Futuryzm:

1) Powstał pod koniec I dekady XX w. we Włoszech. Pomysłodawca i tw. najw. manif. F.T.Marinetti (1876-1944),poeta wł-fr. urodzony w Egipcie. Marinetti w 1905 r. w Mediolanie zakłada czasopismo „Poesia”. Powstaje wiele nowych czasopism:

- „La Critica”(1903-1944) B.Croc

-“Il Regno” (1903-1906), E. Corradini

-“Il Leonarda”(1903-07)G.Papini

Futuryzm Polski:

- okres ekspansji futuryzmu przypada na lata 1917-1922

a)ośrodki:

-Kraków-powst. dwa kluby futurystyczne „Katarynka”i „Gałka Muszkatałowa”, w których produkowali swe utwory: Bruno Jasieński, St. Młodożeniec, Tytus Czyżewski, bracia Pronaszkowie, Witkiewicz, Chwistek

-Warszawa - powst. grupa futurystyczna „Wieczór nadtropikalny urządzony przez białych murzynów”,”Pod Pikadorem”. Tworzyli tu: Anatol Sterm i Aleksander Wat. w 1920 r. ukazał się almanach futurystyczny pt.: „Gga” z manifestem „Prymitywiści do narodów świata i Polski”. W latach późniejszych ukazały się dalsze publikacje zbiorowe: 1921-Jednodniówka futurystów, a w 1922-„Nuż w pżuhu”.W W-wie w latach 1922-21 wychodzi „Nowa sztuka”-pod red. Anatola Sterma.

b) tomiki i proza: 1919 - „Nagi człowiek na śródmieściu”, „Futuryzje”; 1920 „Z jednej strony Ja Ja z drugiej strony mojego mopsażelaznego piecyka” Aleks. Wata, 1921 „Kreski i futureski” St. Młodożeńca, 1922 dwa krótkie dramaty Czyżewskiego „Osioł i słońce”,”Włamywacz z lepszego towarzystwa”. 1922 Bruno Jasieński „Pieśń o głodzie”.

Fut. włoski:
- walka z muzealną martwotą,
- postulowanie nowych języków poetyckich, zrywających z regułami składni,
- swoboda w interpretacji i ortografii, wolność od form logicznych.

-fascynacja cywilizacją,brutalną maszyną

-negacja tradycji

-pierwsze pismo „La poesia” Marinettiego

-futuryzm włoski powstał na skutek zacofania gospodarczego kraju, który wszędzie uważany był tylko jako jedno wielkie muzeum sztuki.

-w centrum była maszyna

Postulaty Marinettiego:przeciw akcjom faszystowskim; bunt przeciwko mieszczaństwu, dobremu smakowi, harmonii; fascynacje miastem, fabrykami, mostami; negacja przeszłości i tradycji; likwidacja składni na rzecz przypadkowej kolejności rzeczowników; unikanie przymiotnika i zaimka; rezygnacja ze znaków przystankowych; słowa na wolności; negacja psychologizmu

Manifesty:

• Marinetti, Boccini, Soffici, Papini

-1909 „Akt założycielski i manifest futuryzmu” - Marinetti ogł. w 11 punktach, ukaz. w „Le Figaro”

-1912- „Manifest techniczny literatury futurystycznej”-

-1915-Manifest teatralny

-1915-Wojna jedyną higieną świata

-1924-Futuryzm i faszyzm

Fut. rosyjski:

- walka z tradycją i dotychczasowymi konwenansami poetyckimi,
- hasło wolności w sposobie i stylu tworzenia w zależności od woli i natchnienia twórcy

-antymieszczańskość, rozwijał się pod wpływem tradycji (ludowa poezja rosyjska)

-był niejednolity wewnętrzne. Dwie grupy:

a)egofuturyści - powst. ok. 1910 r., zał. Igor Siewierionin (jego tomiki:Mimoza,Intuicyjne barwy,Elektryczne wiersze). Po jego odejściu liderem był Ignatiew (tekst teoret.”Ego-Futuryzm”).Po śmierci Ignatiewa rozpad grupy. inni członkowie: Olimpow,Marienhot.

*łączył tradycję poetyki symbolizmu z nowatorskimi nastawieniami awangardy. Zaimek `ja' pisany był zawsze dużą literą. Słowem kluczowym była `intuicja'.W swoich hasłach ggłosili ponadczasowość natury i Boga. Eksperymenty i innowacje słowotwórcze.

b) kubofuturyści - od 1910 do 1917 r. Działał w opozycji do symbolizmu, akmeizmu. Lider-Włodzimierz Majakowski ( burzył stare formy, obrazował śmiale, manifestował własną osobowość, cechował go bunt społeczny, polityczny i obyczajowy). Członkowie: Wielemir Chlebnikow (sięgał do starosłowiańskich żródeł i do twórczości ludowej - usiłował stworzyć odrębny "pozarozumowy" język poetycki.oparty czasem prawie wyłącznie na dźwiękowym zestawieniu słów, z pominięciem ich znaczeń); Szerszeniew, Kruczonych, bracia Burlukowie

* sprzeciw wobec traddycji i kultury przeszłości. Próbowali stw. nowy język poetycki. Teori języka pozarozumowego Kruczonycha i Kamieńskiego(hasła wyzwolenia słowa spod poddaństwa sensu;język emocjonalny,słowa na wolności”

• manifesty: „Policzek smakowi powszechnemu”, Sadzawka sędziów

Futuryzm
- ojczyzną futuryzmu były Włochy, ponieważ tam zaistniały idealne warunki do jego rozwoju. Futuryzm od łacińskiego słowa futurum - przyszłość, był zwrócony całą swą istotą ku przyszłości. Był wyrazem buntu przeważającej większości młodzieży włoskiej wobec dziedzictwa kulturowego, wobec historii Włoch, kraju pamiątek, ruin. Twórcami futuryzmu byli poeta Filippo Tomasso Marinetti i malarz Umberto Boccioni. Ogłosili oni w 1909 roku pierwszy manifest futurystyczny w paryskim dzienniku Le Figaro, w którym sformułowali główne założenia. Po I wojnie światowej szał futurystyczny wyczerpał się, ich założenia poszły w stronę faszyzmu. Interesujące jest to, że z Włoch futuryzm przerzucił się do innych krajów, dał ciekawe rezultaty. Rozwinął się zwłaszcza w przedrewolucyjnej Rosji. Marinetti mówił, ze wojna jest jedyna higieną świata, głosił kult siły. Zwrócił się i zaangażował w ruch faszystowski.
Mówiąc o futuryzmie należy wymienić dwa kraje, gdzie rozwinął się: Włochy i Rosja. Futuryści rosyjscy nie stanowili jednolitej grupy: część związana była z symbolizmem - egofuturyści; i estetyzmem, między innymi Szerszeniewicz, Sywierianin, Marien Hof. Drugi nurt kubofuturyści - zdecydowani przeciwnicy symbolizmu i estetyzmu: Majakowski, Burluk, Plebnikow. Pierwszą zbiorową manifestacją kubofuturystów była książka pod tytułem "Sadzawka Sędziów" wydrukowana na papierze toaletowym w 1909 roku. Pierwszym manifestem programu był artykuł pod tytułem "Policzek powszechnemu smakowi". Autorzy tego manifestu zaatakowali nie tylko symbolizm, ale i klasyków: Dostojewskiego, Tołstoja. Wstąpienia kubofuturystów, ich metody propagandowe bardzo przypominały włoskich futurystów. Prowokacyjne wystąpienia, hałaśliwy tryb życia, atmosfera skandali.
Po zwycięstwie rewolucji część futurystów przyjęła postawy neutralne, a część wrogie. Grupa z Majakowskim na czele przyjęła rewolucję z entuzjazmem. Jego śmierć w 1930 roku oznacza koniec futuryzmu w Rosji.
Do Polski dotarł program futurystów. Był to jednak kraj słabo rozwinięty, rolniczy, zaniedbany. Futuryści w Polsce opiewali rozwój cywilizacyjny, postęp. Trafili ze swoim programem na podatny grunt. Sytuacja Polski odbudowującej się, wzmacniającej się, sprawiała, ze futuryzm miał tutaj dziwną drogę: początkowe zachłyśnięcie się, a potem dostosowanie się do polskich warunków. Pionierem był Jerzy Jankowski. Okres rozkwitu i ekspansji przypadał na lata 1917-22. Powstały dwa ważne ośrodki: Warszawa i Kraków. W Krakowie powstały kluby futurystyczne: "Katarynka", "Gałka Muszkatułowa". Prezentowali tu swoje ekstrawaganckie utwory polscy futuryści: Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Tytus Czyżewski, Leon Kwistek, Witkiewicz.
W Warszawie grupie futurystów przewodził Anatol Stern i Aleks Wat, wydawali oni zbiorowe publikacje futurystów. W 1921 roku słynną "1-aktówką futurystów" i "Nożem w brzuchu" zanegowali celowość stosowania ortografii. Bardzo ekstrawaganckie wystąpienia futurystów kończące się skandalami, wkroczeniem policji, w swych utworach atakowali dawnych autorów, wysyłali ich do muzeum staroci. Takie wieczory kończyły się bijatykami.
Futuryzm - kierunek zwrócony w przyszłość. Futuryści agresywnie atakowali dziedzictwo kulturowe. Traktowali tradycje jako "nienawistny hamulec", który krępuje swobodę twórczą. W swych agresywnych wystąpieniach futuryści włoscy porównywali przeszłość i tradycję do dwóch spluwaczek. Uważali, że trzeba niszczyć zabytki, bo są bardziej zaraĄliwe niż cholera. Futuryści zachęcali do niszczenia bibliotek, muzeów, pamiątek. Marinetti wołał "chcemy uwolnić ten kraj od śmierdzącej gangreny profesorów i archeologów". Podobne hasła odnajdujemy w Polsce: "cywilizacja i kultura jest chrobliwością na śmietnik, wybieramy prostotę, ordynarność, wesołość, zdrowie, trywialność, śmiech"; "ogłaszamy wielką wyprzedaż starych rupieci, sprzedajemy za pół ceny świeże mumie Mickiewiczów i Słowackich". Cechą futuryzmu była gwałtowność, agresywność, kult przemocy, wojny: "chcemy sławić wojnę, jedyną higienę świata".
Futuryzm cechował aktywizm, rozpęd działania. Celem było przezwyciężenie bierności dotychczasowej literatury. Chcieli chwalić przygodę, odwagę, bunt. Marinetti mówił: "Ryczący samochód (...) piękniejszy od Nike z Samotraki". Czas aktualności dzieła oceniali na 24 godziny. Jutro dzieło będzie antykiem. Trzeba szybko tworzyć. Obsesja materii - odrzucali dziedzictwo romantyzmu, psychologizm, antropoceptyzm: "precz z psychologicznym, metafizycznym niepokojem". Wprowadzali materię jako jedyny motyw godny poezji. Marinetti: "gorąco kawałka drzewa lub żelaza roznamiętnia nas bardziej niż uśmiech i łzy kobiety". Tytus Czyżewski zalecał kochać maszyny elektryczne, nie kobiety. Marinetii: "ból ludzi jest tak samo interesujący jak ból lamp".
Kryterium futuryzmu było dążenie do oryginalności, odrzucenie tradycji. Wydali walkę fantazji i marzycielstwu. Sztuce wysunięto postulat oryginalności. Chcieli stworzyć nowy język poetycki wyzwolony z ograniczeń regułami. Chcieli stworzyć język pozarozumowy. Żądali uwolnienia słowa z niewoli rozumu "Należy uwolnić słowa udręczone i storturowane tyranią myśli, należy stworzyć uniwersalny język pozarozumowy, w którym nie myśl rządziłaby słowami, lecz słowo - dĄwięk objąłby nieznaną i rewelacyjną treść". W nowym języku odrzucali przyimki, spójniki, a głównie znaki interpunkcyjne. Stosowanie nowego sposobu obrazowania polegającego na wzajemnym przenikaniu się słów i obrazów w celu oddania dynamiczności. Ekstrawagancja w zakresie formy typograficznej. Wiersze na przykład kombinacje małych i wielkich liter, różne kolory farby do druku, czcionka łamana w różne figury geometryczne.

Futuryzm - stworzony przez artystów włoskich skupionych wokół Filippo Marinetti, który ogłosił: „Akt założycielski i manifest futuryzmu”, w którym zawarł oskarżenia względem przeszłości. Ukazuje swoją agresję, wpływa na formowanie faszystowskich teorii (brak tolerancji, kult siły).
W Rosji prekursorem był Majakowski będący za przemianami rewolucyjnymi. Był zafascynowany przyszłością, jaka nastąpi po przewrocie.
W Polsce prekursorem był Jankowski a nurt miał dwa ośrodki:
1. Warszawa (Anatol Stern, Aleksander Wat, Bruno Jasieński),
2. Kraków (Młodożeniec, Czyżewski).
Polscy futuryści organizowali głośne, szokujące publiczność wieczorki, publikowali manifesty (np. Gga, Nuż w bżuhu, Jednodńuwka futurystuw) czasopisma, ulotki.
Program futurystów:
- wyzwolenie języka poetyckiego z reguł składniowych i gramatycznych
- swoboda twórcza
- odrzucenie przeszłości, zachwyt przyszłością
- pochwała życia, dynamiki, działania
- poszukiwanie estetyki, nowego ideału piękna związanego cywilizacja i techniką.
- groteska
- nonszalanckie odrzucenie tradycji
dodatkowo w polskim programie:
- hasło 3 x M, kult cywilizacji
- ruch burzycielski, prowokacyjny, wywołujący skandale
- sięganie po neologizmy, imitacja języka telegraficznego i stenotypicznego
- „słowa na wolności”
- dążenie do prostoty w pisowni, do pisowni ściśle fonetycznej
- zafascynowanie kubizmem, dadaizmem, ekspresjonizmem, prymitywizmem
- odrzucenie logiki
- odrzucenie w sztuce emocji, uczuć
„But w butonierce” (Bruno Jasieński) - podmiot liryczny to młody człowiek optymistycznie nastawiony do świata, zarozumiały, pewny siebie, traktuje lekceważąca tradycje, jest oddanym futurystą, Zafascynowany jest cywilizacja, postępem, przyszłością. Język, jakiego użyto w tekście: niewyszukany, bez reguł artystycznych, wiele zapożyczeń, neologizmy, niepoprawne zestawienia wyrazów, niepoprawne związki frazeologiczne. Tekst ten to MANIFEST POLSKICH FUTURYSTÓW
„XX wiek” (Stanisław Młodożeniec) - utwór ten to szereg neologizmów, wyrazy zupełnie nowe stworzone tylko po to, żeby zbudować wiersz. Dodają one tendencyjności. Jednym z założeń futurystów było „zjednolicenie paplomanii”, czyli: jak najmniej słów - jak najwięcej treści.
„Lato” (Stanisław Młodożeniec) - najważniejszą cechą tego wiersza jest jego melodyjność, fonetyczna warstwa

Futuryzm

Prawdopodobnie między majem a lipcem, może w sierpniu, roku 1908 podczas pobytu w austriackim podówczas Trieście, były socjalista, wielbiciel kuchni i sztuki francuskiej Filippo Tomasso Marinetti sformułował ideowy program nowego ruchu artystycznego i w ramach przyjacielskiej pożyczki od zapomnianego hiszpańskiego prozaika, nazwał futuryzmem. 11 października 1908 wedle świadectwa samego Marinettiego narodzić się miał futuryzm. Traktujmy te wspominki raczej jako element czysto życzeniowy, akt założycielski i manifest futuryzmu nie przesądzały jeszcze o powstaniu nowego nurtu. Z całego manifestu, który tak pieczołowicie układał Marinetti, do historii literatury przeszło w zasadzie jedno zdanie zawarte w artykule czwartym:  "Samochód wyścigowy ze swoim pudłem zdobnym w wielkie rury podobne do wężów o ognistym oddechu... ryczący samochód, który zdaje się pędzić po  taśmie karabinu maszynowego, jest piękniejszy od Nike z Samotraki." Równolegle  rozwija się ruch literacko - artystyczny o założeniach w wielu punktach zbieżnych z dokonaniami futurystów, który przyjęło się jednak traktować jako zjawisko osobne - dadaizm. Futuryzm objął swym wpływem nie tylko literaturę, futurystyczna  muzyka, futurystyczna rzeźba (Boccioni), malarstwo, architektura (Sant`Elia) stały się najważniejszym znakiem nowych czasów. Niedługo wybuchnie wojna światowa, rewolucje w Rosji, Niemczech, Węgrzech, epidemia hiszpanki i włoski faszyzm. Nic już nie będzie takie jak przedtem. 

Futuryzm rosyjski równie głośno oznajmiał swe narodziny - żółty kaftan Majakowskiego,  rzodkiewki w butonierce, pomalowane w paski twarze kubofuturystów moskiewskich, suprematyczne obrazy Malewicza.  Charakterystyczny dla tej epoki, obok zdania o automobilu piękniejszym od posągu Nike, stał się wiersz Kruczennycha:

dyr buł szczył / ubeszczur / skum / wy so bu / rłez

Autor opatrzył go znamiennym komentarzem:" A propos, w tym pięciowierszu jest więcej narodowych pierwiastków niż w całej poezji Puszkina." Charakterystyczną cechą wszystkich ruchów awangardowych stały się manifesty ideowe, zjawisko to nie ominęło również futurystów rosyjskich: "Dążymy do powiększenia słownika w jego pojemności poprzez słowa nieskrępowane i pochodne" , a zatem najistotniejszą rolę odgrywają językowe gry ze słowotwórstwem, poetyckie neologizmy. Futuryzm stał się zjawiskiem istotnym w Rosji jeszcze przed I wojną światową, ale paradoksalnie wraz z wybuchem rewolucji intensywność działań przybrała na sile. Początkowo władze wykorzystały entuzjazm futurystów, którzy w zabiegach inżynierii społecznej pragnęli ujrzeć zapowiedź nowych czasów absolutnej wolności artystycznej. Charakterystycznym zjawiskiem jest przenikanie literatury i malarstwa, awangardy i czystej propagandy - rychło jednak wszystkich pogodzi socjalistyczny, bezosobowy realizm. W 1918 roku poeci jednak dekretowali (jednak skłonność do propagandy): "Malarze i pisarze winni nie zwlekając chwycić za naczynia z farbami i za pomocą pędzli wszędzie rozświetlać barwami, pokrywać rysunkami boki, głowy i piersi miast oraz dworców i stada mknących bez końca wagonów kolejowych" (Majakowski, Kamieński, Burluk). Tymczasem jednak kubofuturyści publikują książkę będącą zapowiedzią olbrzymiego wpływu tego nurtu na kształt całej XX - wiecznej literatury rosyjskiej: "Sadzawkę sędziów" (1909) wydrukowaną na papierze tapetowym. 

Rosyjscy futuryści działają w obrębie kilku ugrupowań poetyckich : egofuturyzmu, Facjaty poezji, Centryfugi i kubofuturystów. Inspiracją dla powstania ugrupowań stał się szeroko komentowany w rosyjskim środowisku manifest F. T. Marinettiego, który 20 lutego 1909 przedrukował "Le Figaro". Zainteresowanie nową formułą widzenia świata było na tyle szerokie, iż w orbicie wpływów futuryzmu znaleźli się nawet pisarze, których nie należałoby podejrzewać o związki akurat z tym ruchem ideowo - artystycznym, jednym z nich był młody Borys Pasternak (związany z Centryfugą), który zadebiutował tomem "Bliźniak w chmurach" (1914). Ugrupowania futurystów (stopniowo przybywał poszczególnych grup i stowarzyszeń - pojawili się "budietlany" i "hilejczycy") byli ściśle związani z awangardą malarską (Malewiczem, Tatlinem, Łarionowem) i około 1912 roku w skład szeroko pojętej grupy futurystów wchodzą: bracia Burlukowie, Wielemir Chlebnikow, Aleksy Kruczenych, Wasyl Kamieński i Włodzimierz Majakowski. Futurystyczna poezja, manifesty, proza wydawana była w formie almanachów: "Policzek gustom publiczności" (1912), "Zdechły księżyc" (1913), "Pierwsze pismo futurystów" (1914). Charakterystyczną cechą wielu rosyjskich futurystów było nawiązywanie do kultury staroruskiej, archaicznych podań ludowych i niejednokrotnie nawet antyurbanizm (co było niespotykanym zjawiskiem na tle futuryzmu włoskiego). Typowe dla kultury rosyjskiej są bowiem opozycje słowianofilstwa i okcydentalizmu, nie ominęły one również futurystów głoszących pochwałę i ideał pierwotnego, prymitywnego barbarzyństwa, które kiedyś zniszczy nie tylko "zgniły Zachód", ale również "burżuazyjną kulturę urbanizmu" - nic zatem dziwnego w entuzjastycznym powitaniu przez Majakowskiego i Burluków leninowskiego przewrotu, który był z jednej strony erupcją barbarzyństwa i prymitywnej antyestetyki (fizjologiczne porównania, rozpad języka) a z drugiej niewiarygodnym eksperymentem z dziedziny inżynierii społecznej - doskonale zatem realizował wszystkie marzenia futurystów : "I do zwyczajów pierwotnych dzikusów/ Pomknie marzenie potomków" (Chlebnikow "Dzieci Wydry"), "Widać chmurzysk zapocone pachy/ Niebo trupem czuć. I tyle!/ Gwiazdy - upojone mgłą robactwo..." (Dawid Burluk)

Jednym z najważniejszych zagadnień (obok stosunku do przeszłości i formułowania nowych idei) stało się kształtowanie nowego języka poetyckiego, który będzie można traktować jak tworzywo plastyczne, poddające się woli twórcy. Pierwszy manifest futurystyczny (podpisany przez Burluka, Kruczenycha, Majakowskiego i Chlebnikowa) najwięcej miejsca poświęcał właśnie językowi poetyckiemu. Eksperymenty słowotwórcze i subiektywizm w traktowaniu zasad gramatycznych to podstawowe wyznaczniki twórczości rosyjskich futurystów. Słowa jakby zgodnie z regułami manifestów pisanych nad Tybrem uleciały na wolność, pozbawione zostały nie tylko kontekstu, ale nawet znaczenia - poeci wzorują się na dokonaniach awangardowego malarstwa, gdzie tradycyjna forma już dawno uległa przełamaniu. Pojawiają się manifesty i artykuły programowe, w "Deklaracji słowa jako takiego" Kruczenycha czytamy: "Słowa umierają, a świat jest wiecznie młody. Artysta zobaczył świat na nowo i jak Adam obdarza wszystko imionami. Lilia jest piękna, lecz słowo >lilia< jest obrzydliwe, wyświechtane i zgwałcone. Dlatego też nazywam lilię >euy< i pierwotna czystość zostaje przywrócona." Eksperymenty z językiem doprowadzają Chlebnikowa do sformułowania teorii języka pozarozumowego "zaumu". Kruczennych twierdził, że słowa w tradycyjnym kontekście są krępowane przez sens i konkret, a tym samym krępują fantazję twórczą, natomiast "zaum" ją wyzwala. Oczywiście jego poezja będącą futuryzmem i dadaistyczną zabawą uczyniła z niego raczej teoretyka, krytyka i kronikarza ruchu, nie zaś wybitnego poetę. Prawdziwym jednakże teoretykiem i językoznawcą okazał się Chlebnikow, który badając istotę fonemów doszedł do wniosku, iż zawierają one "czyste" znaczenie języka, które ukryte zostało za "bytowym" znaczeniem słów. Jego poszukiwania czystego języka dążyły ku odkryciu magicznych funkcji języka, które wedle Chlebnikowa nie posługują się absurdalnymi zbitkami słów (jak rozumiała to zjawisko większość futurystów), lecz poprzez ukryte znaczenia jest dostępna tylko wybrańcom i prowadzi wprost ku językowi pozarozumowemu. W artykułach z lat 1913 - 20 dowodzi, iż to właśnie podstawowy element języka - fonem determinuje znaczenie całego słowa, np. fonem "m" rozpoczyna zawsze nazwy dzielące coś na części (młot, miecz, ale również mysz jako zwierzę niszczące zboże) - udowodnieniu tej teorii i analizie języka poświęcił kilkanaście lat stając się bardziej lingwistą niż poetą. 

Nowa estetyka, technokracja, burzenie tradycji - futurystów (jak nigdy dotąd żadne z literackich ugrupowań) zaczęła kokietować polityka, we Włoszech naturalnym sprzymierzeńcem artystów okazał się faszyzm, we Wschodniej Europie i Rosji komunizm. Majakowski i Burlukowie zaczynają tworzyć na potrzeby propagandy, za pomocą prostych sloganów agitują na rzecz nowego ustroju. W Rosji obserwujemy narodziny nowego awangardowego nurtu w sztuce - konstruktywizmu. Nurt ten wyrastał z utopijnych marzeń o sztuce i technice w służbie nowego, szczęśliwego, dzięki osiągnięciom cywilizacyjnym człowieka. Pierwsze symptomy sztuki konstruktywistycznej obserwujemy około 1916 roku w malarstwie Malewicza i Rodczenki oraz projektach architektonicznych Tatlina. Początkowo konstruktywiści zbliżyli się do abstrakcji geometrycznej (wywodzącej się z kubizmu), aby następnie ewoluować w stronę sztuki użytkowej, by ostatecznie stać się niemal ideologią mówiącą o roli sztuki w kształtowaniu nowej organizacji życia społecznego komunistycznej Rosji. Konstruktywiści odeszli bardzo wyraźnie od sztuki mimetycznej jak również modernistycznego subiektywizmu.  Oparty na racjonalnych, naukowych podstawach i koncepcyjnym myśleniu, miał do spełnienia znacznie poważniejszą misję. Punktem wyjścia konstruktywizmu była twórczość Władimira Tatlina. Aleksander  Rodczenko, tworząc w l. 1915 - 1916 rysunki abstrakcyjne, wykreślane wyłącznie za pomocą cyrkla i linijki, w ten sposób chciał wyeliminować z dzieła sztuki te elementy, które wskazywałyby na osobowość artysty. Około 1920 roku w ramach ugrupowania konstruktywistów pojawiają się Lubow Popowa, Naum Gabo i Antoine Pewsner. Podobnie jak to miało miejsce w przypadku twórców literatury, malarze rozpoczynają badania nad strukturą dzieła sztuki, starają się dotrzeć do jej istoty i osiągnąć czystość przekazu - efekt zatem bardzo podobny do badań językoznawczych Chlebnikowa, osiągnięty tylko za pomocą odmiennych środków. Rosyjski konstruktywizm okazał się jednym z najistotniejszych nurtów dwudziestowiecznej sztuki awangardowej, wywierając ogromny wpływ na polską sztukę 20 - lecia międzywojennego.

Futuryści i konstruktywiści bardzo poważnie zaczynają traktować rewolucyjne hasło : "Cała sztuka dla całego narodu". To nie kto inny, ale właśnie futuryści, kubofuturyści, abstrakcjoniści, konstruktywiści organizowali akademie artystyczne, ministerstwo kultury, muzea sztuki nowoczesnej, objazdowe teatry i wystawy. Na wielką skalę jednak wykorzystano dokonania rosyjskiej awangardy w grafice użytkowej - typografii, plakacie, propagandzie... Ubóstwo środków i bezpośredniość przekazu okazały się bardzo przydatne w procesie inżynierii społecznej, nieświadomi niczego artyści pozwolili wykorzystać swój entuzjazm dla doraźnych celów politycznych. Wydawało się, iż dominującą rolę odgrywać przyjdzie architekturze “żelaza, szkła i Rewolucji” jak mówił El Lissitzky - “przez kształtowanie nowych form budownictwa wziąć udział w stawaniu się nowego życia”. Najsłynniejszym przykładem konstruktywizmu architektonicznego jest projekt pomnika III Międzynarodówki Władimira  Tatlina, łączący cechy rzeźby przestrzennej i budynku funkcjonalnego. Przy projektowaniu nie kierowano się pojęciami piękna i dekoracyjności, które uważano za wytwór burżuazji, lecz utylitaryzmem rewolucyjnym. Oznaczało to dążenie do prostoty i  funkcjonalności. W ten sposób coraz częściej akcentowano istnienie nurtu w sztuce roboczo nazwanego produktywizmem. Jednakże tego rodzaju przeniesienie akcentów czyniło zarówno z futuryzmu jak i konstruktywizmu (w konsekwencji produktywizmu) nurty silnie ideologiczne. Sztuka przestaje operować i badać formę a przyjmuje tylko zadanie przekształcenia świadomości społecznej. Artysta zaczyna był określany mianem pracownika a artysta to zaledwie organizator produkcji dzieła sztuki. Ideologia wypiera rozwój, ostatnie próby ratowania niezależnej sztuki (przynajmniej w zakresie formy) podejmuje , o paradoksie największy "bard rewolucji" Majakowski, który podjął ostatnią rozpaczliwą próbę melanżu formy z treścią w poemacie "Dobrze". U schyłku jednak lat 20 - ych dominująca rola przypada doktrynie realizmu socjalistycznego, wszystko co jest w najmniejszym stopniu z nią niezgodne napiętnowane zostaje złowieszczym mianem "formalizmu" - czy to ekranizacje Eisensteina, teatr Meyerholda, proza Bułhakowa, czy nawet poezja Majakowskiego. Ideolodzy realizmu socjalistycznego, zawzięcie tropiący "- izmy" nie dostrzegali żadnej różnicy. Na wiele lat obowiązującym wzorcem miał stać się pomnik  "Robotnik i kołchoźnica" Wiery Muchiny. 

Futuryzm.

Futuryzm- awangardowy kierunek literatury artystycznej o skrajnej orientacji antytradycjonalistycznej (awangarda), występujący z hasłami tworzenia nowych form sztuki i nowego stylu życia, zgodnego z rytmem przemian XX-wiecznej cywilizacji. W dziejach futuryzmu wyodrębnia się zwykle trzy etapy :

1. Narodziny kierunku i rozprzestrzenianie jego idei różnych dziedzinach sztuki

(1907-14): publikacja pierwszego manifestu literackiego futuryzmu, ogłoszonego 1909 przez pisarza włoskiego F.T. Marinettiego, główna ideologia i teoretyka ruchu, proklamacja futuryzmu w malarstwie (1910) i w muzyce (1913), rozwój futuryzmu w Rosji (po 1910), gdzie jego program formułowali poeci i malarze D. Burluk, W. Chlebnikow, A. Kruczonych i W. Majakowski (alamanach Poszczoczyna obszczestwiennomu wkusu 1912)

2. Krystalizacja poetyki futuryzmu i dalsze upowszechnienie jego haseł, m.in. w Polsce, przy jednoczesnej polaryzacji wewnątrz ruchu ( 1914-23), np. rozbicie futuryzmu rosyjskiego na tzw. egofuturyzm i bardziej radykalny kubofuturyzm

3. Stopniowe wygasanie kierunku (po 1923) który we Włoszech zdążał do przymierza z ruchem faszystowskim tracąc swój pierwotny status „wolnej sztuki” a w ZSRR przekształcił się w „lewy front sztuki”, angażujący się w dzieło rewolucji proletariackiej. Jedynie w muzyce koncepcje futuryzmu ( tzw. bruityzm - „sztuka szmerów”) nie przestawały animować wyobraźni twórców.

W programach i twórczości futuryzmu polskiego widoczne są zarówno wpływy rosyjskie i włoskie jak i cechy oryginalne. Wzmianki i relacje o futuryźmie włoskim pojawiały się już od 1909 r. Za prekursora kierunku uważany jest J. Jankowski, jako autor wierszy ogłoszeniowych w czasopismach od 1913, . Jako ruch artystyczny futuryzm polski ukształtował się 1918-19. W Krakowie B. Jasieński i S. Młodożeniec, którzy w czasie wojny zetknęli się z futuryzmem rosyjskim, założyli 1919 klub futurystów Katarynka. Współdziałał z nimi T. Czyżewski, współtwórca (1917) awangardowej grupy Formistów Polskich i uczestnik, wraz L. Chwistkiem, imprez futurystycznych (miejscem spotkań przedstawicieli obu ugrupowań stał się 1921 klub Gałka Muszkatołowa). W końcu 1918 powstał w Warszawie drugi ośrodek futurystów skupiony wokół A. Sterna i A. Wata, którzy już w początku 1919 występowali publicznie w kabarecie Pod Picadorem wespół z poetami późniejszego Skamandra. Wkrótce doszło do połączenia grupy warszawskiej z krakowską i 1920-23 futuryzm był już ruchem o zasięgu ogólnopolskim Jego twórcy organizowali liczne wieczory poetyckie, przebiegające z reguły w atmosferze sensacji i skandalu, prowokowali publiczność anarchizującymi wystąpieniami, hałaśliwą autoreklamą, manifestacyjnym antyestetyzmem i ekstrawagancją zachowania, próbowali dyktować nowy styl, obyczaje i modę, wydawali programowe almanachy i druki ulotne: to są niebieskie pięty, które trzeba pomalować (1920), „Gga” (1920), „jednodńuwka futurystuw”. „Manifesty futuryzmu polskiego” (1921), głośny „Nuż w bżuhu” (1921) W działalności tej dostrzec można pewne elementy zbieżne z ideami dadaizmu. Rychło futuryści nawiązywali kontakty z innymi ugrupowaniami awangardy, przejściowo (1921/22) skupili się wokół efemerycznego czasopisma „Nowa sztuka”, 1922 podjęli współpracę ze „Zwrotnicą”, niebawem jednak obwieścili „rozwiązanie” kierunku („Zwrotnica” 1923 nr 6, poświęcony futuryzmowi). W początku1924 kilku z nich nawiązało przejściowo kontakt z „Nową kulturą”, organem nielegalnej KPRP, a następnie uczestniczyło w publikacji efemerycznego „Almanachu Nowej Sztuki”, który był ostatnim miejscem skupienia uczestników ruchu.

Futuryzm był uwikłany w spór światopoglądowy o stosunek materii i ducha. Inaczej niż ekspresjonizm, który uznawał pierwotność sił duchowych wobec tworów materii głosił pochwałę wszelkich bytów materialnych od „gwoździa w bucie”- do maszyny, od „brzucha”- do gwiazd. Poezja futuryzmu miała być sztuką przekornej degradacji stereotypów zachowania i urojeń umysłu ludzkiego - przede wszystkim filozofii i religii metafizyki. Kult natury uzewnętrzniał się zarówno w wyborze motywów (np. erotyczno-seksualnych, naruszających obyczaje tabu), jak w kreacji bohatera - osobowości „prymitywnej”, kierującej się elementarnymi emocjami, wolnej od presji społeczeństwa konwenansu („anielski cham” Sterna). Słowo liryki futurystycznej, uwolnione od rygorów składni, miało ujawnić brzmieniowe (m. in. w pisowni fonetycznej i konstrukcjach onomatopeicznych), ukazywać „swą wagę, dźwięk, barwę, swój rysunek” (Gga), aż po destrukcję sensu w wierszu „pozarozumowym”, zbudowanych z nowych leksemów (Jasieński: na rzece, Młodożeniec: Moskwa i in. wiersze z tomu kreski i futereski). Znamienną cechą obrazowania futurystycznego był symultanizm - dążność do uchwycenia zjawisk życia w dynamicznym ruchu, równoczesności i wzajemnym przenikaniu. Z kolei apologia materii zorganizowanej, zwłaszcza akcesoriów cywilizacji urbanistyczno-technicznej (maszyna fabryczna, automobil, aeroplan, radio, kino, sport), skłaniała futurystów do stylizacji języka poetyckiego na język prasy codziennej i nowoczesnych środków przekazu. Imitowano formę zapisu telegraficznego, wiadomości radiowej piosenki ulicznej sięgano też po technikę scenopisu filmowego. Futuryzm polski dążył do depersonalizacji osobowości artystycznych, występował z hasłami likwidacji indywidualizmu i zarzucał futurystom rosyjskim, że nie przestrzegają tej zasady. Podobnie zachowywał się bohater utworów futurystycznych: grał rolę człowieka z tłumu żyjącego w dynamicznej zbiorowości. Obok form nowatorskich w twórczości futurystów występowały także gatunki tradycyjne oda ballada, a słownictwo celowo sprozaizowane obfitujące w trywializmy i wulgaryzmy. Futuryści cenili folklor i chętnie eksploatowali bliską im sztukę ludowego prymitywu. Chociaż futuryzm był przede wszystkim ruchem burzycielsko prowokacyjnym w wystąpieniach jego przedstawicieli pojawiały się nie rzadko wątki pozytywnego programu społecznego i kulturowego tworzące zarys optymistycznej utopii cywilizacyjnej przymierza sztuki z nowoczesną techniką. Przy tym wszystkim stosunek futurystów do XX wiecznej cywilizacji technicznej był ambiwalentny: obok nadziei i entuzjazmu budziła ona lęk, katastroficzne obawy i przewidywania. Ruch futurystyczny był od początku obiektem szyderstw i gwałtownych napaści prasy a niekiedy i szykan administracyjnych. Stefan Żeromski oceniał eksperymenty językowe futurystów jako zamach na integralność ojczystej mowy. Rozmaicie bywał futuryzm traktowany przez późniejszą krytykę: bądź jako epizod w rozwoju liryki rewolucyjnej, bądź jako „dziecinna choroba” awangardy, która dotknęła także nie awangardzistów, bądź wreszcie jako charakterystyczny ferment myślowy i artystyczny przygotowujący grunt dla wystąpień innych odłamów awangardy i wiążący literaturę polską z XX w z przemianami całej europejskiej sztuki i świadomości estetycznej.

---