Ukształtowanie się czasopisma (XVII w.) - nowa forma piśmienniczo-wydawnicza

Przyczyny:

• Wzrost tempa życia

• Rozszerzenie kręgu zainteresowań

• Potrzeba przyspieszenia i uaktywnienia informacji

Czynniki kształtujące proces rozwoju nowej formy wydawnictw:

• Wymaganie społeczeństwa, które żądało stale aktualnych informacji

• Usprawnienie komunikacji pocztowej

• Inicjatywa wydawców i drukarzy, którzy przez szybkie dostarczanie wiadomości przyciągali klientów

↓

W katalogach księgarskich wprowadzono nowy dział dla czasopism.

Niektórzy badacze za prototyp czasopisma uznają pojawiające się sporadycznie komunikaty o różnych faktach (kon. XIV w.) Inni przyjmują za kryterium publiczny charakter czasopisma, określoną periodyczność, nieograniczony czas kontynuacji oraz aktualność treści - za początki czasopiśmiennictwa przyjmują koniec XVI wieku (systematycznie ukazują się korespondencje, doniesienia, meldunki).

FORMY KOMUNIKATU:

1. prawzorem jednostkowe, ręcznie pisane listy (przedrukowywane przenikały do społeczeństwa);

2. zbiory rękopiśmiennych korespondencji i meldunków, sporządzane zawodowo przez kancelarie, domy handlowe, klasztory, instytucje i pocztą rozsyłane do miast. Ogromny udział poczty (stąd późniejsze nazwy czasopism np. Daily Post);

3. XVI w. - drukowane komunikaty sporządzane okolicznościowo (tytuły: Relatio, Aviso, Zeitunkg, Nowiny - sposób informowania o bitwach, klęskach, zjawiskach przyrody, procesach, zbiorowe relacje o krajach, miastach etc.) - najstarszy taki druk z roku 1502. Autorami nowin byli duchowni, uczeni, pisarze miejscy, sekretarze, kurierzy. Relacje żywe i bezpośrednie

4. okresowe, stale publikowane i kontynuowane wiadomości przekazywane na targach, odpustach…

Pierwszy prototyp półrocznika - Michał von Aitzing najpierw wydawał roczne sprawozdania pt. Relatio Historica (wydarzenia z dziejów Kolonii), potem co pół roku Nova Historica Relatio, sprzedawana 2 razy w roku we Frankfurcie.

Podobne serie zaczynają swój bieg w pocz. XVII w.

• tygodnik ,,Niewe Tijdinghe” Abraham Verhoeven z Antwerpii 1605

• najstarsze zachowane periodyki - Niemcy, 1609 - wszystkie cechy nowoczesnego czasopisma. Rok 1609 uznaje się za datę narodzin czasopisma niemieckiego.

„Avisa” w Wolfenbuttel

„Relation aller Historien” w Strasburgu, Jan Carollus

• Anglia 1621 tygodnik ,,Corante or Weekely News“

• 1625 ,,Mercurius Britannicus” - całkowicie uformowany periodyk angielski

• Francja, Paryż 1631 ,,La Gazette” Teofrast Renaudot (inspirowana
  i wspierana przez kardynała Richelieu, przyczynił się do powstania dziennikarstwa politycznego)

• W Polsce „Merkuriusz Polski”

• Pierwsza gazeta codzienna - Lipsk, Tymoteusz Ritzsch, 1 stycznia 1660, związana z funkcjonowaniem poczty, o zabarwieniu politycznym.

Termin „gazeta” - kiedy Włochy prowadziły w XVI w. wojnę z Turcją relacje z pola walk można było czytać w pewnych miejscach za opłatą drobnej, weneckiej monety gazetta.

Zakres tematyczny gazet:

• aktualne wiadomości sensacyjne i polityczne

• tematyka pouczająca i rozrywkowa

• naukowa (I czasopismo naukowe - paryski ,,Journal des Savants” 1665)

• w Polsce polit.-liter. ,,Monitor” dopiero w XVIII w.

Od tego czasu źródła wiedzy- książki, czasopisma, gazety

• 
  Nim pojawiła się prasa, wydawane były w Polsce kalendarze (II połowa XV w.) - pewne cechy magazynu: zawierały informacje o świętych, o różnych wydarzeniach, ciekawostki itp.

• W XVI w. zaczęły pojawiać się pierwsze druki ulotne, wydawane w językach obcych - głównie po niemiecku i po łacinie.

• Pierwszy zarejestrowany druk ulotny - druk w języku niemieckim, z 1513 r. , relacjonujący wydarzenia dworskie.

• Pierwszy taki druk po polsku - 1550 r., "Nowiny z Konstantynopola".

• Pojawiało się ich najwięcej w czasie wojen, np. w czasie wojny polsko-szwedzkiej w połowie XVII w., w dobie reformacji

• Po zakończeniu wojny, dwór królewski Jana Kazimierza postanowił stworzyć periodyczną gazetę o charakterze informacyjno - publicystycznym. Był to ewenement, ponieważ dotychczas na świecie periodyki takie pełniły funkcję informacyjną. Celem tego pisma miało być przekonanie opinii publicznej do zmian o charakterze ustrojowym (bo panoszyło się liberum veto i elekcyjna ordynacja wyborcza).

• W 1661 roku pojawia się "Merkuriusz Polski Ordynaryjny", pierwsze polskie pismo periodyczne, oraz pierwsze pismo w Europie, które miało na celu pozyskanie opinii dla jakiegoś programu politycznego.

• Ukazał się w 41 edycjach: od stycznia 1661 do lipca 1661 r.

• 27 numerów wyszło w Krakowie, a 14 w Warszawie (od maja 1661)

• Redakcją zajął się Hieronim Pinocci, osobisty doradca Jana Kazimierza.

• Współpracował z krakowskim drukarzem Janem Aleksandrem Gorczynem.

• Pinocci z poczty dyplomatycznej, która spływała do Polski, układał tzw. bruliony depesz, i przesyłał Gorczynowi do druku.

• "Merkuriusz Polski" to pomysł marszałka nadwornego koronnego Łukasza Opalińskiego.

• Treść obejmowała także informacje ze źródeł ustnych, dotyczące wydarzeń w kraju i za granicą.

• Były tam także teksty publicystyczne.

• Nakład: 250 - 300 egzemplarzy - niewielki, ale i docelowa grupa odbiorców liczyła nie więcej niż 200 osób.

• Wydawano również wersję włoską o wydarzeniach z Polski

• Ta propaganda okazała się jednak bezskuteczna, i wtedy zrezygnowano z jego wydawane.

• Po upadku "Merkuriusza" znowu dominowały druki ulotne.

• Pewną niewielką zmianą było wydanie w 1695 r. przez króla Jana III Sobieskiego pierwszego przywileju na wydawanie drukiem wszelkich nowin cudzoziemskich Włochowi Janowi Aleksandrowi Priamiemu.

• Przewidział zbyt duży nakład i nieatrakcyjną dla szlachty formułę pisma.

• W ramach tego przywileju wydawał: "Awizo", "Gazetę z Warszawy", "Wiadomości różne Cudzoziemskie".

• Na początku w. XVIII inicjatywa Priamiego upadła i nadal dominowały druki ulotne.

• W 1718 r., w Królewcu, czyli poza granicami Polski, Jan Dawid Cenkier, wydał kilkanaście egzemplarzy informacyjnego pisma "Poczta królewiecka".

• Zawierało ono przedruki z gazet niemieckich i austriackich oraz korespondencję od znajomych Cenkiera z terenu Królestwa.

• Było nastawione na czytelnika w Polsce.

• Jest to najznakomitszy przykład polszczyzny tego okresu.

Oświecenie było okresem szybkiego rozwoju, różnicowania się rodzajów oraz wzrostu znaczenia i wpływu czasopism na opinię publiczną. Głównym ośrodkiem wydawniczym była Warszawa, coraz częściej jednak pojawiają się czasopisma i poza stolicą. Oprócz gazet informacyjnych rozwinęły się w tym okresie czasopisma naukowe, literackie, ekonomiczne i obyczajowe zwane moralnymi. Prasa obejmowała stopniowo swym zasięgiem i zainteresowaniem wszystkie dziedziny życia, wpływając na rozwój kultury narodowej i kształtowanie się poglądów społeczeństwa.

• 1729 r. to początek polskiej informacyjnej prasy periodycznej.

• Przyczyny:

• Wzrost znaczenia Warszawy.

• Czas uspokojenia sytuacji międzynarodowej.

• Brak ograniczeń formalno-prawnych.

• W 1729 r. król wydał pozwolenie o charakterze monopolu dla zakonu pijarów na wydawanie gazet informacyjnych w języku polskim w Koronie.

• W ten sposób od stycznia 1729 r. ukazują się:

• "Nowiny polskie" - problematyka krajowa (później "Kurier polski")

• "Relata refero" - wiadomości zagraniczne (później "Uprzywilejowane wiadomości z cudzych krajów"

• Do przejęcia monopolu pretenduje Franciszek Bohomolec, ale dostaje go dożywotnio ex-jezuita, ks. Stefan Uskina (reprezentant konserwatywnej szlachty, bardzo dobrze wykształcony, wzór intelektualisty).

• W 1774 r. Uskina wydaje pierwszy numer "Gazety warszawskiej".

• Łączyła ona w sobie informację i wątki publicystyczne (sprawy ideologii i ustroju).

• Serwis składał się z doniesień listowych i nie odbiegał od standardu europejskiego.

• Uskina był pierwszym redaktorem, który manipulował informacją.

• "Gazeta warszawska" szczególną rolę odegrała w momencie przełomowym dla Polski, czyli w okresie obrad Sejmu Wielkiego (1788 - 1792), wspierając przeciwników reformy ustrojowej i konstytucji III maja.

• Uskina wprowadził ogłoszenia i prenumeratę.

• Zaczął tworzyć się rynek prasowy: istniały gazety obcojęzyczne, wydawane nadal przez pijarów oraz były dostępne gazety zagraniczne.

• Zaczęły też pojawiać się gazetki pisane.

• Czasopisma społeczno-kulturalno-literackie:

• W II połowie XVIII w Europie pojawiły się czasopisma moralizatorskie, które miały wykonywać czytelników w duchu ideologii oświeceniowej.

• Zaczął tam dominować esej filozoficzno-moralizatorski.

• Pierwsze takie polskie pismo to, wychodzące od 1761 r., "Patriota polski, kartki tygodniowe zawierający".

• Drugie - "Monitor":

• forum dyskusji ludzi oświecenia,

• redagowany przy współpracy Ignacego Krasickiego, Franciszka Bohomolca i Jana Albertrandiego

• Na jego łamach poruszano zagadnienia polityczne, gospodarcze i społeczne.

• "Monitor" lansował nowe poglądy, nowe obyczaje, modę i sposób bycia.

• wychodził 1765 - 1785 r.,

• o formule ściągniętej ze "Spectatora",

• publikował: Diderota, Bohomolca, Naruszewicza.

• zawierał eseje i felietony (Bohomolca).

• "Zabawy przyjemne i pożyteczne":

• pismo inspirowane przez otoczenie króla Stanisława Augusta.

• Red. Adam Naruszewicz, pisał tam ks. Ignacy Krasicki.

• Pismo rozrywkowe, dominowały w nim formy literackie.

• "Bawić ucząc i ucząc bawić" (moim zdaniem raczej "bawić ucząc i uczyć bawiąc").

• Uznawane za nieformalny organ Obiadów Czwartkowych.

• Pierwszy tygodnik

• "Pamiętnik Polityczny i Historyczny"

• wydawany od 1782 r. przez ks. Piotra Świtkowskiego (jezuita).

• Przedruki zagraniczne i informacje z różnych dziedzin (ekonomia, nauka)

• Pierwsze polskie pismo popularno-naukowe.

Podsumowanie:

• Grupa czasopism społeczno - literacko - naukowo - moralizatorskich w Polsce nie odbiegały poziomem od europejskich tego typu wydawnictw.

1

---