczonego, dyskryminowanego, zaś
innych jako prześladujących, niewrażliwych
lub nieświadomych, jako tych, którym trze-
ba skruszyć serca. Wykluczeni, jeśli są zbyt
słabi w pojedynkę, uczą się samoorganizacji
i lobbingu zbiorowego. Im więcej wyklucze-
nia nagromadzą w swej teorii, tym potęż-
niejsza ona będzie w praktyce. Popularność
teorii krytycznej w służbie wykluczonych
potrwa z pewnością dłużej niż kilka dekad,
ponieważ teoria krytyczna, jako użyteczna
dla wielu grup społecznych, zostanie prze-
chowana na uniwersytetach dla następnych
pokoleń. Jestem prawie pewien, że w cią-
gu tych dekad socjologowie w duchu teorii
krytycznej będą niebezpiecznie upodabniać
się do proroków: mając za sobą zwolenni-
ków czy wyznawców, będą liderami ruchów
społecznych, przemawiającymi w imieniu
tłumu. Motywy prorockie już się pojawiają,
wystarczy wspomnieć płomienne kazania
Žižka (2009) czy teorię Alaina Badiou (2007),
który porównuje aktywistów politycznych
i społecznych do apostołów religijnych.

Pod pewnym względem sytuacja przy-

pomina okres państwa uniwersalnego w Ce-
sarstwie Rzymskim, analizowany przez Ar-
nolda Toynbee’ego (2000). Toynbee opisy-
wał starożytny okres pokoju w Rzymie jako

czas, w którym dominująca mniejszość ad-
ministracyjnie łagodziła napięcia społeczne,
odwołując się do filozofii pokoju i obyczajo-
wego rozluźnienia, a rozmaici kaznodzieje
próbowali te same napięcia łagodzić reli-
gijnie, rozwijając jednoczące ludność kulty.
Mało kto pamięta, że Toynbee stworzył swo-
ją własną, oryginalną definicję proletariatu,
odmienną od Marksa i bez związku z jego
naukami. O ile u Marksa „proletariat” ozna-
czał ubogą materialnie klasę robotników,
która została uświadomiona i jest już gotowa
do przeprowadzenia rewolucji, „proletariat”
jako kategoria socjologiczna u Toynbee’ego
był kategorią psychologiczną, do której nale-
żał każdy, bez względu na pozycję społecz-
ną i zamożność, kto czuje się wyobcowany
z danej wspólnoty i nie posiada odpowiedniej
dla siebie reprezentacji publicznej. Toynbee
stwierdza, że proletariackość jest „stanem
uczuciowym”, i definiuje wewnętrzny prole-
tariat kultury jako „społeczny element czy
grupę, która jest w jakiś sposób «w» danej
społeczności na danym etapie jej historii,
ale do niej nie należy […]. Prawdziwą oznaką
proletariusza jest nie ubóstwo ani skrom-
ne pochodzenie, ale świadomość – i wzbu-
dzany przez tę świadomość resentyment –
wydziedziczenia z przekazanego przez
przodków miejsca w strukturze społecznej”
(Toynbee 2000: 332).

Współcześnie proletariusze nie muszą

być koniecznie wydziedziczeni, wystarczy,
by byli rozgoryczeni brakiem uznania ich
wartości przez ogół ludności, wszak kon-
kurencja nie śpi i żąda tego samego. Pro-
letariusze w rozumieniu Toynbee’ego to
właśnie współcześni wykluczeni, którzy
muszą konstruować teorie krytyczne, aby
zaistnieć w publicznej świadomości Europy.
Czują, że nie należą do struktury społecznej
w tym sensie, że ich tożsamość jest przez
nią tłamszona, że struktura nie odzwier-
ciedla ich wierzeń i pragnień. Proletariusze

Teoria krytyczna albo śmierć

Grzegorz Lewicki

33

32

nie muszą być wcale ubodzy materialnie.
Tak jak w Rzymie do kultów religijnych do-
łączali bogaci ludzie kultury i polityki, tak
do wykluczonych dołączają dziś sławne
nazwiska, deklarując solidarność w walce
o prawa gejów (spektakularne coming outy),
wspierając islam (Slavoj Žižek), lub – rza-
dziej – deklarując solidarność z naucza-
niem Kościoła (Rocco Buttiglione). W moim
przekonaniu w tym współzawodnictwie
o świadomość opinii publicznej i władzę nad
symbolami obecnie zdecydowaną przewagę
mają wykluczeni seksualnie (LGBTQ i ruchy
pochodne), ponieważ ich wrażliwość we-
szła już do mentalności europejskiej opinii
publicznej. Za nimi plasują się wykluczeni
religijnie: w pierwszej kolejności muzułma-
nie zdobywający sympatię klasy robotniczej
i stanowiący jej część, w drugiej zaś chrze-
ścijanie, którym w tej grze idzie najwyraź-
niej najgorzej. Inne grupy społeczne czekają
w kolejce.

Dziś mentalność wielu Europejczyków

zatrudnionych w ośrodkach decyzyjnych
i mediach UE jednoznacznie preferuje język
wykluczenia związany z teorią krytyczną. Te
preferencje mogą być całkiem nieświadome,
ponieważ są elementem mentalności domi-
nującej. Nie zmienia to jednak faktu, że są
realne. Te preferencje mają też moc spraw-
czą: w europejskich debatach publicznych
zaprezentowanie swojej grupy społecznej
jako wykluczonej staje się niezbędne dla
odniesienia sukcesu w sferze publicznej
(uwaga mediów i opinii publicznej), a także
materialnej (dotacje finansowe).

Sławoj Leszek Žižek?

Polacy muszą nauczyć się operować ka-

tegoriami teorii krytycznej, bo inaczej prze-
siąknięty marksizmem umysł europejski nie
zrozumie, o co im chodzi. Wyobrażam sobie,
że niektórzy przedstawiciele prawicy mogą

się oburzyć, twierdząc, że to zdrada ideałów,
cynizm, podporządkowanie się językowi sil-
niejszych itd. Tak nie jest. Wiele elementów
teorii krytycznej ma w zasadzie wymiar uni-
wersalny. Takie idee, jak troska o wykluczo-
nych, niepełnosprawnych, najbiedniejszych,
czy uniwersalna solidarność oraz chęć
poprawy sytuacji dyskryminowanych grup
społecznych w ten sposób, aby umiały same
o siebie zadbać, to piękne, wzniosłe ideały,
które – nie wiedzieć czemu – media próbu-
ją najczęściej kojarzyć z lewicą. Niepraw-
da. Dobro nie zna rozróżnienia na prawicę
i lewicę. Spójrzmy na Jezusa z Nazaretu.
W pewnym sensie był modelowym kryty-
kiem społecznym! Sam był dyskryminowa-
ny ze względu na nietypowe poglądy na ju-
daizm. Zarzucał Żydom i poganom, że mają
fałszywą świadomość, ponieważ nie chcą
przyjąć do wiadomości, że jedność Boga
wymaga ofiarowania go wszystkim, a nie
tylko współplemieńcom (wyjaśnienie); dał

swoim apostołom i zwolennikom narzędzia
w postaci przypowieści, przykazań, katego-
rii moralnych oraz darów duchowych, dzię-
ki którym mogli stworzyć chrześcijańską
teorię (wzmocnienie); głosił konieczność
braterskiej miłości i otwarcia się na wszyst-
kie grupy etniczne, aby możliwe były pokój
i zbawienie (wyzwolenie). W Ewangelii ma-
my więc pełny schemat 3W.

Jezus i teoria krytyczna! Nie chodzi tu

o prowokację, ale o pokazanie, że w teorii
krytycznej, jeśli usunie się z niej Marksow-
ską etykę, nie ma tak naprawdę nic złego.
To schemat argumentacji, wspomagający
wykluczonych i nieświadomych. Kościół
katolicki, co widać choćby po encyklice
Centisimus annus

, jest otwarty na tematykę

wykluczenia, sprawiedliwości społecznej

i problemów kapitalizmu. Kiedyś nośnikiem
tej wrażliwości w oczach Europejczyków był
tylko marksizm, ale może i to powinno się
zmienić. Nie ma wątpliwości, że teoria kry-
tyczna może być przydatna.

W jaki sposób? Po pierwsze, polscy po-

litycy, szczególnie ci mający związek z Unią
Europejską, powinni zgłębić unijną nowo-
mowę i bez skrupułów jej używać. Polscy
myśliciele powinni zaś tworzyć teorie kry-
tyczne, aby przekonać Europę i świat, że na-
sze wartości są dyskryminowane kulturowo
i politycznie, aby zwrócić uwagę na wigor
intelektualny naszej części Europy. Zamiast
mówić, że chcą ugrać to i tamto, bo im się
należy, powinni mówić o dyskryminacji, bo to
brzmi lepiej, bo to wzbudza sympatię oraz –
przede wszystkim – jest bliższe prawdy.

A lewica? To, co robi z teorią krytyczną

lewica w Polsce, jest, mimo kilku ciekawych
przedsięwzięć, dość odtwórcze. W tych krę-
gach jakoś nikt nie zauważył, że oprócz stan-
dardowego wykorzystania teorii krytycznej
do walki o prawa mniejszości seksualnych
i równouprawnienie kobiet i mężczyzn moż-
na ją wykorzystać do zjednoczenia klasy
robotniczej, która jest dość liczna. Robienie
ikony z Jacka Kuronia może mieć sens lokal-
ny, ale można też patrzeć na sprawę szerzej.
Žižek, guru lewicy, udziela wywiadów telewizji
Al-Dżazira, potępia Zachód i wspiera islam,
bo doskonale zdaje sobie sprawę, że mówiąc
do muzułmanów, przemawia równocześ-
nie do europejskiej klasy robotniczej, bo-
wiem wyznanie islamskie i relatywnie nis-
ka pozycja społeczna w znacznym stopniu
się pokrywają. I jakoś nie przeszkadza mu,
marksiście, fakt, że przemawia do grupy wy-
znaniowej, choć przecież w marksizmie reli-
gia była największym złem. W Polsce, o ile mi
wiadomo, ogromna większość klasy robot-
niczej jest wyznania chrześcijańskiego. Dla-
czego zwolennicy teorii krytycznej nie we-
zmą się do Polaków-katolików-robotników

i nie pokażą im możliwości zmiany warun-
ków społecznych? Czyżby chrześcijaństwo
było aż tak wielką barierą? Bierzmy przykład
z Žižka! Jeśli teoria krytyczna, jak wszyscy
twierdzą, nie jest nośnikiem uprzedzeń, je-
śli może być użyta do opisu dyskryminacji
robotnika-muzułmanina, to robotnik-katolik
też się nada.

Что делать?

W teorii krytycznej tkwi jeszcze spory

potencjał. Prócz wspomnianej wyżej chrze-
ścijańskiej teorii krytycznej, z pewnością
powinna powstać historia krytyczna Europy
Wschodniej, Słowiańszczyzny i Polski. Ta
ostatnia mogłaby analizować wykluczenie
i dyskryminację naszego regionu od cza-
sów rozbiorów Polski aż do współczesności,
pokazując, w jaki sposób skonstruowano
wizerunek wschodu Europy jako gorszego
w celu obrony monarchistycznych intere-
sów (więcej pomysłów na ten temat zob. Le-
wicki 2008). Skrzywdzony Polak kiedyś był
kimś − w czasach porozbiorowych Polakom
na emigracji łatwo było dostać się na salony,
ponieważ malowniczość ich udręki i obrona
przegranej sprawy były czymś wręcz epic-
kim. Tak jak dziś na salonach miło mieć
wśród znajomych wykluczonego geja, tak
kiedyś warto było mieć wykluczonego Po-
laka. Taką sympatię można budować także
dzisiaj: dobrotliwa mentalność wielu Euro-
pejczyków, którzy lubią równość i nie cierpią
przemocy, z pewnością zainteresuje się kry-
tyczną historią Polski. Ale tylko w wypadku,
gdy zostanie im podana w ich ulubionym so-
sie – w sosie teorii krytycznej, z posmakiem
wykluczenia, wyzwolenia i postępu.

W najbliższym czasie z pewnością po-

wstanie także historia krytyczna polskiej
transformacji ustrojowej. Pokaże ona, w jaki
sposób biznesowe uprzywilejowanie post-
komunistów oraz medialne uprzywilejowanie

Teoria krytyczna albo śmierć

Grzegorz Lewicki

Jezus i teoria krytyczna! Nie
chodzi tu o prowokację

34

lewicy laickiej spod znaku „Gazety Wy-
borczej” wykluczyły z debaty publicznej
wszystkie pozostałe środowiska (Śpie-
wak 2005). Fakt tego wykluczenia, przed-
stawiany kiedyś jako prawicowe biadole-
nie przez zwolenników status quo, jest po
dwudziestu latach od przełomu 1989 roku
oczywisty nawet dla myślicieli lewicowych.
Bronisław Łagowski w wywiadzie dla „Pres-
sji” stwierdził wprost, że dokonało się wy-
kluczenie na wielką skalę: „okrągły stół
musimy ocenić jako wykluczenie dużej czę-
ści społeczeństwa, pozbawienie jej prawa

posiadania własnej reprezentacji politycz-
nej. Nad naszymi głowami dogadały się,
w gruncie rzeczy, dwie skrajności. Dlatego
od początku uważałem, że dokonuje się ja-
kaś wielka manipulacja, wielkie oszustwo”
(Łagowski 2010: 26). Rozwinięcie tezy Ła-
gowskiego to gotowy materiał na teorię kry-

tyczną. Środowiska republikańskie podej-
mują pierwsze próby sformułowania takiej
teorii (Radziejewski 2011), jednak na razie
brakuje im nie tylko umiędzynarodowie-
nia, ale też formy literackiej atrakcyjnej dla
grupy szerszej niż koledzy-intelektualiści.

Co nam da teoria krytyczna? Umożliwi

skomunikowanie się z lewicą jej własnymi
pojęciami oraz przemianę jej świadomości,
a przynajmniej pokaże, że oświecanie, wspo-
maganie i wyzwalanie grup społecznych nie
jest wyłącznie domeną lewicową. Nie zmie-
nimy mentalności zachodnioeuropejskiej dą-
saniem się na to, że ukształtowały ją mark-
sizm i dyskurs teorii krytycznej. Możemy
ją zmienić, ale tylko wtedy, gdy zaczniemy
od pojęć, które są bliskie duszy Europej-
czyków. Pozostaje zakasać rękawy, tworzyć
teorie krytyczne i wyzwalać wykluczonych.
Jeśli nasze teorie mają oddziaływać na Za-
chód, to trzeba pisać je zgodnie z kanonem
zachodnioeuropejskiej akademii – jasno,
zrozumiale… i po angielsku. Potrzebna jest
też gra zespołowa, ponieważ w pojedynkę
nie da się stworzyć intelektualnego trendu.

Pozostaje zakasać rękawy, two-
rzyć teorie krytyczne i wyzwa-
lać wykluczonych

Co dalej?

Tuż obok Błażej Skrzypulec próbuje pokazać,
że teoria krytyczna może pomóc w emancy-
pacji zarodków.

34

T e k a X X V K l u b u J a g i e l l o ń s k i e g o 2 0 1 1