Rośliny korzeniowe: główną częścią użytkową jest mięsisty korzeń. Głównym składnikiem pokarmowym jest cukier, u buraków dominuje sacharoza, u marchwi cukry proste, u cykorii inulina. Dodatkowo mogą być wykorzystywane jako pasza, nawóz.
Botanicznie należą do różnych rodzin:
- buraki- komosowate- Henopodiaceae
- cykoria- astrowate
- marchew- Apiaceae
- brukiew, rzepa, kapusta pastewna- kapustne- Brassicaceae
Znaczenie gospodarcze: charakter przemysłowy- b. cukrowe, cykoria, charakter paszowy- reszta.
Mają dwuletni cykl rozwojowy- w 1 roku uzyskuje się sadzonki, po przechowaniu w roku następnym wyprowadza się pędy nasienne jako materiał generatywny. Ten cykl czasem ulega anomalią: w 1 roku mogą już wytwarzać pędy nasienne- pośpiechy (przyczyna- niskie temp. wiosną, czynniki odmianowe). Mogą też nie wytwarzać pędów nasiennych w 2 roku- uparciuchy.
Korzeń składa się z 3 części: *podziemne (korzeń właściwy), *środkowa nadziemna- szyja, rozwija się z hipokotylu. *głowa- epikotyl- skrócona łodyga na której osadzone są liczne liście.
Zróżnicowanie głębokości osadzenia w glebie:
- u marchwi- całość w glebie
- buraki cukrowe mogą być b. głęboko osadzone
- buraki o kształcie walcowatym- szyja wyrasta ponad warstwę gleby.
Wiąże się to z technologią zbioru: *płytko korzeniące się- wyrywanie ręczne, *głęboko korzeniące się- zbiór maszynowy, wyorywanie.
Buraki uprawne Beta vulgaris
Budowa morfologiczna:
- b. cukrowe- klinowate o białej skórce.
b. pastewne- walcowate, butelkowate, jajowate, kuliste. Wyraźnie dłuższy odcinek szyjny. Barwa: żółte, czerwone, karminowe. Podczas zbioru odcina się liście z częścią główkową. Jest to szczególnie ważne u b. cukrowych, bo ta część zawiera dużo azotu alfaaminowego, który utrudnia pobieranie sacharozy. Część z liści stanowi paszę, materiał kiszonkarski, zieloną paszę.
Budowa anatomiczna- na przekroju poprzecznym jest różnica w liczbie pierścieni, wiązek łykodrzewnych i pierścieni tkanki miękiszowej. B. cukrowy- pierścieni jest 8-11. B. pastewny- do 6 sztuk (są luźniejsze, korzeń jest mniej twardy).
Beta vulgaris varietas cicla- burak boćwina
Var. Esculenta- burak ćwikłowy
Var. Crassa- burak pastewny
Var. Altissima- burak cukrowy.
Korzenie buraków charakteryzuje duże zróżnicowanie: kształtu, barwy, głębokości umieszczenia korzenia w glebie i wyrastania nad ziemię. Największą różnorodność przejawiają buraki pastewne. Buraki cukrowe wykształcają jednolity pyt korzenia: kształt stożkowy, nieco spłaszczony. Istnieje 5 zasadniczych rodzajów korzeni buraków pastewnych: stożkowaty, jajowaty, owalny, walcowaty, palcowy. Korzenie b. cukrowego są zawsze białe. U b. pastewnego można wyróżnić 5 barw: biała, zielona, żółta, pomarańczowa, karminowa.
W przekroju poprzecznym buraków widoczne są koncentrycznie rozmieszczone jasne pierścienie wiązek łykodrzewnych. Wiązki te otoczone są pierścieniami tkanki parenchymatycznej zbudowanej z dużych, okrągłych komórek, w których znajdują się znaczne ilości cukru trzcinowego. Pierścienie u b. cukrowego są gęsto ułożone, a u b. pastewnych luźniej. Liczba wiązek łykodrzewnych u b. cukrowych wynosi 11, a u pastewnych 7. największą zawartość cukru mają pierścienie umieszczone najbliżej rdzenia.
Nasienniki buraków w zależności od rodzaju i ilości pędów można podzielić na 3 typy: *o jednym pędzie głównym (bez pędów bocznych), *o kilku pędach z wyraźnie zaznaczonym pędem środkowym (głównym), *o wielu jednakowo rozwiniętych pędach (bez pędu głównego).
Pędy nasienne są najczęściej kanciaste z wyraźnymi żeberkami. Mogą być nagie lub owłosione. W dolnej części są okrągłe, zdrewniałe i grubsze. Wysokie od 60 do 150cm.
Kwiaty- drobne, bezpłatkowe, obupłciowe, pięciodzielne, bezszypułkowe, o zabarwieniu jasnożółtym. Kwiat posiada 5 zielonych listków okwiatu, 5 pręcików i 1 słupek półdolny z trójdzielnym znamieniem i 1 zalążkiem w zalążni. Zalążnia jest zrośnięta u dołu z dnem kwiatowym.
Owocem jest kłębek- jest to owoc złożony składający się ze zrośniętych owoców pojedynczych. W kłębku znajduje się 1-6 drobnych nasion o barwie ciemnowiśniowej.
W uprawie odmiany buraków cukrowych i pastewnych dzielą się na 2 grupy: odmiany o kłębkach wielonasiennych i o kłębkach genetycznie jednonasiennych.
Odmiany typu cukrowego charakteryzuje wysoka jakość przerobowa, tj. duża zawartość cukru i mała zawartość składników melasotwórczych. Plon korzeni mniejszy lub średni. Plon
Cukru przeważnie średni.
Odmiany typu normalnego- średnia lub wyższa jakość przerobowa i co najmniej średnich plonów korzeni.
Odmiany typu plennego- mniejsza zawartość cukru, duże plony korzeni. Plonu cukru powinny przekroczyć poziom średni. Korzenie mniej zanieczyszczone ziemią.
Cykoria Cichorium
Cykoria- o 2n=18 należy do rodziny złożonych (astrowatych) Compositae (Asteraceae)
Cichorium intybus var. silvestre- typ dziki (podróżnik)
Cichorium inytbus var. sativum- cykoria korzeniowa (wyrób namiastek kawowych), na paszę.
Cichirium intybus var. foliosum- cykoria liściowa uprawiana jako roślina warzywna.
Korzenie cykorii przerabiane są na namiastkę kawy, spirytus, na paszę.
Liście cykorii zawierają dużo białka i stanowią paszę dietetyczną. Korzystnie wpływają na trawienie i zwiększają odporność na niektóre choroby.
Korzeń palowy, spichrzowy kształtu wrzecionowatego lub cylindrycznego. Korzenie zawierają ok. 24% s.m. W świeżej masie korzeni występuje ok. 1,1% białka, 0,3% tłuszczu, 20,3% substancji bezazotowych, 1,3% włókna surowego, 1,2% popiołu.
W przekroju poprzecznym korzenia widoczne są: brązowa tkanka korkowa, biała warstwa Łyko z wiązkami sitowymi, ciemno zabarwione drewno.
Liście cykorii są lancetowate lub lancetowato-jajowate. Mogą być ząbkowane lub całobrzegie, mniej lub bardziej owłosione.
Pędy nasienne są silnie rozgałęzione, rzadko ulistnione, w przekroju kanciaste, wysokie na 100-200cm.
Kwiatostanem jest niewielki koszyczek w którym są zebrane drobne obupłciowe kwiaty języczkowe o zabarwieniu niebieskim a niekiedy białym lub czerwonym. Kwiaty są 5-pręcikowe o zrośniętych pylnikach dojrzewających wcześniej niż słupek. Słupek posiada 2 znamiona i jest jednokolorowy.
Jest rośliną owadopylną.
Owocem jest jasnoszara lub brunatna niełupka. Kształtu stożkowato-walcowego u podstawy zwężona z 3-5 żeberkami na szczycie. MTZ 1-2g.
Marchew zwyczajna Daucus carota.
2n=18. należy do rodziny baldaszkowatych- Umbelliferae (Apiaceae).
Korzeń- palowy do 1,5m. Zasięg bocznych korzeni nie jest duży. W przekroju można wyróżnić: w środku korzenia- drewno pierwotne otoczone warstwą drewna wtórnego (serce). Środkową część tej warstwy stanowi rdzeń. Drewno otacza cienka, jasna warstwa miazgi twórczej. Łyko (warstwa korkowa)stanowi zasadniczą część korzenia. Na zewnątrz korzeń jest pokryty korkiem. W łyku gromadzą się substancje zapasowe w postaci węglowodanów: glukoza, fruktoza, sacharoza, skrobia i dekstryny.
Liście są podwójnie lub potrójnie pierzastodzielne. Składają się z szeregu drobnych, równowąskich lub lancetowatych listków zwykle ostro zakończonych.
Łodygi silnie się rozgałęziają i dochodzą do 1,5m. W przekroju poprzecznym są okrągłe lekko żeberkowane, wewnątrz puste. Pokryte licznymi, sztywnymi włoskami.
Kwiatostanem jest baldach złożony. U nasady znajdują się listki wierzchołkowe zwane pokrywami. Poszczególne baldaszki składają się z licznych, drobnych białych kwiatków.
Kwiat- składa się z niedorozwiniętego kielicha, 5 płatków korony, 5 przyrośniętych do kielicha pręcików i słupka o 2 znamionach i dwukomorowej zalążni.
Owocem jest rozłupka, która rozpada się na 2 niełupki zwane nasionami. Niełupki o kształcie owalnym mają na stronie zewnętrznej wypukłej 7 podłużnie biegnących żeberek, z czego 4 są opatrzone długimi, a 3 krótkimi kolcami i szczecinkami.
Odmiany pastewne: białe- najmniejsze wymagania glebowe, wysokie plony korzeni i liści, niska zawartość s.m. Mało karotenu i wit. C. Żółte- żyźniejsze gleby, średnie plony korzeni, większa zawartość karotenu, wit. C i s.m. Czerwone- największe wymagania, najwyższa zawartość s.m., wit. C i karotenu, najniższe plony korzeni i liści. Masa 1000 =1,1-1,7g.
Brukiew Brassica napus ssp. rapifera.
Należy do rodziny krzyżowych Cruciferae (Brassicaceae)
Korzeń- kształt owalny, owalnowydłużony lub kulisty. Zabarwienie zielone lub fioletowe. Na szyi mogą występować korzenie przybyszowe. Korzeń właściwy najczęściej biały lub kremowy, na dolnej części liczne korzenie boczne. Warstwa korka dochodzi do 4-8mm.
Liście- rozetowe, ogonkowe. Blaszka owalnie wydłużona, zatokowo wcinana. Liście łodygowe są siedzące. Lancetowate, całobrzegie.
Kwiatostan- forma wydłużonego, luźnego grona.
Kwiat- z 4 działek kielicha ułożonych w 2 okółkach, 4 płatki korony w 1 okółku, 6 pręcików, 1 dwukomorowy słupek. Płatki korony- cytrynowożółte do pomarańczowych.
Owoc- łuszczyna wewnątrz której są w 2 rzędach drobne, kuliste, ciemnobrunatne nasiona. Masa 1000 = 1,5-3g.
Rzepa Brassica rapa ssp. repifera
Do rodziny krzyżowych Cruciferae (Brasicaceae)
Korzenie- okrągłe, podłużne, walcowate, stożkowate. Których części nadziemne są zielone lub fioletowe, a podziemne białe lub żółte o miąższu białym lub żółtym.
Liście są owalne, jasnozielone, krótkie włoski.
Kwiatostan- forma grona. Budowa kwiatu taka sama jak u brukwi. Płatki korony- żółte.
Owoc- łuszczyna wewnątrz której są drobne kuliste nasiona. Masa 1000 = 1,5-3,5g.
Odmiany o korzeniach drobnych i krótkich (rzepa ścierniskowa)- o korzeniach okrągłych i płaskich o zabarwieniu białym, żółtym lub czerwonym.
Odmiany o korzeniach długich (rzepa turnips) korzeń biały lub żółty.