Geografia rolnictwa
DEFINICJA; NAUKI ZWIĄZANE Z GEOGR. ROLN.; KIERUNKI BADAWCZE
Nauki ekonomiczne związane z geografią rolnictwa: ekonomika rolnictwa; ekonomika i organizacja gospodarstw; makroekonomia; planowanie gospodarcze; planowanie przestrzenne; międzynarodowe stosunki gospodarcze.
Nauki społeczne związane z geografią rolnictwa: socjologia; demografia; historia gospodarcza; historia kultury materialnej; etnologia.
Nauki rolnicze związane z geografią rolnictwa: hodowla roślin; uprawa roślin; polityka agrarna; mechanizacja rolnictwa.
Nauki przyrodnicze związane z geografią rolnictwa: gleboznawstwo; klimatologia; ekologia; botaniki.
Geografia rolnictwa wywodzi się z nauk rolniczych, zwraca ona uwagę na przestrzenne ujęcie rolnictwa (zróżnicowanie produkcji rolnej w przestrzeni): rozmieszczenia, powiązań, wyjaśniania genezy i przyczyny rozmieszczenia poszczególnych elementów. Geografię rolnictwa wyodrębnił z nauk rolniczych Franciszek Krzymowski (początek XX w.).
1938 r. - pierwsze studium poświęcone geografii rolnictwa jako dyscyplinie naukowej (Wajwel).
Kierunki badawcze geografii rolnictwa:
►Monograficzny - wąski typ działalności.
►Regionalny.
►Handlowy - analizowany jeszcze zanim powstała geografia rolnictwa jako nauka. W ramach tego kierunku powstawały prace mówiące gdzie jest hodowany dany gatunek zwierzęcia.
►Krajobrazowy - prace opisujące i analizujące krajobraz rolniczy. Zajmowano się genezą krajobrazu rolniczego, strukturą krajobrazu oraz morfologią krajobrazu.
►Przyrodniczy - analizujący warunki przyrodnicze.
►Użytkowania ziemi - rolnicze użytkowanie ziem na świecie.
►Typologiczny - prace koncentrujące się nad wydzielaniem typów rolniczych. ►Regionalny - delimitacja regionów (wydzielanie granic), kryteria wydzielania regionu, rozmieszczenie regionów, analizy dotyczące ich struktury.
►Historyczny - ustalenie początków rolnictwa.
►Syntetyczny - celem jest badanie nie tylko poszczególnych elementów produkcji rolniczej ale badanie produkcji rolniczej jako pewnej całości.
Rolnictwo - jest najstarszą i najbardziej podstawową działalnością gospodarczą człowieka, będącą następstwem poprzednich typów działalności (łowiectwo, rybołówstwo).
Współczesne pojęcie rolnictwa - gałąź produkcji materialnej mającej na celu wytworzenie żywności oraz niektórych surowców dla przemysłu.
Zadania rolnictwa:
►Produkcja żywności.
►Produkcja paszy dla zwierząt.
►Produkcja surowców dla przemysłu.
Działy rolnictwa:
►Produkcja roślinna - wykorzystanie zjawiska fotosyntezy +potencjał glebowy + potencjał innych sił przyrody.
►Produkcja zwierzęca - zwierzęta wykorzystują tę część biomasy, która nie może być użyta bezpośrednio przez człowieka (przy czym występuje 7-krotna utrata energii). ►Rybołówstwo.
►Rybactwo.
►Leśnictwo.
Głębsza definicja rolnictwa: Rolnictwo to świadome i celowe sterowanie procesami biologicznymi roślin i zwierząt aby uzyskać dobra dla potrzeb społecznych.
CECHY ROLNICTWA
Cechy charakterystyczne dla rolnictwa jako działalności gosp. (wyróżniające spośród innych działów):
►Oparcie się na procesach biologicznych w stopniu większym niż w innych typach działalności.
►Przestrzenny charakter.
►Sezonowość produkcji.
►Największe uzależnienie od warunków przyrodniczych.
►Nietrwałość produktów.
►Zawodność plonów wynikająca głównie z warunków przyrodniczych (gł. war. atmosferyczne).
►Cykl pracy nie pokrywa się z cyklem produkcji.
►Istnienie wielu małych jednostek produkcyjnych. Większość gospodarstw to rozproszony rynek pracy.
►Spory udział produkcji na potrzeby własne.
►Dywersyfikacja (wielorakość) produktów.
Cechy opisujące rolnictwo:
►Społeczno-własnościowe: systemy władania ziemią wg przyjętej klasyfikacji; wielkość gosp.
►Organizacyjno-techniczne.
ZNACZENIE ROLNICTWA W GOSPODARCE NARODOWEJ; PROBLEMY
Powiązanie rolnictwa z gospodarką:
►Otoczenie bliższe: wytwórczość środków produkcji i usług dla rolnictwa: import (środki produkcji, żywność); wytwarzanie produktu i surowce rolnicze; skup (obsługa biznesowo-bankowa); przetwórstwo rolno-spożywcze; rynek; nauka rolnicza (doradztwo i edukacja rolnicza).
►Otoczenie dalsze: przemysły wytwarzające środki produkcji dla rolnictwa i przemysłu spożywczego; system energetyczny kraju; budownictwo; system transportowy kraju; obsługa handlowa (handel zagraniczny); system finansowo-handlowy kraju; edukacja, nauka i badania podstawowe.
Płaszczyzny powiązań:
►Powiązania osobowe.
►Powiązania materialne.
►Powiązania instytucjonalne.
►Powiązania informacyjne.
Powiązania są wynikiem społecznego podziału pracy.
Stopień uzależnienia rolnictwa od innych działów gospodarki:
►Rolnictwo traci swój pierwotny charakter (korzysta z dóbr wytwarzanych w innych działach gospodarki, coraz większą część swej produkcji i innym działom gospodarki). ►Stopa zysku jest osiągana powoli w odróżnieniu od innych działów gospodarki tzn. alokacja gałęziowa zasobów i nakładów.
Miejsce rolnictwa w gospodarce światowej:
►W rolnictwie wytwarzane jest 90% żywności (oraz włókna, skóry, używki, oleje przemysłowe).
►Odwieczne miejsce pracy dla ogromnej liczby ludności globu.
►Źródło utrzymania dużej części światowej społeczności.
►Kształtowanie specyficznego stylu życia.
►Utrzymanie równowagi ekologicznej obszarów wiejskich.
►Wpływ na kształtowanie stopy życiowej mieszkańców.
Znaczenie rolnictwa w gospodarce narodowej:
►Odsetek ludności zatrudnionej w rolnictwie: średnio na świecie jest to 61,3% ludności czynnej zawodowo. Ameryka Południowa >30%, Ameryka Środkowa - również dużo, Ameryka Północna - kilka procent. W Afryce 61,5% ludności jest zatrudniona w rolnictwie. ►PKB: Afryka - 20% do 60%; Ameryka Południowa - większość państw >10% , wyjątki to Chile, Wenezuela (<10%) oraz Kolumbia, Ekwador, Paragwaj (>10%).
►Udział rolnictwa w wymianie międzynarodowej: Argentyna, Kolumbia, Paragwaj (>50% dochodów z eksportu pochodzi z rolnictwa), podobnie jest w przypadku Brazylii, Ekwadoru i Gujany.
W Azji rolnictwo ma różne znaczenie: Kuwejt - PKB 0%; Azja S i E - PKB ok. 40%;. Duże zróżnicowanie jest także w zatrudnieniu od kilku % do 75%.
Znaczenie rolnictwa w gospodarce narodowej:
Kraje rozwinięte („Północ”) |
Kraje rozwijające się („Południe”) |
1. Względnie mała rola rolnictwa. |
1. Względnie duża rola rolnictwa. |
2. Wysokie plony i wydajność jednostkowa zwierząt. |
2. Niskie plony i wydajność jednostkowa zwierząt. |
3.Nadprodukcja. |
3. Niedobory. |
4. Dominacja produkcji zwierzęcej. |
4. Dominacja produkcji roślinnej. |
5. Mechaniczna siła pociągowa. |
5. Zwierzęca siła pociągowa. |
6. Silnie rozwinięty przemysł przetwórczy. |
6. Przetwórstwo w gospodarstwie. |
7. Dobrze rozwinięta infrastruktura wsi. |
7. Słabo rozwinięta infrastruktura. |
8. Wysoki udział ludności starej na wsi. |
8. Wysoki udział ludzi młodych na wsi. |
9. Nadmierna konsumpcja żywności. |
9. Niedożywienie. |
10. Nadwaga ludzi. |
10. Niska waga ciała. |
11. Dostatek. |
11. Ubóstwo. |
12. Wysokie spożycie mięsa. |
12. Niskie spożycie mięsa. |
Problemy rolnictwa światowego:
►Głód, niedożywienie.
►Kwestia agrarna: problem w krajach zacofanych, brak informacji.
►Ochrona zasobów (kurczenie się areału ziem uprawnych): ziemie urodzajne - rolnictwo, osadnictwo, przemysł.
►Problem rynku rolnego: handel artykułami rolnymi.
►Rozwój procesów integracji w rolnictwie światowym.
►Transfer wiedzy i technologii - niewystarczająca ilość środków na zakup technologii.
Teoria Thunena - jest to pierwsza teoria lokalizacji rolnictwa.
Teoria Thunena - formuła matematyczna pozwalająca na obliczenie modelu Thunena:
R = Ei (pi ● ai) - Eifik
R - renta gruntowa; Ei - wydajność produktu; pi - cena rynkowa; ai - koszt produkcji; fi - stawka transportowa dla produktu i z odległości; k - odległość od rynku.
Kręgi wg. Thunena:
►I Rolnictwo intensywne - warzywa i mleko.
►Gospodarka leśna.
►Rolnictwo ekstensywne.
►Gospodarka hodowlana.
ROZWÓJ ROLNICTWA
Hipotezy pochodzenia rolnictwa:
►Monocentrycznego rozwoju rolnictwa, tzw. teoria monocentryczna. Rozwój następował w wyniku promieniowania od jednego miejsca. Rolnictwo promieniowało z obszaru „Żyznego półksiężyca” - ośrodek pierwotny (dorzecze Tygrysu i Eufratu, między Morzem Śródziemnym, Czerwonym i Zatoką Perską). Irak, Liban, Syria
►Rolnictwo rozwijało się jednocześnie w kilku ośrodkach na kuli ziemskiej tzw. teoria policentryczna (wg Sauera i Wawiłowa). Ośrodki policentryzmu: ● Morza Śródziemne i kraje Bliskiego Wschodu. ● Obszar wschodnioazjatycki (wschodnie Chiny, Półwysep Koreański, Japonia, wschodnia część Rosji). ● Obszar południowoazjatycki (Półwysep Indyjski, Półwysep Indochiński, Południowe Chiny, archipelag wysp Indonezji). ● Obszar afrykański - Wyżyna Abisyńska. ● Obszar Nowego Świata: region środkowoamerykański, region południowoamerykański górski, region południowoamerykański nizinny.
ETAPY ROZWOJU ROLNICTWA ŚWIATOWEGO
►I Okres/etap przedrolniczy - okres paleolitu, zbieractwo, myśliwstwo. Liczba ludności świata nie była duża, ok.. 7 mln, gęstość zaludnienia mniejsza, człowiek potrzebował do przeżycia ok. 1,5 km2. Eskimosie i Indianie z północnej Kanady potrzebowali do przeżycia aż 14 km2. Niektóre plemiona (Buszmenów, Pigmejów, Aborygenów, Patagończyków) do obecnych czasów uprawiają ten typ pracy w celu zdobycia pożywienia. 99% dziejów ludzkich to okres działalności przedrolniczej.
►II Etap wczesnorolniczy - okres neolitu (związek między gęstością zaludnienia a intensywnością w zdobywaniu pożywienia. Wzrost liczby ludności do 35 mln - początki świadomej uprawy przez człowieka (przygotowanie - wypalanie roślinności). Inna nazwa tego okresu to etap gospodarki żarowej. Najpierw wypalano trawy. Rolnictwo żarowe było związane z rzekami (położenie nadrzeczne). Najważniejsze wydarzenie tego okresu to wynalezienie narzędzi. Narzędzia do spulchniania gleby: najpierw patyk, kij kopieniaczek - później zaopatrywano go w twardą końcówkę, zastosowanie motyki - zaczęto uprawiać ziemię. Cywilizacja zyskała tu nowe pojęcie - powstanie terminu kultura (w odniesienie do uprawy ziemi spulchnianie, sianie, sadzenie). Walka z chwastami, zdobywanie światła, składników pokarmowych z gleby. Zastosowanie sochy (wymagała pracy dwóch mężczyzn) - w Egipcie znano je 7 tyś. lat p.n.e.
►III Rolnictwo średniowieczne - system trójpolowy (jest to największe osiągnięcie tego okresu). Nastąpił wzrost plonów oraz były one stabilniejsze. System trójpolowy polegał na uprawie dwóch pól, jedno leżało ugorem (rosnące tu chwasty wykorzystywano do spasania bydła) - podnosiło to żyzność gleby. Później je zasiewano zbożami. Okres rolnictwa średniowiecznego trwał w Europie do końca XVI wieku (gdzieniegdzie do XVII-XVIII wieku). Doskonalenie narzędzi rolniczych - pług (najpierw drewniany).
►IV Etap rolnictwa uprzemysłowionego - wprowadzono rośliny motylkowe, zrezygnowano z trójpolówki, wprowadzono płodozmian. Wprowadzono następstwo (zmianowanie) norfolskie (druga połowa XVIII wieku - początki XIX wieku). Polegało ono na konsekwentnym stosowaniu sekwencji roślin.: okopowezboża jarekoniczynazboża ozime. Dawało to dwukrotny wzrost plonów. W tym okresie zastąpiono pług drewniany pługiem żelaznym. Czyniono pierwsze próby stosowania nawozów sztucznych. W 1843 r. powstała pierwsza fabryka produkująca nawozy sztuczne.
Fosfa - w Anglii (saletra fosfatowa), pierwsze ładunki saletry chilijskiej dochodziły do Anglii. Niemcy także produkowali nawozy azotowe (posiadają oni sód potasową). Początek produkcji to 1860 r., ale rozpowszechnienie ich to 1890 r, uzyskano wówczas siarczan amonowy. W 1907 r. była synteza amoniaku z powietrza (azotu troposferycznego). Produkowano też saletrę wapniową. Zastosowanie nawozów przyniosło zwiększenie plonów.
►V Etap rolnictwa chemicznego - początki były już w poprzednim etapie, pełna chemizacja to okres od lat 30-tych XX wieku do lat 80-tych XX wieku. Procesy te przeniosły się także do USA i Kanady, Ameryki Południowej i później do Australii. „Zaraźliwy przekaz informacji”. Nieustanne dążenie do wzrostu plonów osiągnęło w tym okresie zenit. Wzrost nawozów nie idzie w parze ze wzrostem plonów, gleba reaguje na nawozy silnie tylko do pewnego momentu. Pod koniec okresu ludzie doszli do wniosków, że jednak trzeba ograniczać nawożenie. W tym okresie miał miejsce także postęp hodowlany. Oprócz schemizowania rolnictwa nastąpiło wyhodowanie nowych odmian zbóż, gdzie udział ziarna w biomasie jest większy (praca w zakresie hodowli roślin). Udział naziemnej części zboża zwiększył się z 30% do 55%.
W literaturze okres ten (banie nowych odmian zbóż) nazywają Pierwszą Zieloną Rewolucją - przebiegała w latach 50-tych, dotyczyła zbóż. Druga Zielona Rewolucja - przełom lat 70/80-tych, objęła kraje rozwijające się. Dotyczyła uprawy zbóż, ale głównie ryżu i pszenicy. Miała ona na celu zmniejszenie głodu. Została za to przyznana Nagroda Nobla Borlaug'owi 1960 - wyhodowanie nowej odmiany pszenicy. Wprowadził on pszenicę dającą wysokie plony przy słabych warunkach glebowych (Indie, Indonezja, Ameryka Łacińska). Udało się w tym okresie wyhodować także ryż.
Uważa się jednak, że Zielona Rewolucja wprowadziła więcej szkód: rozwarstwienie społeczeństwa wiejskiego (większe wzbogacenie bogatych, zubożenie biednych); uzależnienie się od krajów bogatych; erozja rodzimego materiału genetycznego.
►VI Etap rolnictwa biotechnologicznego - doradztwo wysoko wyspecjalizowanych fachowców. Włączenie mikroorganizmów do zwalczania patogenów (inne organizmy zwalczają inne). Udział ten stanowi zaledwie 1%. Bacillus thuringiensis - preparat zawiewa białko w postaci kryształków, w czasie wprowadzenia tego organizmu do innego rozpuszczające się kryształy wydzielają składniki toksyczne. Inne sposoby to np. sztuczne nawożenie połączone z nawadnianiem - bardzo przyjazne roślinom, przy zachowaniu równowagi ze środowiskiem naturalnym.
WARUNKI PRZYRODNICZE I POZAPRZYRODNICZE ROZWOJU ROLNICTWA
Warunki |
Wewnętrzne (producent ma na to wpływ bezpośredni - może je zmieniać) |
Zewnętrzne (nie zależą bezpośrednio od producenta rolnego) |
Przyrodnicze |
- mikrorzeźba - mikroklimat
|
- gleby - klimat - woda - inne
|
Pozaprzyrodnicze |
- wielkość gosp. - ilość pracujących w gosp. - nakłady poniesione przez rolnika
|
- liczba ludności regionu - zagospodarowanie terenu (wielkość i struktura) - struktura agrarna (wielkość i własność) - polityka rolna (wspólna polityka rolna ukształtowana w UE)
|
Metody oceny stopnia przydatności obszaru do potrzeb rolnictwa:
►Metoda waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej - jest to metoda punktowa. Każdy z czterech elementów zostaje określony jakąś wartością punktową. Maksymalne wartości punktowe: gleba - 100pkt.; klimat - 10; rzeźba terenu - 5; woda - 5. W oparciu o łączną liczbę punktów jaką dana jednostka przestrzenna uzyska sporządza się mapy waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej.
ELEMENTY WPŁYWAJĄCE NA PRODUKCJĘ ROLNICZĄ
►Rzeźba terenu - najkorzystniejsze są tereny łagodnie pofalowane ze względu na samoczynny ruch wody. Na terenach całkowicie płaskich tworzą się zastoiska wodne. Dla pofalowanej rzeźby terenu wprowadza się zabieg terasowania. Terasy ograniczają erozję gleby. Nachylenie 25º - powyżej tego nachylenia powinno się wprowadzać terasy. Jest to często stosowany sposób uprawy, np. Chiny (1/4 upraw), Japonia, Indie, Jawa, Bliski Wschód. W Japonii powiększa to powierzchnię gruntów ornych.
Wpływ rolnictwa na rzeźbę terenu: działalność rolnicza zmienia także rzeźbę terenu. Rolnictwo poprzez orkę prowadzi do procesów takich jak wygładzanie i wyrównywanie form rzeźby terenu. To wyrównywanie w krańcowych sytuacjach prowadzi nawet do usunięcia pokrywy glebowej. Wpływ rolnictwa na rzeźbę to odbywa się przez: wprowadzanie elementów sztucznych, wygładzanie oraz wyrównywanie naturalnych form rzeźby. Orka zgodna z poziomicami powstrzymuje erozję (orka prostopadle do nachylenia stoku).
Wpływ rzeźby na rolnictwo: ten wpływ jest taki, że rzeźba terenu może powodować zwiększone zużycie energii w rolnictwie (rzeźba o dużym nachyleniu zboczy). Rzeźba wpływa też na zaburzenia pokrywy glebowej. Ponadto rzeźba wpływa na warunki cieplne w powierzchniowej warstwie gleby. Na świecie ok. 33% części lądowej nadaje się do zagospodarowania rolniczego bez specjalnie dużych nakładów finansowych. Najkorzystniejsze z punktu widzenia rolnictwa formy rzeźby to: niziny (np. Wschodnio-europejska; Zachodnio-syberyjska; Gangesu; Zatokowa; La Platy), baseny (np. Paryski, Akwitański), równiny (np. Wielkie Równiny), Pojezierza (np. Pojezierza Środkowopolskie), wyżyny (np. Brazylijska). Mało przydatne są tereny depresyjne i półpustynne. Niekorzystne tereny to góry, pustynie, dżungle.
►Gleby - mamy różne klasyfikacje gleb (np. klasyfikacja przydatności rolniczej gleb).
Żyzność - to potencjalne możliwości zaspokojenia potrzeb rośliny.
Urodzajność - to faktyczne możliwości zaspokojenia potrzeb rośliny.
Gleba żyzna nie zawsze musi być urodzajna, podobnie gleba urodzajna nie zawsze musi być żyzna.
Indeksy żyzności gleb - chodzi tu o zawartość azotu. Najkorzystniejsze są obszary w umiarkowanych szerokościach geograficznych. Zawartość azotu - funkcja zawartości materii organicznej i szybkości jej rozkładu. Naturalne zasoby azotu w glebie są na tyle małe, że w warunkach europejskich pozwalają na uzyskanie plonów średnio 0,5 tony zboża na hektar. Prowadzi się uzupełnianie azotu w glebie. Ponadto reguluje się odczyn gleby przez wapnowanie. Podnosi się także zawartość materii organicznej. Struktura zasiewów może przyczynić się do poprawy żyzności gleby, np. uprawa roślin motylkowych - wiązany jest azot atmosferyczny co poprawia strukturę i żyzność gleby.
Generalnie na świecie istnieje tendencja zmniejszania się żyzności gleby. Żyzność gleby zmniejsza się średnio na świecie od 0 do 2,5% na rok. Do tego dochodzi utrata biogenów (wina człowieka i jego działalności) - wynika stąd spadek żyzności w tempie nawet 1000 razy szybszym niż gdyby spadek odbywał się w sposób naturalny.
Degradacja gleb - następuje ograniczenie powierzchni gruntów ornych. Następuje wyłączanie powierzchni użytkowanych rolniczo w związku ze spadkiem żyzności gleb - zastępuje się tereny inna formą użytkowania. Na świecie ok. 40% gruntów ornych jest dotkniętych degradacją glebową (gleby albo całkiem nieprzydatne albo klasyfikujące się do wyłączenia ze względu na duże koszty produkcji). Roczne tempo wzrostu ilości gruntów zdegradowanych to 5 mln ha. Łączna ogólna powierzchnia zdegradowanych gleb na świecie to 2 mld ha. Degradacja gleby jest często następstwem działań zmierzających do poprawy urodzajności (np. przenawożenie - pogarsza strukturę gleby).
Erozja gleby - przebiega różnie na różnych obszarach kuli ziemskiej. Na niektórych obszarach jest to 300 razy szybciej niż proces tworzenia się gleby. W normalnych warunkach procesu uformowania się 2,5 cm gleby na niektórych obszarach trwa do 1000 lat. 2/3 erozji gleby to erozja wodna, a 1/3 to erozja wietrzna.
Procesy pustynnienia - na 1/5 powierzchni lądowej ziemi zachodzą procesy pustynnienia, natomiast ¼ powierzchni lądów jest zagrożona procesami pustynnienia. Do pustynnienia przyczynia się nadmierny wypas, pożary buszu, rozszerzenie powierzchni upraw, wylesianie. Deforestacja - zmniejszanie powierzchni leśnej. W porównaniu z pierwotną powierzchnią lasów powierzchnia obecna jest mniejsza o połowę. Na niektórych obszarach wartości te są znacznie wyższe, a na innych sytuacja nie jest tak dramatyczna. W krajach wysoko rozwiniętych lepiej radzi się z deforestacją. Prowadzi się tam reforestację.
►Klimat - wpływa on na typ upraw, hodowlę zwierząt. Oddziaływania zachodzą w skali mezo i mikro.
Agroklimat - zespół elementów , które mają wpływ bezpośredni na produkcję rolniczą (np. ekstremalne temperatury; minima i maksima opadowe; rozkład opadów w ciągu roku; burze, huragany; kierunki wiatrów; daty pierwszych i ostatnich przymrozków).
Długość okresu wegetacyjnego - liczba dni ze średnią dobową temperaturą powyżej 5ºC.
Długość sezonu wegetacyjnego (LPG - the length of the groving period).
LPG = (O>E50 + E100mm) - T<6,5ºC
Obszary aridowe - tam, gdzie opady są niewystarczające (poniżej 250 mm rocznie). P>O
Obszary humidowe - tam, gdzie opady przekraczają 800 mm rocznie.
Obszary dezertyfikacji (pustynnienia) - tam, gdzie opady są poniżej 100mm rocznie.
Okres bezprzymrozkowy - liczba dni w roku o średniej minimalnej temperaturze powyżej 2ºC.
►Woda - rolnictwo zużywa ok. 70% wody słodkiej (przemysł - 23%). Rolnicze zużycie wody ciągle wzrasta (od połowy XX w. wzrosło 6 razy). Do 2025 r. ta tendencja utrzyma się. Woda to dla rośliny: składnik pokarmowy oraz środowisko, gdzie zachodzą procesy metaboliczne.
Zawartość wody w różnych roślinach waha się od 60% do 90% tzw. świeżej masy roślinnej. Pomidory - 94% wody; liście drzewa - 60%; jęczmień - 20%; pszenica - 12%. Odpowiednia zawartość wody pozwala na regulację temperatury, pobór ciepła, schładzanie.
Opad - różne rośliny uprawne potrzebują różnej ilości opadu. Np.: banany - 2000 mm rocznie; palma olejowa - 1500 mm rocznie; palma kokosowa - 1300 mm; kawa - 900 mm; trzcina cukrowa - 1400 mm; herbata - powyżej 1000 mm; cytrusy - powyżej 1000 mm. Małe wymagania opadowe mają np. jęczmień, orzeszki ziemne, sezam..
Rośliny nie reagują biernie na deficyt wody, same jej szukają poprzez wykształcenie systemu korzeniowego. W przypadku roślin uprawnych system korzeniowy osiąga średnio 2 m głębokości. Rozbudowany system korzeniowy mają rośliny zbożowe. Pszenica twarda i jęczmień - najgłębszy system korzeniowy. Na brak wody rośliny reagują rozbudową systemu korzeniowego.
Nawadnianie wzrost plonów wymuszony wzrostem liczby ludności. W 1960 r. obszary nawadniane stanowiły 10%, w 1970 r. było to 14,4% a w latach 90-tych - już 18%. Ryż i pszenica w 60% pochodzą z obszarów nawadnianych.
Na wyprodukowanie żywności spożywanej dziennie przez jednego człowieka potrzeba 10m3 wody. Najwięcej obszarów nawadnianych jest w Azji (60% obszarów nawadnianych świata), na drugi miejscu jest Ameryka Południowa (12%). Nawadnianie w różnych krajach pozaeuropejskich: Egipt (prawie 100%), Surinam (powyżej 90%), Chiny (50%), Indie (17%), Japonia (70%), USA (9%), Meksyk (13%), Chile (30%). W Europie najwięcej obszarów nawadnianych ma Francja, dalej Włochy a następnie Hiszpania. Na świecie są również takie kraje gdzie nie ma nawadniania pomimo, iż powinno być stosowane.
Społeczeństwa hydrauliczne (podkreślona rola wody w zdobywaniu żywności), „rewolucja hydrauliczna” (rozwój sieci wodociągowej, kanalizacyjnej) przyspieszony rozwój miast.
DEGRADACJA ŚRODOWISKA PRZEZ ROLNICTWO
►Monokulturowość upraw.
►Wypas owiec (góry, wyżyny).
►Wycinanie lasów.
►Erozja.
►Zbytnia chemizacja rolnictwa.
CZYNNIKI POZAPRZYRODNICZE ROZWOJU ROLNICTWA
Mamy czynniki społeczne, historyczne, ekonomiczne.
Kultura rolna - zespół zabiegów agrotechnicznych, wśród których dużą rolę odgrywa nawadnianie oraz nawożenie. Obecnie 1/3 żywności produkowanej na świecie pochodzi z powierzchni nawadnianych.
Nawadnianie: stwarza warunki do zwiększonego nawożenia mineralnego; do stosowania wysoko plonujących odmian o krótki okresie wegetacji; do zmniejszania wahania plonów wynikających z pogody; do wprowadzenia 2-óch upraw w 1 roku.
Nawożenie wzrosło 20-krotnie po II wojnie światowej: Japonia, Europa Zachodnia (200-300 kg nawozów sztucznych); Polska (80 km - czysty składnik); Afryka, Ameryka Łacińska (20 km - czysty składnik).
Ostatnio istnieje tendencja zmniejszenia nawożenia o ok. 20% (rolnictwo ekologiczne).
Chemizacja upraw - ostatnio wypierana przez metody biologiczne - wprowadzenie do ekosystemu mikroorganizmów atakujących szkodniki.
W skład kultury rolnej wchodzi także mechanizacja rolnictwa - umożliwia ona przesunięcie części siły roboczej do zawodów pozarolniczych. Na świecie mamy 26 milionów ciągników.
Wskaźnik: liczba ha/1 traktor - na świecie to 52 ha; Japonia, Holandia - kilka ha; Francja, Niemcy, Wielka Brytania - kilkanaście ha; III świat - kilkaset ha (Etiopia - 3,5 tyś. ha); Polska - 11 ha. Ogólnie na świecie stopień mechanizacji jest jeszcze niski. 80% całej pracy w rolnictwie wykonuje się przy pomocy mięśni ludzkich. Dopiero pod koniec XIX w. zaczęła się mechanizacja w rolnictwie. Pierwsze żniwiarki zastosowano w USA w 1895 r. Parę lat wcześniej (1876 r.) powstała pierwsza snopowiązałka. Pierwsze traktory i kombajny - początek XX wieku. Okres międzywojenny to dominacja USA i Wielkiej Brytanii pod względem ilości ciągników (>80%). Po 1990 r. wzrost konkurencji - Europa Zachodnia, Japonia, Kanada. Azja - 23% ogólnej liczby traktorów. Afryka - mały stopień wyposażenia w ciągniki oraz małe tempo wzrostu ilości ciągników.
STRUKTURA AGRARNA NA ŚWIECIE - ZRÓŻNICOWANIE
Struktura agrarna (ustrój agrarny) - brane są pod uwagę stosunki własnościowe i wielkość gospodarstw.
Rola struktury agrarnej w rozwoju rolnictwa:
►Gdy jest niewłaściwa to wywołuje skomplikowane problemy - słaby rozwój produkcji rolniczej.
►Gdy jest optymalna do danych warunków - rolnictwo ma ułatwione warunki rozwoju.
Struktura agrarna może decydować o wynikach produkcji rolniczej.
Władanie ziemią - ma związek ze strukturą agrarną. Władanie ziemią to prawo do użytkowania i tylko do użytkowania rolniczego.
Własność ziemi - jest to prawo do użytkowania ziemi oraz do przekazania własności innym osobom. Jeśli chodzi o własność to ziemię mogą mieć osoby, które nie pracują na tej ziemi a nawet nie mieszkają w pobliżu tej ziemi.
TYPY WŁASNOŚCI ZIEMI
►Własność wspólna:
● Własność społeczeństw zbieracko-myśliwskich;
● Własność społeczeństw pasterskich;
● Własność społeczeństw rolniczych.
►Własność prywatna (indywidualna):
● Wielka własność ziemska typu feudalnego (latyfundia), niewolniczego, kapitalistycznego;
● Dzierżawa ziemi - umowa między właścicielem a inną osobą, na mocy której właściciel odstępuje dzierżawcy (na pewien okres) prawo użytkowania ziemi i czerpania z niej dochodów w zamian za określone świadczenia (np. czynsz dzierżawny). Mamy trzy formy dzierżawy:
1. Dzierżawa za określone usługi - to najstarsza forma, nieco zbliżona do pańszczyzny. Obejmuje ona jednak możliwość przydziału kawałka ziemi, kredyt pieniężny, przymus zakupu gruntów od właściciela ziemi. Ta dzierżawa nie zachęca dzierżawcy do wydajnej pracy. Forma ta nie sprzyja rozwojowi rolnictwa.
2. Dzierżawa za określony udział w produkcji - ryzyko uprawy dzielone jest między dzierżawcą i właścicielem oraz równe korzyści (gdy rok sprzyja produkcji rolnej). Ustalony udział jest jednak często niesprawiedliwy (nawet do 90%). Przy mniejszym udziale ta umowa może być korzystna. W praktyce udział nie jest mniejszy niż połowa zbiorów. Często tą formą dzierżawy jest połownictwo. Połownictwo panuje głównie na Bliskim Wschodzie, Azji południowej, Ameryce Łacińskiej, Europie południowej i niektórych obszarach USA.
Skwaterstwo - użytkowanie cudzej ziemi rolnej bez tytułu prawnego, bez zgody właściciela, bez płacenia czynszu dzierżawnego. Występuje ono głównie w Ameryce Łacińskiej, na terenach gleb słabych.
3. Dzierżawa za z góry określoną sumę pieniędzy lub ilość produktów rolniczych - najpopularniejsza na świecie forma i najkorzystniejsza z punktu widzenia rolnictwa i dzierżawcy. Ryzyko przy nieurodzaju w dużej mierze ponosi właściciel.
Tenuta - czynsz dzierżawczy (renta dzierżawna), którą dzierżawca przekazuje właścicielowi ziemi. Tenuta zależy od umowy. Typowym krajem, gdzie jest stosowana szeroko renta pieniężna jest Wielka Brytania, na drugim miejscu jest Francja a dalej Belgia, Holandia. Poza Europą - stosowana jest głównie na obszarach kolonizowanych przez Brytyjczyków (W-py Morza Karaibskiego, Australia, Nowa Zelandia, niektóre kraje afrykańskie). Wadą tej formy dzierżawy jest niepewność dzierżawcy czy poniesione nakłady zwrócą się zanim termin umowy wygaśnie.
Dzierżawa w Polsce - do lat 90-tych dzierżawa dotyczyła głównie gruntów państwowych. Od 1997 r. istnieją agencje oddające ziemię w dzierżawę użytkownikom indywidualnym. Na ogół dzierżawy są wieloletnie z prawem sprzedaży ziemi, zapisu bądź zastawu ziemi. Jednak dzierżawa w Polsce ma i tak mniejszy udział niż w innych krajach europejskich.
● Wielohektarowe gospodarstwa typu plantacje i hacjendy - wywodzą się jeszcze z czasów kolonizacji. Rozwinęły się one na terenie Ameryki Południowej, gdzie kolonizowali Hiszpanie i Portugalczycy. Hajendy - to gospodarstwa wielkoobszarowe charakterystyczne dla Wyżyny Brazylijskiej, Andów i pn.-wsch. Argentyny. Na Wyżynie Brazylijskiej hacjendy bywają nazywane fazendami, a w Argentynie pn.-wsch. - estancjami. Hacjenda to obszar gdzie jest bardzo ekstensywna gospodarka rolna. Uprawia się kilka roślin jednocześnie (głównie rośliny żywieniowe). Hacjenda to uprawa głównie na potrzeby własne. Przy hacjendach odbywa się też działalność o charakterze przetwórczym. Jest to przetwórstwo rolno-spożywcze niespkomplikowane (np. produkcji tłuszczu, serów). Właściciel hacjendy mieszka na terenie tego gospodarstwa i bierze udział w kierowaniu produkcją rolną. Rozwój hacjend następuje dość wolno w porównaniu z plantacjami.
Neolatyfundia - współczesne, nowoczesne hacjendy.
Plantacja - często jest siła najemna (dawniej - typu przymusowego) - jest to ważna cech plantacji. Regony w których są plantacje to głównie strefa tropikalna. Cechą plantacji jest dominacja roślin przemysłowych (bawełna, trzcina cukrowa), a jeśli są rośliny spożywcze to głównie używki (tyroń, kawa, herbata). Właściciel plantacji często mieszka, przebywa poza jej granicami. Plantacje rozwijają się szybciej niż hacjendy. Właściciele plantacji dysponują dużym kapitałem. Wyraźna jest towarowość produkcji. Na plantacjach jest monokulturowa uprawa.
● Drobna własność indywidualna (mikrolatyfundia) - są to gospodarstwa do 5-10 ha. W ramach tej działaności są też prywatne gospodarstwa rodzinne.
► Własność społeczna - ziemia nie jest tylko własnością wspólną dużej grupy (czy narodu), lecz władanie ziemią ma charakter społeczny - ziemia jest wspólnie użytkowana, a efekty produkcji dzielone zgodnie z potrzebami społecznymi. Początki własności społecznej sięgają zamierzchłych czasów. Do roku 1917. była to forma nietrwała. Od 1917r. - sowchozy (gospodarstwa państwowe) oraz kołchozy (gosp. spółdzielcze).
WIELKOŚĆ GOSPODARSTW
Tendencje:
►Spadek liczby gospodarstw rolnych ogółem.
►Bardzo duży spadek liczby gospodarstw małych.
►Wzrost liczby gospodarstw średnich i dużych (zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych). ►Wzrost średniej wielkości gospodarstw na świecie.
►Koncentracja powierzchni produkcji rolnej (niewielka liczba gospodarstw dużych zajmuje duży odsetek gruntów ornych danego kraju).
Wielkość gospodarstw:
►Europa: W Europie Zachodniej coraz większą rolę odgrywają gospodarstwa duże. Średni obszar gospodarstwa rolnego w Unii Europejskiej to 16-20 ha. W Europie południowej (Grecja, Włochy, Hiszpania, Albania, Chorwacja) przeważają gospodarstwa małe (1-5 ha), które zajmują 30% gruntów ornych. W Europie Północnej i Zachodniej średnio pow. gospodarstw wynosi 20-50 ha. W Wielkiej Brytanii główną rolę odgrywają gospodarstwa powyżej 100 ha, które zajmują 65% użytków rolnych.
►USA są tutaj najbardziej zaawansowane procesy koncentracji ziemi (duża rolę odgrywają gospodarstwa powyżej kilku tysięcy hektarów). Część wschodnia USA - gospodarstwa mniejsze niż 50 ha. Zachodnie stany USA - gosp. po kilka tyś. ha. W stanach Arizona, Nevada, Nowy Meksyk mamy największe gospodarstwa (ok. 3000 ha). Za gospodarstwo duże w USA uważa się takie, które przekracza 1500 ha.
1 ha = 2,5 akra.
Średnia wielkość gospodarstw rolnych w USA wynosi 200 ha, czyli 500 akry.
Gospodarstwa powyżej 400 ha stanowią ok. 5% ogólnej liczby farm, ale ok. 60% pow. użytków rolnych. Gospodarstwa drobne do 5 ha mamy w okolicach dużych aglomeracji.
►Kanada - ok. 80% stanowią gospodarstwa największe o powierzchni powyżej 250 ha (prerie). Zajmują się one uprawą zbóż. W prowincjach Quebec, Kolumbia Brytyjska mamy farmy do 50 ha z wielokierunkową produkcją. W Kanadzie 2/3 gospodarstw ma charakter farm rodzinnych.
►Australia - dominują duże gospodarstwa, również 2/3 stanowią farmy. 2500 ha jest to przeciętna wielkość gospodarstw w Australii. Struktura wielkości jest zróżnicowana. Gospodarstwa o powierzchni: do 20 ha stanowią 15% (0,1% pow. użytków rolnych); 50-200 ha stanowią 30% (20% pow. użytków rolnych); 400-2000 ha stanowią 15% powierzchni użytków rolnych; 2000-40000 ha stanowią 10% (25% pow. użytków rolnych).
Największy udział mają gospodarstwa o pow. powyżej 40000 ha - stanowią one zaledwie 1% gospodarstw rolnych ale zajmują 60% powierzchni użytków rolnych.
Rodzaje farm:
►Farmy rodzinne - charakteryzują się tym, że farmer jest samodzielnym przedsiębiorcą, który zarządza farmą w oparciu o rodzinne zasady finansowe. Farmerzy traktują pracę na roli jako swoistą misję. Pracują oni na farmie z własną rodziną, ale też zatrudniają innych pracowników.
►Farmy rezydencjalne - farmy które pełnią funkcję mieszkaniową, farmer mieszka tu wraz z rodziną, nie uprawia ziemi.
►Farmy bez ziemi - małe farmy do 1 ha, pełnią funkcję produkcyjną (głównie hodowla i ogrodnictwo) zwłaszcza na własne potrzeby.
►Farmy walizkowe - właściciel mieszka w mieście a na farmę przyjeżdża podczas siewów, żniw itp.
►Farmy satelitarne - jeden właściciel ma dwa/trzy gospodarstwa położone w różnych, odległych częściach kraju. Warunki klimatyczne na tych obszarach są inne i dlatego właściciel może gospodarować na obu farmach, gdyż okresy siewów i zbiorów nie pokrywają się.
SYSTEMY UPRAWY
Współcześnie na świecie istniej wiele systemów uprawy roli, od systemów bardzo nowoczesnych po systemy archaiczne. Obecny obraz to efekt dziejów historycznych.
Systemy uprawy:
►System odłogowy (najstarszy): odłogowo-kopieniaczy; odłogowo-orny; zaroślowo-odłogowy; leśno-odłogowy; trawiasto-odłogowy. W systemie odłogowym stosowano techniki wypalania: wypalanouprawianoporzucano - są to etapy systemu odłogowego. Obecnie system ten występuje w Afryce, Azji, Ameryce Łacińskiej, zwłaszcza na pograniczu sawann i lasów.
►Systemy ugorowe: Ugór jest to pozostawienie ziemi rolnej bez uprawy na krótki okres (1,2,3 lata) na tzw. wypoczynek. Odłóg jest to porzucenie ziemi na kilka, kilkanaście lat. W przypadku odłogu jest to pozostawienie wynikające z braku roślinności, jej uprawy, brak finansów, nawozów. Natomiast w przypadku ugoru jest to celowe pozostawienie ziemi na odpoczynek.
Systemy ugorowe to: dwupolówka, trójpolówka, infield-outfield, płodozmian.
Dwupolówkę stosowano już w starożytności w Rzymie. Pole dzielono na dwie części - na jednej sadzono, na drugiej był ugór. System ten rozwinął się głównie w basenie Morza Śródziemnego. Dwupolówkę spotyka się do dziś (Anglia, Alpy) na słabych glebach.
Trójpolówka - istniała od IX do XVI w. w Europie. Był to tzw. „system rewolucyjny”. Pole było podzielone na trzy łany. Na jednym uprawiane było zboże jare, na drugim ozime a na trzecim był ugór. W następnych latach uprawa była zmieniana rotacyjnie. W ramach trójpolówki zespolono uprawę roślin i zwierząt. Nastąpiło zwiększenie plonów m.in. poprzez nawożenie obornikiem. Został zwiększony udział roślin pastewnych w strukturze upraw. Do lat 60-tych XX w. trójpolówka dominowała w Europie. W Polsce system ten najdłużej utrzymał się w województwie białostockim. W tym systemie zadbano o rozwój zrównoważony, zadbano żeby żyzność gleby była odnawiana. W trójpolówce zastosowano zboża ozime i jare. Pracę w gospodarstwie ograniczano tak, aby siłą robocza miała zatrudnienie przez cały rok. System ten potrafił zapewnić nadwyżki towarowe. Wady trójpolówki: sztywność układu trójpolowego (konieczność poszukiwania nowych obszarów gdzie można zastosować inną kolejność). Marne uprawy nie znajdowały miejsca w układzie. Trójpolówka prowadziła też do szybszego wyjałowienia gleby. System ten został zaniechany lecz jego obecność tkwi w układach pól.
Infield-outfield - powstał na nieco gorszych glebach w tym samym czasie co trójpolówka. Polegał na tym, że wokół osiedli była ciągła uprawa ziemi, zaś poza osiedlem nieciągła uprawa (odłogowanie ziemi). Szczególną popularność zdobył na obszarach Irlandii i Szkocji. Obecnie w Irlandii i Szkocji występuje on w formie reliktowej. Ślady pradawnych systemów zachowały się w Ardenach, Pirenejach, Austrii.
Narzędzia używane w różnych systemach: system odłogowo-kopieniaczy (kij, radło, socha, trójpolówka (pług).
►Systemy intensywne z nawadnianiem.
►Systemy intensywne bez nawadniania.
►Systemy rolnictwa uprzemysłowionego.
Płodozmian - zastąpił on trójpolówkę. Powstał we Francji w XVIII w. Obecnie jest on jednym z najważniejszych systemów uprawy. W systemie tym mamy ustalanie takiej kolejności roślin aby zapewnić następnej roślinie odpowiedni przedplon i najlepszy poplon. Zadbano o to aby udoskonalić rozkład prac polowych. Nastąpiło upowszechnienie równorzędnego nawożenia obornikiem i upowszechnienie nawozów sztucznych. Rozwojowi tego systemu sprzyjała rewolucja techniczna, która wynalazła nowe urządzenia. Na początku został wprowadzony system czterech grup roślin. W miarę rozwoju zmieniono nazwę grup roślin jak i zwiększono ilość grup.
Podsystem „suchej uprawy” - szczególnie staranna uprawa:
►wielokrotna orka (wilgoć z opadów).
►likwidacja chwastów (gromadzenie i przechowywanie wody; odpowiednie zmianowianie roślin).
Długość tego systemu zależy od intensywności opadów (wilgotno - kilka lat; sucho - rok).
Fazy:
►orki,
►opadów,
►rozdrabniania i spulchniania gleby.
Obszary „suchej uprawy”:
►Azja Pn.-Wsch.
►Afryka (na lekkich glebach).
►Na skraju pustyń: w południowym ZSRR, w Rosji.
System inmark-unmark
Proces grodzenia pól - początek w XV w. w Wielkiej Brytanii, zachował się do dziś między innymi w Polsce.
UKŁADY PÓL
Otwarte (związane z okresem przedgrodzeniowym):
►Pasmowe - północno-zachodnie Niemcy.
►Niwowe (ugory) - pole główneniwa, dzielona na pasma.
►Łanowe (głównie góry).
►Grodzone.
ROLNICTWO INTENSYWNE Z NAWADNIANIEM I BEZ NAWADNIANIA
Systemy intensywne z nawadnianiem:
►Nawadnianie połączone było z użyźnianiem.
►Chów zwierząt miał znaczenie drugorzędne
►Ręczna uprawa roli.
Nawadnianie gruntów - użycie wody w warunkach jej niedostatku w glebie przy użyciu odpowiedniej instrukcji.
Typy obszarów:
►Kraje suche i półsuche: woda z rzek, których źródła leżą wyżej; wody podziemne; cieki periodyczne.
►Kraje o sezonowym niedostatku wody - głównie zimą - kraje monsunowe.
►Kraje gdzie opady są wystarczające - nawadnianie uzupełniające w celu: podniesienia plonów; zabezpieczenia przed kataklizmem (susze).
Rozwój rolnictwa nawadnianego jest wielowiekowy i ma swoje tradycje. Przyczynił się do powstania systemów nawadnianych, które różnią się następującymi kryteriami:
►Sposoby poborów wód:
● systemy wezbraniowe;
● sztuczne zbiorniki wody;
● systemy deszczowe;
● wody czerpane (źródła, studnie, tunele).
►Sposoby rozprowadzania wód na grunty orne:
● systemy zalewowe - kierowanie wód na pole;
● nawadnianie basenowe - wodę kieruje się do basenów powstałych przez podniesienie doliny zalewowej;
● nawadnianie terasowe na stokach.
►Sposoby podnoszenia wody:
● pobieranie wody w kosze z rzeki i przenoszenie na pola (głównie Azja Pd.-Wsch);
● użycie tzw. delu - skórzany wór o pojemności 30 l ciągniony przez zwierzę do zbiornika;
● żuraw;
● koło perskie - tzw. sakija - duże koło poziome poruszane przez koło pionowe;
● koło wodne;
● wiatrak.
►Odprowadzanie nadmiaru wody.
Wady nawadniania - duże zasolenie i zapiaszczenie.
Obszary nawadniania:
►Hydrorolnictwo - Egipt (dolina Nilu), Mezopotamia, kraje Bliskiego Wschodu.
►Wody z opadów monsunowych - Chiny.
►Amerykański system nawadniania - strefy wybrzeży i dolin górskich Inkowie.
Rolnictwo intensywne bez nawadniania:
►Głównie stosowane na małych działkach.
►”Wyspy intensywnego rolnictwa” - Kenia, Malia (wywóz odpadków żywieniowych np. obornik). Stopień intensyfikacji był ubogi, ale wzrasta. Poldery w Holandii - przejaw intensywnego nawadniania zmierzający do osuszenia gruntów.
►Włączenie do upraw roślin przemysłowych (zbożowych_ rośliny intensyfikujące: tzw. rośliny rewolucyjne - kukurydza, ziemniaki, buraki cukrowe.
►Przemienność upraw np. zmianowanie Norfoldzkie.
►Wspomożenie nakładów pracy ludzkiej przez zwierzęta.
►Umaszynowienie.
►Wzrost produkcji roślin.
SYSTEMU CHOWU ZWIERZĄT
Pierwsze systemy chowu powstały prawie tak dawno jak systemy uprawy roślin i polegały na udomowieniu zwierząt przez ludy osiadłe w systemie leśno-odłogowym. Pierwsze systemu to tzw. systemy przydomowe (świnie i kury). Następnie udomowiono zwierzęta stadne: kozy, owce, bydło, konie, bawół, renifer. W przeciwieństwie do roślin udomowienie zwierząt dotyczyło o wiele mniej gatunków.
Z formy wegetatywnej przez formy nasienne.
Chów zwierząt udomowiono z różnych pobudek - nie tylko utylitarnych (użytkowych), dlatego też powstał bardzo różne systemy chowu zwierząt i różne formy przejściowe.
I. Klasyfikacja chowu zwierząt P. Veyrta.
II. Klasyfikacja chowu zwierząt L. Zalcmana: pastwiskowy; oborowo-pastwiskowy; oborowy.
III. Klasyfikacja chowu zwierząt Kostrowickiego - zmodyfikowanie I i II klasyfikacji z uwzględnieniem cech organizacyjno-technicznych rolnictwa).
Klasyfikacja Kostrowickiego:
System pastwiskowy:
►Pasterstwo koczownicze.
►Sezonowe pasterstwo wędrowne.
►Letnie pasterstwo górskie.
►System otgonny.
►Chów pastwiskowy reniferów.
►Chów pastwiskowy na nowym ziemiach.
►Chów uczuciowy.
System przydomowy - najstarszy system. Powstał on w systemie uprawowym leśno-odłogowym. Nie mieszał się on z uprawą roślin. Zwierzęta dzieliły pożywienie z ludźmi. Żywiły się one odpadkami. Zwierzęta mieszkały wspólnie z ludźmi. W tym systemie nie było wypasu, nie było funkcji użytkowej (mięsno-mleczno-skórnej), nie było funkcji pociągowej.
Pasterstwo koczownicze - system ten występował w okresie systemów odłogowych. Powstało na lasostepie. Sezonowe zmiany klimatyczne powodowały przerwy we wzroście roślin. Latem gdy roślinność wysychała zwierzęta były przemieszczane na inne obszary. Podobnie w zimie gdy step pokryty był śniegiem. Odbywała się migracja stad a wraz z nimi migracja ludzi. Podstawowa cecha tego układu to ustawiczna wędrówka w poszukiwaniu pastwisk. Często odbywały się walki zbrojne o pastwiska w celu obrony stad. Pierwszymi pasterzami wędrownikami byli Scytowie a także ludy indoeuropejskie (mieszkający od Karpat po Chiny) - używali oni jako pierwsi koni. W momencie kiedy ludność osiadła uzyskała przewagę militarną to pasterze koczownicy zaczęli być spychani na coraz to gorsze obszary - była to główna przyczyna zmniejszenia znaczenie tego systemu. Cechą tego układu jest również to, że hodowcy nie zapewniają ani pożywienia ani schronienia, jest swobodne rozmnażanie się zwierząt. Dla koczowników chów zwierząt był podstawą bytu, nie uprawiali oni ziemi. Obecnie ten typ występuje w Afryce (Mauretania, Libia) a także na Półwyspie Arabskim jak również w Afganistanie i Mongolii. Obecnie liczba koczowników na świecie maleje. Spowodowane jest to głównie niechęcią młodzieży do życia koczowniczego (nie chcą oni nieustannie wędrować). Obecnie coraz częściej zatrudnia się osobę, która dozoruje stado.
Nie jest to jednolity system. Występuje szereg odmian, które nawiązują do typu zwierząt hodowanych w tym systemie.
Pasterstwo koczownicze: owiec; wielbłądów.
Koczownictwo owiec jest najstarsze - odbywało się on na stepach i w górach.
Sezonowe pasterstwo wędrowne (transhumancja) - jest to pasterstwo sezonowe, wywodzi się z pasterstwa koczowniczego. Niektórzy koczownicy zostawali w czasie wędrówki i zaczynali uprawiać zboże, później dołączali oni do pozostałych koczowników, którzy pędzili bydło, a gdy wszyscy wracali to zbierali wspólnie zboże. Oprócz hodowli zwierząt pojawiła się więc także uprawa roślin.
Chów zwierząt oparty jest na pastwiskach naturalnych. Na tych pastwiskach zwierzęta przebywają przez cały rok. System ten powstał na Bliskim Wschodzie. Do tej pory wypasa się jeszcze owce i kozy. Obecnie system ten występuje głównie nad Morzem Śródziemnym. System ten występuje na pograniczu nizin i gór. W lecie wypasa się w górach. Na wiosnę, na jesieni i w zimie - na nizinach.
Obecnie największy wypas w tym systemie jest w Hiszpanii (hoduje się tam owce - marynosy), a także we Francji (transhumancja wstępująca) oraz we Włoszech (z Apeninów na niziny nadmorskie - transhumancja zstępująca).
Typy transhumancji:
►Transhumancja wstępująca (właściciele stad mieszkają na dole a stada przepędzają do góry i tam stada przebywają większą część roku. Właściciel często wynajmuje pasterza do pilnowania stada.
►Transhumancja zstępująca - właściciele mieszkają w górach a stada przemieszczają się poniżej ich siedzib. Stada są własnością górali, którzy posiadają również pastwiska w dolinie. ►Transhumancja podwójna - właściciel stada mieszka na pogórzu w równej odległości od pastwisk zimowych i letnich.
►Transhumancja śródziemnomorska - górale latem wypasają stada właścicieli zamieszkujących na nizinach, a zimą wędrują oni na pastwiska zimowe.
►Transhumancja występuje także na Półwyspie Bałkańskim, w Rumunii, w Górach Dynarskich, na Bliskim Wschodzie (Turcja, Irak., Iran), w Górach Ałtaja, wzdłuż południowych stoków Himalajów a także w Kalifornii (z nizin na góry Sierra Nevada), w Chile, w Argentynie.
W tej formie również występowały konflikty między pasterzami i ludnością osiadłą przez obszary, które biegły szlakami którymi przepędzano zwierzęta. Na zmniejszenie znaczenia tego systemu duży wpływ miała także konkurencja ze strony Australii.
Letnie pasterstwo górskie - ten system ma miejsce w Alpach. Polega na wypasaniu w lecie zwierząt należących do rolników mieszkających w dolinach. Stada pędzone są w góry na wiosnę i wędruję w górę w miarę ustępowania śniegu i rośnięcia trawy i dochodzą do hal. Na jesieni odbywa się powrót również etapami. Zimą zwierzęta znajdują się w zamknięciu i żywione są zgromadzoną paszą. Temu systemowi towarzyszy drobne przetwórstwo. Wadami tego systemu jest to, że systemy pozbawiają części siły roboczej, części siły pociągowej, nawozu naturalnego.
W tym systemie pastwiska użytkowane są krócej. Istnieje infrastruktura pastwiska i szopy. Pastwiska mogą być różnego typu własności. Pastwiska mogą należeć do właściciela stada albo mogą być przez niego dzierżawione. Pastwisko może należeć do jednego właściciela lub do całej wsi.
System odgonny - jest to pewna odmiana systemów pasterskich, zawężona do obszaru Kazachstanu. Uprawą roli zajmowali się najbiedniejsi, których nie było stać na posiadanie własnych stad. Po przyłączeniu tych obszarów do ZSRR zmuszano osadników do osiedlania się. Zdarzały się przypadki całkowitego wybicia stada. Doprowadziło to do upadku tego systemu. W latach 70-tych wprowadzono system mieszany pastwiskowo-uprawowy nazywany odgonnym. Jego cechy - został zaniechany system wędrowny wypasu, racjonalizacja chowu zwierząt, tworzono w miejscach zimowania zwierząt zapasy pasz na wypadek burz śnieżnych i gołoledzi pastwisk. Budowano zimowe schroniska dla zwierząt, budowano wodopoje na trasie pędu zwierząt a także budowano studnie. System odgonny jest bardziej intensywnym systemem od innych systemów koczowniczych.
System pastwiskowy na nowych ziemiach (amerykański) - charakteryzował się on tym, że występował na ziemiach skolonizowanych przez europejczyków (Brazylia, Meksyk, Argentyna, Wenezuela, Australia, wnętrze USA, południowa Afryka). Pojawił się na olbrzymich obszarach stepów i sawann. System pastwiskowy był najbardziej właściwy bo było mało rąk do pracy (małe zaludnienie). Był to chów ekstensywny, z małym nakładem pracy. Bydło hodowano głównie na skóry i mięso. Chów rozwijał się na wielkich obszarach.
Wokenos - pastusi; Ranczeros - właściciele stad.
Zwierzęta była przepędzane z południa na północ aż do obszarów Kanady w celu poszukiwania pastwisk. Zwierzęta były przewożone i przepędzane głównie na wschód gdzie w pobliżu rynku zbytu zabijano je (ponieważ nie znano systemów chłodniczych).
Sprzyjające warunki do tego systemu to odpowiednie warunki przyrodnicze. Pastwiska były dostępne dla wszystkich, potrzebne było tylko stado. Konieczna była też woda.
Taki wolny wypas trwał do końca XIX w. Później wypas ograniczono i wprowadzono grodzenia pastwisk. W XX w. wyznaczono stałe szlaki do przepędzania zwierząt. Nakaz grodzenia pastwisk zmieniły system pastwiskowy otwarty w półotwarty. Ograniczenie umożliwiło segregację bydła. Spowodowało to podniesienie jakości bydła. Chów bydła stał się bardziej kosztowny.
W Argentynie do końca XVIII w. bydło żyło w stanie półdzikim, później wprowadzono grodzenie. W Patagonii nadal nie ma grodzenia. W Australii grodzenie odbywało się w postaci drutu. Hodowla tutaj przybrała olbrzymie rozmiary. Właściciele nazywani byli królami owiec, zbijali olbrzymie fortuny.
Chów pastwiskowy reniferów - rozpowszechnił się głównie na obszarach Eurazji (polarne) - renifer jest tam charakterystycznym zwierzęciem. Kopytem może on wydobyć żywność z dużej głębokości. Stada reniferów wędrują między tajgą a tundrą. Stopień udomowienia jest różny- większy jest w zachodniej Eurazji (cele spożywcze - mleko, zwierzę juczne, zaprzęgowe), a mniejszy w we wschodniej części Eurazji (renifery na mięso, skóry i futra). Obecnie prowadzone są prace nad podniesieniem techniki chowu. Mięso jest przedmiotem handlu - nawet w krajach, gdzie się nie hoduje reniferów (gł. na konserwy dla kotów i psów).
System uczuciowy chowu zwierząt - nie ma cech chowu utylitarnego. Zwierzęta hoduje się dla zaspokojenia potrzeb uczuciowych. Chów te jest powszechny i dosyć stary (wywodzący się z systemu przydomowego). W tym systemie nie ma zbyt dużej funkcji mieszkaniowej ze zwierzętami. Zwierzęta hoduje się dla przyjemności, atrakcji przebywania w ich towarzystwie. Zwierzęta stanowią też o statusie społecznym obywateli (Afryka Zachodnia i Wschodnia - sado traktowane jest tam jako żyjący kapitał, jak konto w banku). Zwierzęta z tego stada zabija się w ostateczności - np. przy ciężkiej chorobie członka rodziny. System ten jest w wielu obszarach świata. W tym systemie zwierzęta korzystają całkowicie z zasobów przyrody, nie tworzy się zapasów żywności. Do przepędzania stad ograniczają się zabiegi prowadzące do wyżywienia tych zwierząt. System ten powszechny jest w okolicach Jeziora Czad. Poza tym także jest on intensywny w Zambii, także na Madagaskarze (zwierzęta odstraszają tam duchy - funkcja religijno-uczuciowa; służą też jako ofiara religijna - 1/3 stada poświęca się zmarłemu). Odmiana chowu uczuciowego to tzw. święte krowy w Indiach. Zwierzęta tam same zdobywają pożywienie (w miastach nieraz kradną żywność np. ze straganów). Jest tam mała dbałość o te zwierzęta.
Chów pastwiskowo-oborowy - rozluźnienie związku między uprawą roślin i hodowlą. Związek chowu z uprawą roślin polega na wykorzystaniu łąk i pastwisk, żywieniu zwierząt paszami, użyźnianiem gleby przez te zwierzęta (pastwisk i gruntów ornych). Ten system chowu zwierząt rozwinął się tam, gdzie warunki klimatyczne nie pozwalały przez cały rok na przebywanie zwierząt na otwartej przestrzeni (budowano schronienia dla zwierząt). Chów ten jest w krajach wysoko rozwiniętych. Występuje gł. na obszarach wysoko zaludnionych. W tym systemie gromadzi się żywność dla zwierząt. Jest konieczność przyspieszonej produkcji mięsa dla zwiększającej się liczby mieszkańców. Niekiedy chów oborowy przekształca się w przemysłowy (gdy stada jest bardzo liczne). Przy chowie oborowym jest możliwość ulepszania zwierząt (otrzymanie bardziej mlecznych lub bardziej mięsnych ras).
Zbieżność chowu z gatunkiem zwierząt:
►Pastwiskowy - dotyczy najczęściej owiec.
►Pastwiskowo-oborowy - dotyczy gł. bydła (zwłaszcza było mleczne).
►Oborowy - najczęściej bydło mięsne, także trzoda chlewna.
Drób - jest to głównie chów zamknięty. Spotyka się także chów otwarty drobiu (ale nie na farmach przemysłowych).
PRODUKCJA ROŚLINNA
Produkcja rolna dzieli się na produkcję roślinną i produkcję zwierzęcą.
Produkcja roślinna - to najstarszy typ pozyskiwania pożywienia i też najpopularniejszy. Od dawna wykorzystywano rośliny do zdobywania żywności. Cechą człowieka jest nieprzystosowanie do jednego rodzaju pożywienia. Wykorzystywane są do żywienia korzenie, pędy, liście, nasiona, owoce. Rośliny stanowią 95% pożywienia ludzkiego. Człowiek wykorzystuje dużo roślin do uprawy.
►350 000 gat. zidentyfikowanych.
►50 000 gat. roślin jadalnych.
►300 gat. roślin uprawnych.
►150 gat. o znaczeniu przemysłowym.
►24 gat. o znaczeniu globalnym.
►9 gat. o znaczeniu podstawowym.
Pszenica, ryż, kukurydza - dostarczają 60% energii i 50% białka.
Nazwy łacińskie: pszenica (Triticum); żyto (Secale cereale); pszenżyto (Triticale); proso (Panicum); sorgo (Sorghum); kukurydza (Zea mays); ryż (Oryza saliva); gryka (Fagophyrum).
9 grup roślin człowiek stosuje jako podstawowe - są one powszechnie wykorzystywane.
Ograniczenie wykorzystania roślin:
►Agroklimatyczne (temp., opady, okres wegetacji, usłonecznienie).
►Ograniczenia związane z odomowieniem roślin - zboża najwcześniej udomowiono i wykorzystano później w uprawie (zboża można długo przechowywać w przeciwieństwie do warzyw). Pewne gatunki zostały udomowione w jednych obszarach a na innych nie. ►Przyzwyczajenia konsumpcyjne, np. ziemniaki. Najważniejszą rolę odgrywają: zboża i strączkowe - łatwość przewożenia i magazynowania.
Człowiek w miarę rozwoju nauk rolniczych wyhodował nowe gatunki. Człowiek doprowadził do zaniku wielu udomowionych gatunków. Na miejsce roślin słabo plonujących wchodziły, wprowadzano rośliny lepiej plonujące.
Klasyfikacje roślin uprawnych:
1. Według sposobu uprawy:
►Polowe - rośliny jednoroczne, przede wszystkim zboża, zajmujące największe obszary upraw.
► Ogrodowe - rośliny jednoroczne i dwuletnie, warzywa, jagody.
►Sadownicze - wieloletnie drzewa i krzewy, głównie owocowe.
►Plantacyjne - głównie jednoroczne rośliny tropikalne i subtropikalne uprawiane nawet kilka lat na tym samym miejscu lub wieloletnie (w kapitalistycznej gospodarce kolonialnej).
2. Wg użyteczności produktów rolnych:
►Spożywcze: zbożowe - stanowiące podstawę wyżywienia dla wielkiej liczby ludności (pszenica, żyto, ryż, proso); strączkowe - z dużą ilością białka, tłuszczu (fasola, groch, bób, soja); bulwiaste - z dużą ilością skrobi (ziemniaki, batat, maniok); warzywne - z dużą ilością witamin (kapusta, marchew, cebula, rzodkiewka); dyniowate (arbuz, melon, dynia, tykwa); oleiste (słonecznik, rzepak, oliwka, orzech ziemny, palma kokosowa i oleista); owocowo-jagodne (jabłoń, grusza, wiśnia, cytrusy); cukrodajne (burak cukrowy, trzcina cukrowa); używki (kawa, herbata, kakao); korzenne (wanilia, goździki, imbir, pieprz, szafran, gałka muszkatołowa).
►Przemysłowe - włókniste (bawełna, len, konopie); kauczukodajne (hewea, kok-sagiz). ►Pastewne - motylkowe, trawy i inne.
►Lekarskie.
►Kwiatowo-dekoracyjne.
3. Wg kryterium agrotechnicznego:
►Intensyfikujące - takie, które wzbogacają glebę.
►Ekstraktywne - które wyciągają z gleby substancje odżywcze. Są to głównie zboża. ►Strukturotwórcze - poprawiające strukturę gleby (motylkowe, strączkowe).
4. Kryterium botaniczne:
►Trawy - należy tu większość zbóż, trzcina cukrowa.
►Motylkowate - groch, soczewica, soja, koniczyna.
►Różowate - drzewa owocowe.
►Rutowate - owoce cytrusowe.
►Siankowate - pomidory, ziemniaki, tytoń.
►Baldaszkowate - wiele warzyw, np. marchew, seler, pietruszka, koper.
►Ślazowate - bawełna.
►Palmy - różne palmy.
►Pieprzowate - pieprz czarny.
Proces przemieszczania się roślin uprawnych: proces w historii ewolucji. Odbywał się ona na dużą skalę i duże odległości. Przyczyniły się do tego czynniki przyrodnicze i ludzkie (zagospodarowywanie nowych ziem - człowiek zabierał ze sobą preferowane gatunki roślin). Z Europy i Azji Pd.-Wsch. do Ameryki Północnej przemieściła się pszenica. Inny kierunek: z Azji Pd.-Wsch. do Afryki p Ameryki Północnej - przemieścił się ryż, bawełna, trzcina cukrowa, cytrusy. Z Afryki do Ameryki Południowej - drzewo kawowe. Z Ameryki Południowej do Europy i Ameryki Pn. - drzewo kauczukodajne, drzewo kokosowe, bataty.
Rośliny pochodzące z poszczególnych kontynentów:
►Azja Pd.-Wsch.: mandarynki, pomarańcze, soja.
►Indonezja - banan, palma kokosowa, trzcina cukrowa.
►Australia.
►Indie - herbata, mango, ryż.
►Azja Śr.-Zach.: cebula, morele, pszenica zwyczajna.
►Azja Pd.-Zach.: jęczmień.
►Region śródziemnomorski - kalafior, oliwka.
►Europa Śr.-Zach.-Pd.: drzewa owocowe, rzepak.
►Wokół równika - arbuz, kawa, palma olejowa.
►Obszar USA - słonecznik.
►Pd. części USA, Meksyk - agawa, bataty, dynia.
►Wysyp Morza Karaibskiego - grapefruit.
►Zach. części Ameryki Pd. - ziemniak, pomidor, orzeszki ziemne.
►Śr.-Wsch. Ameryka Pd. - ananas, kasawa, papaja.
Pobrane z umcs.net.pl