ORGAN PAŃSTWA

Pojęcie organu jest jednym z ważniejszych pojęć używanych w naukach zajmujących się funkcjonowaniem grup społecznych, a także teorii państwa i prawa. Pochodzi od greckiego słowa organon, oznaczającego narzędzie. W naukach prawnych zaczęto używać tego pojęcia we współczesnym znaczeniu w XIX w. Wtedy zostało prze­niesione z opisu organizmów biologicznych do socjologii i prawnych analiz funkcjonowania grup ludzkich, a także instytucji społecznych. Twierdzono wówczas, że zbioro­wość ludzka, tworząca odrębny podmiot stosunków spo­łecznych i prawnych, ma - na wzór człowieka - włas­ną, „zbiorową" wolę, którą wyrażają i realizują specjal­nie utworzone organy. Mają one, podobnie jak organy człowieka, różna strukturę i różne funkcje.

Odwołam się do poglądów wybitnego polskiego teoretyka prawa Czesława Znamierowskiego (Szkoła prawa. Roz­ważania o państwie, Warszawa 1988), według którego organem grupy nazywamy takiego zastępcę, któ­ry należy do niej i ma stałą pozycję w jej strukturze. Za­stępstwo oznacza możliwość działania w imieniu tej gru­py, na jej rzecz i dla jej dobra. Istotne jest przy tym, że kompetencje organu wynikają z przydzielenia mu zadań określonych w statucie organizacyjnym grupy, a nie z jed­norazowego upoważnienia.

Działalność organu jest formalnie niezależna od osoby go piastującej i od zmiany tej osoby. Organ tworzony jest na podstawie norm organizacyjnych, zatem jego istnienie związane jest z obowiązywaniem tych norm.

Jak już wspomniałam w teorii państwa pojęcie organu było używane od XIX w. i pierwotnie służyło oddzieleniu władzy państwowej od osoby konkretnego monarchy. Chodziło przede wszystkim o zerwanie jedności państwa i władcy, wyrażającej się w znanym powiedzeniu Ludwika XIV: `państwo to ja`.

Obecnie w naukach prawnych funkcjonują różne de­finicje organu państwowego. Akcentują one dwie istotne cechy organu, które umownie określić można jako organizacyjno-personalną i kompetencyjną.

Jeśli chodzi o pierwszą cechę, to stwierdza się, że organ państwowy to zawsze osoba (lub grupa osób) wyodrębniona na podstawie norm organizacyjnych i stanowiąca część szeroko pojętego aparatu państwowego, Normy prawne muszą określać sposób powoływania i odwoływania, a także założenia dotyczące trybu pracy danego organu. Łączy się z tym potrzeba przydzielenia organowi pewnej grupy osób i środków materialnych, wspomagających jego działal­ność (czyli urzędu).

Aspekt kompetencyjny dotyczy konieczności określe­nia zadań danego organu i przyznania mu uprawnień słu­żących realizacji tych zadań. Kompetencja oznacza moż­liwość dokonywania czynności, które rodzą skutki pra­wne w postaci konkretnych obowiązków po stronie określonych podmiotów. Szczególny charakter kompeten­cji organów państwowych polega na tym, że oznaczają one nie tylko uprawnienie organu państwa do podejmo­wania konkretnych działań; w pewnych sytuacjach nor­my prawne mogą zobowiązywać do korzystania z kom­petencji. Kompetencja może mieć zatem charakter za­równo uprawnienia, jak i - równocześnie - obowiązku. W demokratycznym państwie prawnym kompetencje or­ganu państwowego wynikać mogą jedynie z przepisów prawa i muszą znajdować swoją bezpośrednią lub pośre­dnią legitymację w woli narodu jako suwerena. Organ państwa powinien przy tym mieć zapewnioną możliwość korzystania ze środków o charakterze władczym, wy­nikających z władzy zwierzchniej państwa (imperium), łącznie z możliwością posłużenia się przymusem pań­stwowym.

ORGAN PAŃSTWA (definicja wg „Wielkiej encyklopedii prawa”) - wyodrębniona organizacyjnie część aparatu państwowego. Wypełnia określone zadania i stosownie do nich jest zorganizowany i wyposażony w kompetencje. Może mieć charakter kolegialny lub jednoosobowy. Tworzony jest w drodze ustawy. twierdzi się też, że organ państwa to wyodrębniona organizacyjnie przez prawo osoba fizyczna lub grupa takich osób, posiadających własne kompetencje, możliwości podejmowania działań władczych oraz charakteryzująca się swoistymi formami działania.

Rozróżnia się organy państwa naczelne, centralne i terenowe. Można też klasyfikować je wg trójpodziału władz państwowych: organy władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej.

Organ państwa - osoba bądź zespół ludzi upoważnionych do wykonywania określonych czynności w imieniu państwa. Od organu państwa należy odróżnić urzędy, pełniące funkcje pomocnicze w stosunku do organów państwa (np. minister spraw zagranicznych jest organem państwa, natomiast Ministerstwo Spraw Zagranicznych to urząd.

Organ państwa według Janusza Trzcińskiego:

Istotną cechą organu państwa jest kompetencja, jest to własna kompetencja organu. Kompetencja organu związana jest z określonym zespołem norm prawnych wyznaczających sytuacje, w których organ państwa w odpo­wiedni sposób zachowa się, przez co ulegnie zmianie w jakimś stopniu sytuacja prawna innych podmiotów tzn. organów państwa czy ludzi. Normy prawne, z których płyną kompetencje dla organów państwa są przede wszystkim normami konstytucyjnymi i ustawowymi, a treścią tych norm jest stanowienie prawa, działalność administracyjno - zarządzająca i wymiar sprawiedliwości. Organ państwa w żadnym przypadku nie może zanie­chać działania tam, gdzie wchodzi w grę interes społeczny.

Cechą organu państwa jest podmioto­wość prawna organu. Łączy się ona zresztą ściśle z kwestią kompetencji. Jest to sprawa dyskusyjna. W końcowej fazie dyskusji nad problemem podmiotowości organu (za czasów J. Jellinka), zgodnie z teorią osobowości prawnej państwa, w prawie publicznym odmawiano w zasadzie tej kwalifikacji organom państwa, przy czym podmiotowość prawna utożsamiana była z osobo­wością prawną. J. Trzciński polemizował z tym, że w nauce socjalistycznej (w tym także i polskiej) w zasadzie odmawia się cechy podmiotowości organowi państwa przede wszystkim tam, gdzie organ działa „na zew­nątrz", do obywatela. W takich sytuacjach mówi się, że państwo działa, a nie organ. Wg autora istnieje stosunek prawny między organem państwa a obywatelem. Model sto­sunku prawnego, organ - obywatel ma znaczenie dla odpowiedzialności politycznej organu, która w przypadku przyjęcia modelu państwo - obywatel jest nieuchwytna.

Organ państwa ma obowiązek działać na rzecz i w interesie państwa.

Możliwość podejmowania działań władczych to również istotna ce­cha organu państwa. Wg autora po pierwsze władzy nie należy utożsamiać z przymusem, po drugie - de­cyzją władczą jest zarówno wyrok sądu czy decyzja administracyjna jak i ustawa Sejmu czy rozporządzenie ministra. Cechuje je to, że :

1. podej­mowane są w sposób sformalizowany,

2. przypisywane są określonemu organowi,

3. są w odpowiedni sposób podawane do wiadomości,

4. mają moc powszechnie obowiązującą.

Na podstawie Konstytucji PRL można sformułować jeszcze jedną cechę organu państwa, mianowicie tę, że organ zobowiązany jest działać według określonych zasad, do których zaliczana jest: zasadę prawo­rządności, zasadę legalności, zasadę poszanowania i rozwijania praw i wol­ności obywatelskich oraz zasadę współdziałania organów państwa ze spo­łeczeństwem.

W związku z przedstawionymi sugestiami można zaproponować nastę­pującą definicję organu państwa:

organ państwa to wyodrębniona orga­nizacyjnie przez prawo osoba lub zespół osób wywodzących się w spo­sób bezpośredni lub pośredni (poprzez organy przedstawicielskie) od ludu pracującego, charakteryzujący się posiadaniem własnych kompetencji, samodzielną podmiotowością prawną, możliwością podejmowania działań władczych i swoistymi zasadami funkcjonowania.

Organ państwowy jest to część składowa aparatu państwowego, jego wyodrębniony element, różniący się od innych zakresem kompetencji, swoistą budową i trybem działania. Mamy zatem do czynienia z trzema kryteriami, które pozwalają wyróżniać poszczególne ogniwa tego aparatu:

• zakres kompetencji, a więc zadania powierzone do realizacji organowi państwa, jest to element najważniejszy, bowiem on przesądza o strukturze organu i o trybie jego funkcjonowania. Do innych zadań powołany jest Sejm czy Senat, a inne kompetencje konstytucja powierza ministrowi.

• zróżnicowaną strukturą czyli budową wewnętrzną wymienionych organów. Jeżeli parlament stanowi reprezentację narodu zbudowanego pluralistycznie, odzwierciedlając różne nurty polityczne istniejące w społeczeństwie, to nie może być organem jednoosobowym, jego charakter zakłada wieloosobowy skład.

Taka bowiem struktura pozwala odzwierciedlać wielość politycznych orientacji danego społeczeństwa. Zadania, jakie ustawodawca powierza ministrowi, wymagają istnienia organu działającego sprawnie, operatywnie, a przy tym o wyraźnie zarysowanej odpowiedzialności. Dlatego też resortem kieruje nie organ wieloosobowy, kolegialny, lecz jednoosobowy.

• zróżnicowany trybie działania poszczególnych ogniw aparatu państwowego, o którym przesądzają kompetencje organu państwowego. Realizując powie­rzone sobie zadania Sejm czy Senat działają na posiedzeniach, sądy rozpatrują sprawy w toku prowadzonych rozpraw, w inny jeszcze sposób działa Rzecznik Praw Obywatelskich.

Mówiąc zatem o aparacie państwowym czy o organach państwa, myślimy o strukturach polityczno-prawnych powołanych w celu realizacji władzy państwowej.

Należy zauważyć, że system organów państwowych jest czymś innym. Pojęcie to pozostaje w związku z budową mechanizmu państwowego, jest to bowiem całokształt cech określających budowę aparatu państwowego. Są to reguły określające jego budowę, formy organizacyjne organów państwowych i wzajemny ich stosunek do siebie.

W oparciu o postanowienia Konstytucji można wyróżnić cztery grupy organów:

1. organy ustawodawcze,

2. organy wyko­nawcze,

3. sądy i trybunały,

4. organy kontroli państwowej i ochrony prawa.

Warunkiem pozwalającym na wyodrębnienie wskazanych czterech grup organów są:

- zasady ich organizacji,

• tryb funkcjonowania,

• struktura wewnętrzna,

- charak­ter stosunków występujących między tymi organami.

Państwo, które nie posiada żadnych organów, nie może funkcjonować. W praktyce struktura organizacyjna współczesnych państw jest bardzo rozbudowana. W zależ­ności od przyjętych rozwiązań ustrojowych, w państwie może działać jeden, ale też może być kilka organów naj­wyższych (naczelnych). Im podporządkowana jest pozo­stała część aparatu państwa.

1

6

---