Temat: Teorie wyjaśniające zmiany społeczne (modernizacji, dependencji).

W socjologii wyróżnia się 3 grupy teorii, które wyjaśniają zmiany:

• teorie modernizacji (inaczej unowocześnienia);

• teorie konwergencji;

• teorie dependencji (uzależnienia).

Teorie modernizacji

• teoria ta łączy się z XIX wiecznym ewolucjonizmem i progresywizmem.

	społeczeństwo tradycyjne	społeczeństwo nowoczesne
charakter społeczeństwa	społeczeństwo o charakterze rolniczym (inaczej społeczeństwo agrarne)	społeczeństwo industrialne
podstawa utrzymania	podstawą utrzymania jest hodowla	podstawą utrzymania jest praca w przemyśle
władza	władza ma charakter autokratyczny (sprawowana przez jedną osobę - króla, cara, sułtana)	demokracja (władza wybieralna), co jakiś czas obywatele mają prawo zmienić władzę
wiara	społeczeństwo sakralne - system w znaczący sposób oddziałuje na ludzi, wartości; wysoka jest pozycja kapłanów; początkowo politeizm ->monoteizm)	społeczeństwo świeckie (profanum) - normy prawa stanowionego wyznacza wzajemne kontakty
jednostka	społeczeństwo immobilne - obowiązują zasady przypisania do pozycji społ. (urodzenie jako jednostka wolna to pozostaje wolny, jeśli urodzony jako niewolnik to pozostaje niewolnikiem)	społeczeństwo mobilne - teoretycznie każdy z nas może zajmować wyższe pozycje społ., mamy możliwość: awansu społ. degradacji społ.
typ społeczeństwa	społeczeństwo zamknięte	społeczeństwo otwarte
zamożność, bogactwo	społeczeństwo biedne (nadwyżki były niewysokie, głód zaglądał w oczy)	społeczeństwo bogate, bądź względnie bogate

Teoria modernizacji - teoria przemian społecznych.

Nawiązanie do ewolucjonizmu

Źródło zmian tkwi wewnątrz każdego społeczeństwa, rozwój jednoliniowy jako proces powszechny, którego wszystkie stadia musi przejść każde społeczeństwo:

• zmiany są nieodwracalne i nieuchronne.

Zmiany mają charakter stopniowy, narastający, zachodzą w spokojny, pokojowy sposób;

• progresywizm - procesy modernizacji prowadzą do powszechnej poprawy jakości życia społ.

Założenia

• wstępny warunek - rozbicie naturalnych wspólnot, erozja tożsamości kolektywnej i uformowanie się tożsamości indywidualnej;

• przejście od tradycjonalizmu do nowoczesności, czyli samoczynny wzrost ekonomiczny gwarantujący regularność produkcji i konsumpcji, uczestnictwo w życiu publicznym;

• ujednolicenie procesu;

• najważniejsze czynniki wytwórcze: informacja i wiedza;

• proces inicjonowany i kontrolowany odgórnie przez oświeceniowe elity polityczne;

• modernizacja oznacza celowe naśladowanie społ. zachodnich uznanych za wzorce nowoczesności;

• rozdzielenie funkcji gospodarczych od rodziny; dyferencjacja zawodów;

• wysoka mobilność społeczna; status osiągany;

• likwidacja analfabetyzmu, rozwój kultury masowej;

• szkoła jako instytucja stanowiona przez państwo przejmuje podstawową rolę edukacyjną od Kościoła;

• kontrola społeczna - uzyskiwanie przewagi racjonalnego prawa nad obyczajem.

Koncepcja ta traktowana jest jako optymistyczna, pozytywna, tkwią tu nieograniczone możliwości, jeśli chodzi o ludzi.

Przedstawiciele:

• A. Toffler - wprowadził do rozważań pojęcie „fale cywilizacyjne”

• J. Naisbitt - „megatrendy“

Toffler i jego trzy fale cywilizacyjne:

I fala - agrarna (od 3,5 tys. lat p.n.e. - 10000 tys. lat p.n.e. do 1650r. n.e.)

II fala - industrialna (od 1651r. do 4 X 1956r. - moment wysłania pierwszego sputnika w kosmos przez wiązek Radziecki)

III fala - postindustrialna (superindustrialna) [od 5 X 1956r. do dnia dzisiejszego]

Ad.

I fala - rolnictwo, region Azji mniejszej, dorzecze Eufratu i Tygrysu

II fala

• była ekspansywna;

• zmieniła wszystko: człowieka, otworzyła ogromne perspektywy;

• charakterystyczną cechą jest tu występowanie szyfrów:

• standaryzacja - produkcja, wytwarzanie ogromnej ilości jednakowych towarów;

• specjalizacja - połączona z profesjonalizacją; pierwotne zawody zaczęły dzielić się, pojawiła się tendencja, aby być dobrym w jakiejś cząstce zawodu, bez dyplomu kwalifikacje nie były uznawane;

• synchronizacja - należało synchronizować pewne czynności, np. przyjazd ludzi do fabryki, włączenie i wyłączenie maszyn itp.; społeczeństwo przemysłowe nakazuje mieć zegarek i kontrolować czas;

• koncentracja - dotyczy ludzi, muszą być oni skoncentrowani na niewielkiej przestrzeni (np. zakład pracy); koncentracja zapewnia efektywność postępowania;

• makrofilia (maksymalizacja) - tylko duże jest piękne; najwyższe osiągnięcia są cenne, znaczące, interesujące;

• centralizacja - skupienie ludzi w jednym miejscu; konieczny jest odpowiedni sposób kierowania, zarządzania (ludźmi, towarami itd.); ogromne zniszczenia środowiska.

III fala

• nie interesuje nas by być ujednoliconym, powoduje to znudzenie, monotonię;

• ceniona jest różnorodność;

• specjalizacja utrzyma się, nawet pójdzie dalej;

• synchronizacja może odejść, bo zmieni się nasza postawa utrzymania (zatrudnienie w usługach, podstawowym narzędziem pracy - komputer);

• odchodzi koncentracja, teraz będzie dekoncentracja;

• odchodzi się z makrofilii na mikrofilię - tylko małe jest piękne;

• stałe coś nowego;

• zmienia się rodzina (w społeczeństwie industrialnym zawierano małżeństwa z miłości, czynnik emocjonalny, motyw romantyczny; teraz zawierając małżeństwo kierujemy się rozumem a nie emocjami);

• pojawiają się single, kohabitacje, małżeństwa serialowe;

• kontakty społ. ulegają zmianie - spotykanie się z ogromną rzeszą ludzi, ale wybieramy tych co nam najbardziej odpowiadają;

• wzrost, rola znaczenia socjologów;

• demokratyzacja partycypatywna (ind. dem. uczestnicząca);

• cechą charakterystyczną, symbolem będzie szpieg (bo poszukuje informacji).

Naisbitt „megatrendy”

• przejście od przemysłu do usług;

• zmiana struktury społ. klasowej, to społeczeństwo będzie społ. klasy usług;

• w tym społeczeństwie przetwarzało się informację, a nie surowce, energię;

• ogromną rolę odgrywał samonapędzający się rozwój techniczny;

• ogromne znaczenie miały instytucje edukacyjne, wiedza i cały proces zdobywania wiedzy (szkoły, uniwersytety);

• na wszystko trzeba mieć zaświadczenie, dyplom.

Dziesięć nowych kierunków zmieniających nasze życie

od społeczeństwa przemysłowego	do społeczeństwa informacyjnego podstawa społeczeństwa to tworzenie i rozpowszechnianie informacji; spadek zatrudnienia w przemyśle; wzrost zatrudnienia w dziedzinie analizy i przekazywania informacji; firmy informatyczne są “mózgochłonne” a nie “energo- chłonne”; wartość produktu = wartość wiedzy w nim skumulowanej, a nie praca manualna; informacja = nowe bogactwo naturalne - odnawialne i samopowielające się; zindywidualizowana informacja dostarczana wprost do domu; mikrokomputeryzacja - mniejsze znaczenie sprawności zawodowej, wyższe wymagania dla inżynierów i kadry kierowniczej; dehumanizacja pracy - mniejszy udział osobistej inicjatywy; mniejsza osobista odpowiedzialność; mniejsza wartość kontaktów z ludźmi; możliwość pracy w domu = szansa dla kobiet i osób niepełnosprawnych; konieczność nieustannego kształcenia się; znika potrzeba specjalizacji zawodowej - potrzebna wiedza ogólna i duża zdolność adaptacji.
od technologii siłowej	do ultratechnologii i ultrastyku rozwój dwukierunkowy:  nowej wyrafinowanej technologii towarzyszy społeczna reakcja kompensacyjna (ludzie lgną do siebie); zaawansowana technika (high tech) i zaawansowane zbliżenie (high touch); rozwój TV; ruchy terapii grupowej; ruchy “rozładowań potencjału ludzkiego” (yoga, zen).
od gospodarki narodowej	do gospodarki globalnej wszyscy stajemy się częścią ekonomii światowej; wzrost znaczenia nowych centrów ekonomicznych na świecie (Azja); redystrybucja ról ekonomicznych - deindustrializacja krajów rozwiniętych.
od myślenia krótkofalowego	do myślenia długofalowego posługiwanie się długoterminowymi ramami czasowymi; nacisk na planowanie długoterminowe; ciągłe poszukiwanie odpowiedzi “jaki typ zadań stoi / stanie przede mną / moja firmą ?”.
od centralizacji	do decentralizacji zdolność działania innowacyjnego i osiągania rezultatów oddolnie; im mniej rządu tym lepiej (Jefferson); wzrost znaczenia politycznego reprezentacji poszczególnych części kraju; wzrost regionalizmu.
od pomocy zinstytucjonalizowanej	do samopomocy niezależność we wszystkich dziedzinach życia, samoorganizacja i samopomoc; powrót do tradycji samodzielności, radzenia sobie samemu wzięcie odpowiedzialności za własne zdrowie; wzrost techniki - pozwalający na przeprowadzanie podstawowych badań medycznych w domu; tzw. szkoły domowe; odnowienie hasła: Pomagając innym pomagasz sobie (Gartner, Riesman).
od demokracji przedstawicielskiej	do demokracji uczestniczącej angażowanie jak największej liczby osób “na dole” w proces podejmowania decyzji ich dotyczących; wzrost systemu referendów = bezpośredniego wyrażenia woli co do konkretnego rozwiązania legislacyjnego; referendum nie pozwala na kompromis = zagrożenie przez głos większości cywilnych praw mniejszości; ryzyko wpływu pieniądza na wynik referendum.
od hierarchii	do sieci porzucamy uzależnienie od struktur hierarchicznych na rzecz niezależnych sieci; struktury sieciowe skupione są na ludziach, a hierarchiczne na instytucjach; sieci są stabilniejsze niż hierarchie - nie rozsadza ich walka o zajęcie miejsca na szczycie.
z Północy	na Południe nowa oś ekonomiczna w USA Los Angeles - Huston, jako contra do osi New York - Chicago; wagi nabierają stany południowe: California, Texas.
od schematu albo - albo	do wielokrotnego wyboru społeczeństwo wielokulturowe, pluralistyczne, otwarte na inność, traktujące inność jako wyzwanie i szansę a nie zagrożenie i blokadę; rozprzestrzenienie się różnych modeli życia; różne modele rodziny (bardzo niewiele rodzin o tradycyjnej strukturze, tj. ojciec pracuje, matka prowadzi dom, 1-3 dzieci); różne wybory konsumpcyjne; różne religie - rozwój kościołów fundamentalistycznych; odchodzenie od idei melting pot.

Wszystkie społ. modernizacji osiągnęły najwyższy poziom.

Teorie konwergencji

Konwergencja (łac. convergere, zbierać się, upodabniać się) - proces upodobniania się do siebie kultury, gospodarki czy systemów prawnych wynikające z globalizacji oraz integracji państw narodowych.

Kultura łowców i zbieraczy, którzy 100 tys. lat temu rozpoczęli zasiedlanie Ziemi na skutek izolacji niewielkich grup ludzkich uległa dywergencji. Odwrotny proces konwergencji rozpoczął się wraz z rozwojem handlu. Aby możliwa była wymiana dóbr ludzie musieli ustalić pewne wspólne sposoby działania, co doprowadziło do powstania mieszanki kultur poszczególnych wcześniej izolowanych społeczności. W wieku XIX świat dzięki kolonizacji i rozwojowi kapitalizmu stał się globalny. Konwergencja ogarnęła całą ludzkość prowadząc do coraz większego upodobniania się różnych państw narodowych. I i II wojna światowa oraz zimna wojna spowolniły ten proces.

Upadek żelaznej kurtyny w latach 90. XX wieku spowodował nasilenie procesu konwergecji w Europie. Unia Europejska złożona z 27 państw narodowych stała się ogromnym obszarem konwergencji kultur, gospodarek oraz systemów prawnych poszczególnych nacji.

Dodatkowym czynnikiem sprzyjającym upodobnianiu się kultur stała się rewolucja informatyczna, która dzięki powstaniu środków mediów elektronicznych, doprowadziła do zwiększenia szybkości konwergencji. W skali globalnej proces ten na początku XXI wieku nasilił się w Chinach i Indiach prowadząc do upodobnienia się tych społeczeństw do Europejczyków i Amerykanów.

Teoria konwergencji - jest to pogląd zakładający, że w podobnych warunkach w różnych miejscach mogą niezależnie od siebie powstawać podobne struktury.

Nie sprawdziła się ta koncepcja.

Teorie dependencji

• teorie te powstały w latach 60.;

• była to reakcja na zbytni optymizm w teoriach modernizacji;

• zdaniem zwolenników modernizacja jest wizją przesłodzoną.

Przedstawiciel:

J. Wallerstein

• koncepcja systemów światowych;

• autor twierdzi, że cały glob (państwa, narody) możemy podzielić na 3 strefy:

• centrum - stanowią państwa najbardziej rozwinięte, najwyżej stoją w rozwoju (Stany Zjednoczone, Kanada, Europa Zachodnia, Skandynawia, niektóre kraje azjatyckie, RPA); złote cechy kapitalizmu:

• wysoki dochód na obywatela;

• długie trwanie życia, ok. 80 lat;

• wysoki poziom alfabetyzacji społeczeństwa.

• półperyferie - dawne państwa socjalistyczne; charakteryzuje asymetria w wymiarze:

• politycznym - narzucają rozwiązania innym państwom;

• ekonomicznym - eksploatacje państwa peryf., oferowanie za mało;

• kulturowym - rozprzestrzenianie, narzucanie wzorów kulturowych, które są charakterystyczne dla Europy Zach. i St. Zjed.; występuje tu przemoc symboliczna;

• peryferie - państwa afrykańskie, Ameryki pd., azjatyckie; państwo o charakterze rolniczym; najczęściej centrum bierze surowce.

Teoria dependencji - polega na zależnościach gospodarczo-ekonomicznych krajów wysokorozwiniętych i krajów trzeciego świata. Teoria ta mówi o braku możliwości modernizacji i rozwoju krajów ubogich ze względu na procesy hamujące propagowane i inicjowane przez kraje rozwinięte, dla których ta sytuacja jest wygodniejsza ekonomicznie.

Socjologia makrostruktury społeczne wykład 1

(05.10.2007)

- 3 -

---