MODERNIZM

1. Odwołując się do wybranych przykładów wyjaśnij pojęcia: noeromantyzm, modernizm, Młoda Polska.

• modernizm

• termin często używany wymiennie z określeniem Młoda Polska; przejęty został z literatury zachodniej na oznaczenie całości zjawisk występujących na przełomie XIX i XX w. (artystycznych, literackich, obyczajowych, filozoficznych)

• opozycja wobec zastanych zjawisk, wartości i konwencji; nowatorstwo, nowoczesność; bunt modernistyczny (?)

• modernista : nowy typ człowieka, zwykle jednostki wybitnej, dotkliwie odczuwającej szarzyznę powszedniej egzystencji; przeciwieństwo fillistra, kołtuna (wytworu kultury mieszczańskiej), którego należało zwalczać, krytykować, wyśmiewać, odcinając się od całego systemu mieszczańskich wartości „mieć”

• pojęcie najszersze, mieszczące w swoim zakresie znaczeniowym : dekadentyzm, symbolizm, impresjonizm (TL 1)

• odejście od mimetycznego sposobu przedstawiania świata na rzecz techniki impresjonistycznej i symbolicznej

• przykład : „Moralność pani Dulskiej”

• Młoda Polska

• określenie użyte przez Artura Górskiego w 1898 w cyklu felietonów w krakowskim „Życiu”, polemicznych wobec poglądów i postaw poprzedniego pokolenia, będących manifestem pokoleniowym; obecnie termin historyczno-literacki

• podobnej terminologii używano jako nazw w literaturach zachodnioeuropejskich (Młode Niemcy, Młoda Francja)

• kładzie nacisk na:

• nowoczesność sztuki, jej nowatorskie i odrodzeńcze tendencje; elementy narodowe, typowo polskie

• związek z romantyzmem (nawiązanie do wydawanego na emigracji w Paryżu czasopisma „Młoda Polska”

• Neoromantyzm

• termin użyty pierwszy raz w roku 1902; nazwa podkreśla przynależność literatury końca XIX w. do tradycji (romantyzm), kładzie nacisk na kontynuację romantyzmu (można go rozumieć opozycyjnie wobec „modernizmu”)

• związki Młodej Polski z romantyzmem nie są jednoznaczne, bo romantyzm polski miał dwoistą naturę:

• zawierał pierwiastki uniwersalistyczne romantyzmu europejskiego (indywidualizm, bunt, prymat uczuć, )

• również elementy typowo polskie, wynikającej z sytuacji politycznej narodu pozbawionego niepodległości

• do literatury polskiej odnoszą się oba wzorce tradycji romantycznej:

• uniwersalistyczny : fascynacja romantyczną filozofią idealistyczną, wiara w świat nadprzyrodzony (Słowacki)

• narodowy : lit. zaangażowana, podejmująca ważne dla bytu narodu problemy (Wyspiański); temu nurtowi patronował Mickiewicz, wskazujący rodakom patriotyczną drogę

3. Ukaż fascynacje folklorem w literaturze Młodej Polski.

• folklor

• ludowa twórczość artystyczna

• obok schyłkowych nastrojów końca wieku hasła „powrotu do natury”, specyficzna forma ucieczki od wrogiego świata cywilizacji

• zainteresowano się wsią. ludem, prostotą wiejskiego życia; w skrajnych przypadkach : młodopolska ludomania

• Chłopi Reymonta

• epopeja chłopska, pierwsza w literaturze polskiej wybitna powieść, w której nie pojawiają się bohaterowie z grona szlachty

• szeroka panorama życia wsi : w ciągu dziesięciu miesięcy akcji powieści zmieniają się pory roku i wraz z nimi przeobraża życie chłopów; Jesienią pracuje się przy kopaniu ziemniaków, zimą młóci zboże, tka, wiosna to siewy, sianokosy, latem żniwa;

• poznajemy różne obrzędy, rozrywki wsi: zaręczyny, zaduszki, wesele, święta, odpusty

• poznajemy społeczność wiejską : ludzi stosunkowo bogatych i biedotę

8. Po co S. Wyspiański wprowadził do Wesela osoby dramatu?

• Wyspiański podzielił występujących w Weselu na osoby i osoby dramatu

• osoby (np. Gospodarz, Pan Młody, Żyd, Ksiądz) są postaciami rzeczywistymi,

• osoby dramatu, tzn. Chochoł, Widmo, Stańczyk, Hetman, Rycerz Czarny, Upiór, Wernyhora są postaciami fantastycznymi, duchami, wytworami urojeń i snów - symbolami

• Chochoł

• wymyślony jako gość weselny przez rozpoetyzowaną dwójkę (Poetę i Rachelę), a zaproszony do chaty przez Pana Młodego; zjawia się, zapowiadając, że ujawni co się w duszy komu gra, co kto w swoich widzi snach

• odegra znaczącą rolę w II akcie dramatu; gdy każe Jaśkowi rozbroić zgromadzonych chłopów, gra na badylach senną melodię, a zebrani w chacie weselnicy leniwie tańczą w kółko w jej rytm („Miałeś chamie...”)

• jako symbol:

• optymistycznie : wszak pod słomą ukrywa się krzak róży - zapowiedź przyszłego życia i piękna, toteż można wierzyć, że gdy nadejdą lepsze czasy, tanecznicy zostaną obudzeni z letargu, otrząsną się z niemocy

• pesymistycznie : jest to jednak słomiany wiecheć, śmieć, który wkroczy, by uśpić naród i uniemożliwić zaplanowany czyn; chocholi taniec : symbol niemocy, apatii, także : zamknięte koło powtarzanych od wieków blędów

• Rycerz

• kojarzy się z historyczną postacią Zawiszy Czarnego, rycerza spod Grunwaldu

• pojawia się przed Poetą, który mówi : zbroją świeci, zbroją łyska, postać dawna, coraz bliska, tak by się nam serce śmiało do ogromnych, wielkich rzeczy

• Rycerz uosabia Moc, mówi o sobie : Ja Moc i jest ucieleśnieniem młodopolskich marzeń o sile i potędze (nietzsche)

• gdy jednak poeta zajrzy pod przyłbicę (w głąb siebie), zobaczy tam skrywaną głęboko pustkę i nicość: za przyłbicą pustość, proch (...) śmierć-Noc!

• Podsumowanie

• Wyspiański wykorzystał popularny w Młodej Polsce motyw zaglądania w głąb duszy; pokazał, co się komu w duszy gra, urządził swego rodzaju seans psychologiczny, który ujawnił w postaci osób dramatu drugie ja bohaterów, ich głęboko skrywane kompleksy, nie spełnione pragnienia, wewnętrzne rozterki, zarówno indywidualne jak i narodowe

9. Przedstaw Wesele jako realizację postulatu syntezy sztuk.

• Wyspiański marzył o nowej formie teatru i dramatu; początkiem reformy w teatrze powinna być przemiana dramaturgii (budowy)

• ideałem był dramat, będący syntezą wielu dziedzin sztuki

• elementy literackie (tekst)

• przekazuje ideę reform, tu : próba zorganizowania powstania, która się nie udaje z powodu wad społeczeństwa

• język charakteryzuje osoby, iformuje o ich środowisku, osobowości

• język dramatu zwięźle i celnie potrafi wyrazić myśl, stąd wiele powiedzeń z „Wesela” weszło do języka ogólnego :

• miałeś chamie złoty róg; każden sobie rzepkę skrobie; coż tam, panie, w polityce

• język znakomicie oddaje nastrój i wymowę poszczególnych scen

• sztuki plastyczne

• w didaskaliach (opis chaty) wymienione obrazy, w których treść jest istotna dla akcji dramatycznej

• J. Matejko „Wernyhora”, obraz Matki Boskiej Częstochowskiej

• muzyka

• w didaskaliach : „słychać huczne weselisko, buczące basy, piskanie skrzypiec, niesforny klarnet”

• do izby co chwila wpadają zmęczoe tańcem pary lub pojedynczy weselnicy; muzyka w III akcie : Chochoła (zapis nutowy melodii ludowej) - dziś to „stary niedźwiedz mocno śpi”)

operowanie kolorem, światłem, brakiem światła

didaskalia : opis izby; widok chaty z zewnątrz (opowiada Rachela) : chata rozświetlona z daleka, jak arka w powodzi

11. Wesele S. Wyspiańskiego i Moralność pani Dulskiej Zapolskiej - omów dwa rodzaje dramatu młodopolskiego;

• dramat w Młodej Polsce

• realistyczny, naturalistyczny, symboliczny (rzadko w czystej postaci, raczej mieszanie)

• Moralność pani Dulskiej

• naturalistyczny w czystej postaci (wyjątek); Emil Zola wypunktował cechy naturalizmu:

• prawda życiowa podana w sposób oczywisty, szczery, wprost, np: „Zbyszko spłodził ze służącą dziecko i dochodzi do mezaliansu”

• akcja nie jest zawikłana, pisarz zmierza prosto do celu, nie komplikuje; wprowadzone na scenę mieszczaństwo

• zindywidualizowanie języka postaci : Dulska mówi niepoprawnie, mylą się jej wyrazy (np. scesja i secesja) na zasadzie podobieństwa fonetycznego

• didaskalia : świat przedstawiony z całkowitym prawdopodobieństwem (akcja w salonie mieszczańskim)

• Wesele

• 1901; dramat łączy cechy realistyczne z symbolicznymi

• pokazuje konflikt między wsią a miastem, podział inteligencji i chłopstwa : „wyśta sobie, a my sobie, każdy sobie rzepkę skrobie”

• symbole : osoby dramatu, róg, czapka (pycha, duma), chochoł; końcowy taniec : symbol uśpienia, niegotowości do walki

12. Omów zagadnienie epopeiczności i bezczasu historycznego w Chłopach Reymonta.

13. Rola symbolu w literaturze modernistycznej. Omów na wybranych przykładach.

• symbolizm

• wyrastał z przekonania, że rzeczywistość otaczająca człowieka składa się ze znaków, czyli symboli bytu prawdziwego (idealnego) : reakcja na materialistyczny światopogląd pozytywistów

• tak rozumianego bytu nie można pokazać poprzez narrację czy opis, ale za pomocą symbolu, który jest:

• znakiem głęboko ukrytych treści, najczęściej niejasnych i niejednoznacznych

• był literacką formą filozoficznego idealizmu - tylko symbol nadawał się do wyrażania nieskończoności, wieczności, głęcbi duszy

• Wesele Wyspiańskiego

• różnorodne symbole: osoby (Rycerz), rzeczy (złoty róg), miejsca (chata - metafora społeczeństwa)

• służą osądowi społeczeństwa, skompromitowaniu mitów, którymi ono żyje (chłop potęgą jest i basta?)

14. Dulszczyzna - zjawisko czasów G. Zapolskiej czy problem uniwersalny?

• dulszczyzna

• fałszywa moralność; bohater : dlaczego taki, a nie inny

• człowiek wyrasta z określonego środowiska i tak samo działa (Zbyszko)

• Dulska : przyjmuje dziewczynę lekkich obyczajów, pieniędzmi płaci podatki; daje 1000 Hance i już można żyć po bożemu

• kołtuństwo

• personifikacja negatywnych cech dronomieszczaństwa, intelektualnego ograniczenia, zakłamania

• Dulska : twardą ręką trzyma cały dom; główny cel : budowa pozytywnego obrazu swojej rodziny w oczach innych ludzi; najważniejsze dla niej : opinia innych; podwójna moralność

• Mela, jedyna osoba autentycznie wrażliwa, stosująca przy ocenie kryteria etyczne

• Moralność pani Dulskiej : nie traci na aktualności, a dulszczyzna jest czymś, co nas niezmiennie otacza

• „Kołtuństwo jest chore na długowieczność” K. Makuszyński

15. Postać chłopa w wybranych utworach literackich modernizmu.

• patrz pyt. 5 : folklor

• Chłopi Reymonta

• niejednolita społeczność wiejska, ludzie stosunkowo bogaci i biedota, komornicy, wyrobnicy

• wszyscy, niezależnie od stanu majątkowego, biorą udział w tych samych obrzędach

• praca chłopa w określonych porach roku (pyt. 5)

• Wesele Wyspiańskiego

• obejmuje tylko jeden dzień, prezentuje pewien obrazek z życia podkrakowskiej wsi

• wyszydzona ludomania, powierzchowność zauroczenia (moda na ożenki z chłopkami)

17. Porównaj romantyczny i modernistyczny mit artysty.

- podobieństwa

- poeta jest postacią niezwykłą, wybitną, wrażliwą, obdarzony inteligencją bardziej od innych

różnice

- romantyzm

- „pieśń wajdeloty”, „wielka improwizacja” : wieszcz, prorok, przywódca narodu; sztuka ma ogromne znaczenie - jest niezniszczalna

- modernizm

- „konfiteor”, poezja Tetmajera, „eviva l`arte”; poeta nie ma kontaktu ze społeczeństwem( już nie narodem) społ.- tępe, mieszczańskie,

małostkowe, niewrażliwe; poeta ponad filistrami i mieszczanami - outsider; sztuka dla sztuki (żadnych zadań)

1

---