SŁOWNIK HISTORII POLSKI NOWOŻYTNEJ

Adam Kazimierz Czartoryski.

Książę Adam Kazimierz Czartoryski (lata 1734-1823) był jednym z najwybitniejszym magnatów polskich. Był pisarzem i publicystą, członkiem warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Był mecenasem artystów i uczonych. Jego rezydencja w Puławach była ważnym, rywalizującym z królewską Warszawą, ośrodkiem kultury tego okresu. Krzewiono tu myśl naprawy Rzeczypospolitej, chęć służenia krajowi i wiarę w ideały Oświecenia. Czartoryski był współzałożycielem i komendantem Szkoły Rycerskiej oraz aktywnym członkiem Komisji Edukacji Narodowej. Był wielokrotnym posłem na Sejm. Od 1758 roku był starostą generalnym ziemi podolskiej. Współdziałał w opracowaniu reform ustrojowych. Był zwolennikiem opieki rządu nad chłopami i udziału mieszczan w sejmie. Popierał Konstytucję 3 Maja.

Adam Poniński.

Adam Poniński (1732-1798) był od 1773 roku podskarbim wielkim koronnym i marszałkiem sejmu rozbiorowego (rok 1733). Został przekupiony przez zaborców i doprowadził do przeprowadzenia ratyfikacji traktatów rozbiorowych. W późniejszym okresie wsławił się przywłaszczeniem znacznych sum z funduszu pojezuickiego, przeznaczonego dla Komisji Edukacji Narodowej. Został za to skazany przez sąd sejmowy (rok 1790) na utratę urzędów i banicję. Konfederacja targowicka anulowała ten wyrok.

Arrasy.

Arras to tapiceria, dekoracyjna tkanina ścienna, naśladująca obraz z wyobrażeniami scen biblijnych, mitologicznych, zwierząt, krajobrazów. Arrasy były wyrabiane techniką gobelinową w średniowieczu i do połowy XVII wieku.

Nazwa pochodzi od miasta Arras w płn. Francji, słynnego ośrodka wyrobu gobelinów w późnym średniowieczu. Wawelski zbiór arrasów zapoczątkowała królowa Bona. Zygmunt August zakupił we Flandrii cały zbiór tkanin (około 350 sztuk) do dekoracji wnętrz Zamku Wawelskiego. W 1939 roku arrasy wawelskie zostały wywiezione z Polski i zdeponowane w Kanadzie. Na Wawel wróciły w 1961 roku.

Artykuły henrykowskie.

Artykuły henrykowskie był to akt prawno - publiczny, określający zasady ustroju państwa oraz uprawnienia króla. Uchwalono je na sejmie elekcyjnym w 1573 roku, a król elekt Henryk Walezy musiał je zaprzysiąc. Odtąd każdy nowo obrany król musiał zobowiązać się do ich przestrzegania. Według artykułów henrykowskich wybór króla dokonywać się miał przez wolną elekcję, król musiał zwoływać co dwa lata sejm zwyczajny na okres sześciu tygodni, miał zachowywać przywileje Rzeczypospolitej, w tym konfederację warszawską. Król miał u swego boku radę złożoną z 16 senatorów - rezydentów, wyznaczanych co dwa lata, tylko z ich udziałem mógł podejmować decyzje o sprawach publicznych i polityce zagranicznej. (np. zwoływanie pospolitego ruszenia, wojna). W razie naruszenia przez króla tych postanoweiń szlachta mogła wypowiedzieć mu posłuszeństwo. Ograniczono w ten sposób kompetencje monarchy, głównie na korzyść magnaterii.

Aukcja wojska.

Aukcja wojska to powiększenie stanu liczebnego armii. Na Sejmie Czteroletnim podwyższono liczebność wojska do 100 tysięcy żołnierzy, potem ograniczono do 65 tysięcy. Postanowienia tego jednak nie wykonano. Na przeszkodzie stanęła wojna 1792 roku oraz odmowa uchwalenia odpowiednich podatków przez szlachtę. Aukcja wojska miała wiązać się z lepszym wyszkoleniem i uzbrojeniem armii.

Bitwa pod Wiedniem (rok 1683)

Osiemdziesięciotysięczna armia turecka pod wodzą wielkiego wezyra Kara Mustafy stanęła pod murami Wiednia w 1683 roku. Na odsiecz oblężonemu miastu przybyły wojska polskie, cesarskie i książąt Rzeszy. Liczyły one 70 tysięcy zbrojnych, w tym 30 tysięcy Polaków. Głównodowodzącym był król Polski Jan III Sobieski. O wyniku bitwy zadecydował atak polskiej husarii oraz umiejętne współdziałania różnych rodzajów broni, a zwłaszcza artylerii i piechoty. Wielkie znaczenie miały też talenty dowódcze Sobieskiego. W ręce zwycięzców wpadł cały obóz turecki. Chłodne przyjęcie, a nawet afronty okazywane później Polakom przez cesarza zostały zrekompensowane sławą jaką okryły się wojsko polskie i jej wódz. Niektórzy historycy nie chcą uznać roli króla i Polaków w bitwie pod Wiedniem. Bitwa ta kończy okres ekspansji Turcji i zaczyna stopniową likwidację jej panowania w Europie.

Bogusław Radziwiłł.

Książę Bogusław Radziwiłł (1620 -1669) był od 1646 roku koniuszym litewskim. Brał udział w tłumieniu powstania Chmielnickiego. Podczas potopu przyjął protekcję Karola Gustawa i bił się po stronie szwedzkiej (np. pod Warszawą w 1656 roku i Prostkami, gdzie dostał się do niewoli). W latach 1657 -1665 był gubernatorem Prus Książęcych z ramienia elektora brandenburskiego. Prowadził pertraktacje z księciem siedmiogrodzkim Jerzym III Rakoczym w sprawie rozbioru Polski. W 1657 roku został objęty amnestią i odtąd walczył przeciw Szwedom.

Bohdan Chmielnicki.

Bohdan Chmielnicki żył w latach 1595 -1657. Od 1649 roku był hetmanem kozackim. Został przywódcą wielkiego powstania kozackiego. Był zdolny i ambitny. Jego osobista krzywda zbiegła się w czasie z ogólnym niezadowoleniem Kozaków i chłopów ukraińskich. Daniel Czapliński, podstarości A.Koniecpolskiego, odebrał mu ukochaną kobietę, rodzinny chutor i skatował mu syna. Dochodzenie sprawiedliwości na drodze prawnej okazało się nieskuteczne. W tej sytuacji, w poczuciu głębokiej krzywdy własnej i współplemieńców, Bohdan Chmielnicki stanął na czele powstania.

Chocim (rok 1673).

Polska, nie akceptując haniebnego traktatu w Buczaczu, rozpoczęła ponownie działania wojenne przeciw Turcji. Dzięki uchwalonym przez wstrząśniętą szlachtę podatkom wystawiono prawie 40-tysięczną armię. Poprowadził ją hetman Sobieski.

Turcy, dowodzeni przez Husseina Paszę, dysponowali 30 tysiącami żołnierzy. Umocnili się w dawnym obozie polskim pod Chocimiem. Kampania 1673 roku stanowi przykład wzorowo przeprowadzonej operacji wojskowej. Turcy zostali osaczeni i zniszczeni. Zwycięstwo to rozsławiło imię Sobieskiego. Nazywano go "zbawcą Ojczyzny".

"Czarna procesja".

Czarną procesją nazywamy wystąpienie w 1789 roku, podczas Sejmu Czteroletniego, deputowanych 141 zjednoczonych miast królewskich. Na ich czele stał prezydent Warszawy Jan Dekert. Delegaci mieszczańscy przejechali w ciemnych strojach, powozami, od ratusza na Rynku Starego Miasta do Zamku. Wręczyli królowi prośbę o rozszerzenie praw mieszczan. Żądali udziału w sejmie, dopuszczenia do urzędów i prawa nabywania dóbr ziemskich. Wystąpienie to wzbudziło obawy szlachty, że mieszczaństwo wywoła w Polsce rewolucję na wzór francuskiej. Bezpośrednia akcja polityczna mieszczan stanowiła w Rzeczypospolitej niezwykłą nowość.

Druga wojna północna (1700 - 1721).

Druga wojna północna toczyła się w latach 1700 -1721. Jej celem było pozbawienie Szwecji posiadłości nadbałtyckich. Przeciwko Szwecji wystąpiły: Rosja, Saksonia, Dania i Prusy, a następnie Rzeczypospolita. W 1699 roku z inicjatywy Augusta II roku trzy pierwsze państwa zawiązały tajne przymierze. Po zwycięstwie Inflanty miały przypaść Wettynom (a nie Polsce).

Na tronie szwedzkim zasiadał małoletni Karol XII, spodziewano się więc łatwych sukcesów. Tymczasem młody król, zwany "Lwem Północy", pokonał Rosję (Narwa, rok 1700) i Saksonię (bitwa nad Dźwiną, rok 1701) i wkroczył na tereny neutralnej i nie biorącej udziału w konflikcie Rzeczypospolitej. Po klęsce wojsk sasko - polskich pod Kliszowem (rok 1702) Szwedzi opanowali znaczną część Rzeczypospolitej. Zajęli Warszawę i Kraków. Na ziemiach polskich zawiązały się dwie konfederacje szlacheckie. W części okupowanej przez Szwedów powstała konfederacja warszawska (rok 1704), która zdetronizowała Augusta II. W obozie otoczonym przez wojska szwedzkie w wyniku komedianckiej elekcji szlachta obwołała królem wojewodę poznańskiego Stanisława Lenczyńskiego. Stał się on marionetką w ręku Karola XII i podpisał z nim traktat uzależniający Polskę od Szwecji. W wyniku traktatu Polska utraciła też Kurlandię.

August II, popierany przez większość szlachty, która rozwiązała konfederację sandomierską, ponosił klęski mimo pomocy Rosji. W 1706 roku Szwedzi wkroczyli do Saksonii i zmusili Augusta II do rezygnacji z tronu polskiego (haniebna kapitulacja w Altransztadzie). August II zachował się niegodnie, wydając Szwedom przywódcę opozycji inflanckiej. W 1708 roku Karol XII najechał na Rosję ale poniósł druzgocącą klęskę pod Połtawą (rok 1709) i zbiegł do Turcji (zginął w 1718 roku). Bitwa ta stanowi prawdziwy przełom w dziejach Europy środkowo - wschodniej. Oznacza definitywny koniec potęgi Szwecji i narodziny potęgi Rosji. W wyniku tego zwycięstwa Rzeczypospolita została uwolniona od najeźdźców szwedzkich, a August II wrócił do Polski. Od 1710 roku Polska znajdowała się poza zasięgiem głównych działań wojennych, które w strefie Bałtyku ciągnęły się jeszcze do 1721 roku. Wojna zakończyła się ostatecznie pokojem w Nystad.

Następstwa tej wojny były bardzo ważne dla Europy i dla Rzeczypospolitej. Przyniosła ona trwałe ograniczenie suwerenności państwowej Polski. Polska nie potrafiła podźwignąć się po tym ciosie i w praktyce stała się zależna od sąsiadów, a szczególnie od Rosji, która wyrosła na pierwszą potęgę w tym rejonie Europy.

Dysydenci.

W Polsce dysydentami nazywano początkowo wszystkich różniących się wiarą. W latach póżniejszych mianem tym obdarzano tylko protestantów. Podstawą prawną stanowiska dysydentów stałą się konfederacja warszawska (rok 1573).

"Familia".

"Familią" nazywano stronnictwo magnackie Czartoryskich i Poniatowskich (Michał i August Czartoryscy, Stanisław Poniatowski). Ukształtowało się ono u schyłku panowania Augusta II. "Familia" dążyła do objęcia władzy w Rzeczypospolitej, przeprowadzenia reform i likwidacji anarchii. Już w 1733 roku przygotowywany sejm miał przynieść uchwalenie reform postulowanych przez "Familię". Jednak choroba Augusta II przekreśliła te plany. Członkowie "Familii" byli w opozycji do Potockich w Koronie i Radziwiłłów na Litwie. Za Augusta III ich pozycja wzrosła, zwłaszcza w latach 1744 -1750, gdy stali się stronnictwem dworskim. W tym okresie bezskutecznie próbowali przeprowadzić reformy. Uniemożliwiali to, zrywając sejmy, Potoccy.

Następnie "Familia" przeszła do opozycji i dążyła do likwidacji rządów saskich w Polsce. Jej członkowie starali się osadzić na tronie własnego człowieka. Idąc za namową carycy Katarzyny II, poparli w 1764 roku Stanisława Augusta Poniatowskiego. Liczyli na to, że będą mieć decydujący wpływ na rządy. Wobec uwolnienia się króla spod ich wpływów przeszli do opozycji. Członkowie "Familii" posługiwali się tymi samymi metodami, co inne koterie magnackie. Wchodzili w konszachty z mocarstwami, planowali konfederacje i zrywali sejmy. Na przełomie lat 1762-1763 rada "Familii" opracowała projekt zamierzonych reform. Planowano wprowadzenie podejmowania decyzji w sejmie prostą większością głosów, wyłonienie przez sejm kolegialnych organów administracji centralnej, którym byliby podporządkowani ministrowie. Urząd hetmański miał być zniesiony, a królowi odebrana władza rozdawnicza. Był to model ustrojowy oparty na zasadach szlacheckiego republikanizmu. "Familia" chciała uchwycić władzę jeszcze za życia króla i jej działacze zdecydowali się na konfederacki zamach stanu. Przeciw sobie miała inne stronnictwa magnackie oraz stronnictwo saskie (kamaryla Mniszcha). Wojnie domowej zapobiegła śmierć Augusta III w 1763 roku. W czasie bezkrólewia na sejmie konwokacyjnym w 1764 roku Czartoryscy przeprowadzili część swoich planów. Tamę działalności reformatorskiej położyła konfederacja radomska i ustalenie praw kardynalnych w 1768 roku.

Flota kaperska.

Kaprowie byli korsarzami, będącymi na usługach władcy, który dawał im tzw. listy kaperskie. Upoważniały one kaprów do uprowadzania lub niszczenia nieprzyjacielskich statków. Zyski ze zdobyczy wojennych stanowiły zapłatę dla kaprów. Organizację polskiej floty kaperskiej zapoczątkował Kazimierz Jagiellończyk w czasie wojny 13-letniej. Kontynuował to dzieło Zygmunt Stary. W 1560 roku Zygmunt August utworzył nową flotę kaperską do zwalczania żeglugi narewskiej. Flota ta wzięła udział w wojnie siedmioletniej północnej. Wobec wrogości Gdańska wobec kaprów ich bazę przeniesiono do Pucka. W 1571 roku flotę kaperską zniszczyła Dania.

Franciszek Ksawery Branicki.

Franciszek Ksawery Branicki (1730-1819) od 1772 roku był hetmanem polnym a następnie hetmanem wielkim koronnym. Początkowo popierał Familię, potem walczył przeciw konfederacji barskiej. Był członkiem opozycji antykrólewskiej i przeciwnikiem reform Sejmu Czteroletniego. Jako współtwórca konfederacji targowickiej został, podczas powstania kościuszkowskiego, skazany zaocznie na powieszenie.

"Głos wolny wolność ubezpieczający".

Ten traktat polityczny, wydany przypuszczalnie w 1743 roku, był ogłoszony przez Leszczyńskiego, a napisany przez kogoś z kręgu jego zwolenników. E.Rostworowski wskazuje na Mateusza Białłozora, litewskiego szlachcica, który miał go napisać go po polsku w 1733 roku.

W traktacie tym wytyczono drogę reform, jaką powinna pójść Rzeczypospolita.

Wskazuje się tam, że niezbędne są zmiany w położeniu chłopów, których nędza ciąży nad polskim rolnictwem. Postuluje się obdarzenie chłopów wolnością osobistą i uczynszowienie, wskazuje na nieodzowną potrzebę poprawy sytuacji miast, handlu i przemysłu. Autor proponuje utrzymać sejm, wolną elekcję, a nawet liberum veto. Chce jednak ograniczyć i uporządkować ich stosowanie. Usprawniona władza centralna, w takich dziedzinach jak wojsko, skarb, policja i sądownictwo miała opierać się na kolegialnych, fachowych radach ministerialnych. Armia miała liczyć 100 tysięcy żołnierzy. Sprawę opodatkowania szlachty traktat pomija milczeniem.

Henryk Bruhl 1700 - 1763.

Henryk Bruhl był ministrem saskim i wszechwładnym doradcą Augusta III. Kierując się osobistym interesem, rozgrywał konflikty między stronnictwami możnowładczymi. Karierę rozpoczął w końcowym okresie panowania Augusta II. Był jego zaufanym powiernikiem. Za panowania Augusta III zręcznie wykorzystywał spory między ministrami i powoli skupiał w swoim ręku coraz większą władzę. Cieszył się zaufaniem króla i kierował polityką dworu w Saksonii i w Polsce aż do swej śmierci w 1763 roku (tuż po zgonie Augusta III). Bruhl był tradycjonalistą, niechętnym nowościom rutyniarzem, który nie umiał realizować żadnych dalekosiężnych planów. W miarę upływu czasu coraz więcej uwagi poświęcał korzyściom osobistym, nawet gdyby ucierpieć na tym miała racja stanu. Zgromadził w ten sposób olbrzymi majątek. Stanowił fatalny wzór dla polskich magnatów. Był luteraninem, ale miał żonę katoliczkę i dzieci wychowywane w tej wierze czym zjednał sobie królową. Fałszując swoje pochodzenie, uzyskał polskie szlachectwo.

Hieronim Radziejowski (1622 - 1667).

Hieronim Radziejowski był od 1651 roku podkanclerzem koronnym. Należał do stronnictwa królowej Ludwiki Marii, żony Jana Kazimierza. Forsował na sejmach wszystkie projekty swej mocodawczyni. Nadała mu za to bogate starostwo łomżyńskie i mianowała podkanclerzym. Znalazła mu także piękną i posażną żonę Elżbietę ze Słuszków. 30-letnia Elżbieta była wdową po Adamie Kazanowskim, przyjacielu Władysława IV.

Król Jan Kazimierz zakochał się w pięknej Elżbiecie i przypuszczalnie miał z nią romans. Małżeństwo Elżbiety układało się źle. Hieronim Radziejowski był brutalem i bił żonę. Gdy nie chciała mu się podporządkować doniósł królowej o spotkaniach żony z królem. Elżbieta pozbawiona oparcia Ludwiki Marii schroniła się w klasztorze u klarysek, potem w swoim pałacu. Mąż oblegał ją tam i doszło do starcia z gwardią królewską. Napad zbrojny w obecności monarchy podlegał karze jako obraza majestatu. Jan Kazimierz wystąpił w charakterze oskarżyciela i przeforsował surowy wyrok - skazano Radziejowskiego na banicję i infamię. Potem wyrok złagodzono, jednak Radziejowski opuścił Polskę (1652 rok) i wyjechał do Szwecji. Był doradcą politycznym Szwedów w czasie "potopu" i jego nazwisko stało się synonimem zdrajcy ojczyzny. Namawiał króla szwedzkiego Karola X Gustawa do ataku na Polskę, obiecując mu łatwą zdobycz.

Hugo Kołłątaj.

Hugo Kołłątaj (1750-1812) był jednym z głównych przedstawicieli polskiego Oświecenia. Był uczonym, publicystą i politykiem. W latach 1791-92 pełnił funkcję podkanclerza koronnego. Był działaczem Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych i Komisji Edukacji Narodowej. W latach 1777-1783 był rektorem Akademii Krakowskiej i jednym z reformatorów tej uczelni. Kołłątaj był czołowym działaczem stronnictwa patriotycznego, współautorem Konstytucji 3 Maja i wielu innych ustaw. W latach 1788-1792 skupił wokół siebie grono publicystów, literatów i polityków w tzw. Kuźnicy Kołłątajowskiej. Grupa ta popierała reformy Sejmu Czteroletniego i przyczyniła się do ukształtowania stronnictwa patriotycznego. Po uchwaleniu Konstytucji 3 Maja działał w Zgromadzeniu Przyjaciół Ustawy Rządowej. Wobec niepowodzeń wojny 1792 roku Kołłątaj opowiedział się za przystąpieniem króla Stanisława Augusta do konfederacji targowickiej, a następnie udał się na emigrację. Uczestniczył w przygotowaniu sprzysiężenia powstańczego 1793-1794 roku. W czasie powstania kościuszkowskiego był czołowym przedstawicielem lewicy powstańczej i członkiem naczelnych władz - kierownikiem Wydziału Skarbu w Radzie Najwyższej Narodowej. Był współautorem "Aktu powstania obywatelów..." i uniwersału połanieckiego. Do 1802 roku był więziony przez Austriaków, a w latach 1807-1808 w Moskwie. W 1805 roku był współtwórcą Liceum Krzemienieckiego. W czasie Księstwa Warszawskiego uniemożliwiono mu działalność publiczną.

I rozbiór Polski 1772 rok.

Inicjatorem rozbioru Polski były Prusy. Austria jako pierwsza zajęła w 1769 roku Spisz, a rok później Nowy Targ, Sącz i Czorsztyn. Stworzyło to precedens na przyszłość. Gdy Rosja zdecydowała się porzucić protekcyjną politykę wobec Polski, podpisano traktaty rozbiorowe (1772 rok). Prusy otrzymały najmniejszą ilość ziemi i ludzi, ale otrzymane tereny były rejonem bardzo cennym gospodarczo (ujście Wisły i połączenie Brandenburgii z Prusami Wschodnimi). Zabór austriacki objął ziemie zamożne i gęsto zaludnione. Obejmował m.in. Lwów i liczne kopalnie soli. Zabór rosyjski był największy terytorialnie, ale mało ludny i gospodarczo zacofany. Sejm Rzeczypospolitej miał ratyfikować traktaty rozbiorowe. Aby nie dopuścić do liberum veto, zawiązano konfederację pod laską Adama Ponińskiego. Mimo, że skład izby poselskiej był dobrany (sejmiki odbywały się w otoczeniu wojsk zaborczych) to kilku posłów wystąpiło z głośnym protestem przeciw konfederacji i rozbiorowi. Na ich czele stał Tadeusz Rejtan. Jego czyn uwiecznił na swym obrazie Jan Matejko. Król i Familia próbowali grać na zwłokę i szukali pomocy zagranicznej, jednak mocarstwa odpowiadały na wszelki opór groźbą rozszerzenia zaborów. W 1773 roku traktaty rozbiorowe zostały ratyfikowane przez sejm. Rzeczypospolita utraciła około 30 % terytorium i ludności. Nadal jednak pozostała jednym z największych państw w Europie. Polska utraciła dostęp do morza i naturalną, górską granicę na południu. Pierwszy rozbiór stanowił precedens na przyszłość i bardzo pogorszył międzynarodowe położenie Polski. Na sejmie rozbiorowym 1773 roku przeprowadzono reformę ustroju państwa. Objęto ją gwarancjami trzech mocarstw rozbiorowych. Uzupełnieniem decyzji sejmowych były traktaty handlowe (ratyfikowane w 1775 roku).

Ignacy Potocki.

Ignacy Potocki (lata 1750-1809) był wybitnym politykiem doby Oświecenia w Polsce. W latach 1778-1780 był marszałkiem Rady Nieustającej. Od 1783 roku pełnił funkcję marszałka nadwornego litewskiego, a od 1791 roku marszałka wielkiego litewskiego. Był czołowym działaczem Komisji Edukacji Narodowej. Stał na czele Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. Był jednym z przywódców stronnictwa patriotycznego, współtwórcą Konstytucji 3 Maja i działaczem Zgromadzenia Przyjaciół Ustawy Rządowej. Po wojnie 1792 roku wyemigrował do Saksonii i był jednym z przywódców sprzysiężenia powstańczego lat 1793-1794. W czasie powstania kościuszkowskiego był członkiem Rady Najwyższej Narodowej i kierował polityką zagraniczną. Po powstaniu więziono go w Petersburgu do 1796 roku. Po uwolnieniu osiadł w Galicji.

Jakub Fontana.

Jakub Fontana był synem Józefa II Fontany, architekta włoskiego, którego dziełem jest pałac w Kozłówce, kościoły bonifratrów i pijarów w Warszawie oraz wykończenie kościoła Świętego Krzyża w Warszawie.

Jakub Fontana (1710 -1773) był także architektem. Przebudował pałac w Radzyniu Podlaskim oraz Zamek Królewski w Warszawie. Jego dziełem są też kościoły w podwarszawskim Karczewie oraz w Górze Kalwarii. Zaprojektował też klasztor bernardynów w Górze Kalwarii.

Jan Karol Chodkiewicz (1560 - 1621).

Jan Karol Chodkiewicz był od 1600 roku hetmanem polnym litewskim, od 1605 roku hetmanem wielkim litewskim, od 1616 roku wojewodą wileńskim. Był znakomitym strategiem, jednym z największych wodzów polskich. Pokonał Szwedów pod Kircholmem (rok 1605), oraz rozbił rokoszan Zebrzydowskiego pod Guzowem (rok 1607). Był także dowódcą wojsk polskich w Rosji w latach 1611 - 1612 oraz w pierwszej fazie walk pod Chocimiem (rok 1621).

Jan Łaski i jego statut (1455 - 1531).

Kanclerz wielki koronny w latach 1503 -1510, za panowania króla Aleksandra i Zygmunta Starego. Prymas i arcybiskup gnieźnieński od 1510 roku. Humanista. Był rzecznikiem interesów szlachty wielkopolskiej, prowadził politykę antykrzyżacką, był zwolennikiem zjednoczenia całego Pomorza z Polską. Z jego inicjatywy sporządzono zbiór praw i przywilejów, zwany statutem Łaskiego (1506 rok). W skład statutu wchodziły prawa i przywileje szlacheckie, prawa miejskie, częściowo prawa kościelne obowiązujące w Królestwie. Nie była to modyfikacja prawa, ale zebranie przepisów w jednej księdze. Statut Łaskiego został ogłoszony drukiem, aby umożliwić szerszy doń dostęp. Odtąd powoływano się nań jako na fundament praw Królestwa.

Jan Zamoyski.

Jan Zamoyski był przywódcą szlacheckim i wodzem. Wywodził się ze średniej szlachty. Pełnił funkcję podkanclerza koronnego, potem kanclerza wielkiego koronnego (od 1578 roku) i hetmana wielkiego koronnego (od 1581 roku).

Był rektorem uniwersytetu w Padwie. Po powrocie do kraju pełnił najwyższe funkcje państwowe, był też sekretarzem i głównym doradcą króla Stefana Batorego. Był niezwykle popularny wśród szlachty. Niektórzy historycy zarzucają mu, że był przede wszystkim pochłonięty robieniem kariery i powiększaniem majątku. Początkowo posiadał kilka wsi, a umierał jako właściciel dóbr liczących 6400 km2, nie licząc dzierżawy królewszczyzn. Brał czynny udział w elekcjach Walezego, Batorego i Zygmunta III Wazy.

Odznaczył się w wojnie z Moskwą w latach 1580 -1581. Dał odpór arcyksięciu Maksymilianowi pokonując go pod Byczyną w 1588 roku i zmuszając do zrzeczenia się pretensji do tronu polskiego. Cały czas prowadził konsekwentnie politykę antyhabsbuską. Na tym tle doszło do jego konfliktu z Zygmuntem III Wazą. Uzależnił od Polski Mołdawię i Wołoszczyznę. W 1602 roku zdobył całe Inflanty. Znaczne są jego zasługi dla kultury. Był protektorem humanizmu. W założonej przez siebie ordynacji zamojskiej stworzył wspaniałe miasto renesansowe - Zamość, główny ośrodek swych dóbr. Powołał tam do życia Akademię Zamojską (1595 rok), uczelnię o charakterze antyjezuickim. Wykładano w niej prawo, logikę, przyrodę, matematykę i retorykę, a od połowy XVII wieku także teologię. Przy akademii działała drukarnia i biblioteka. Ośrodek ten podupadł w połowie XVII wieku.

Janusz Radziwiłł.

Książę Janusz Radziwiłł (1612 - 55) był od 1653 roku wojewodą wileńskim, a od 1654 roku hetmanem wielkim litewskim. Walczył, odnosząc sukcesy w czasie powstania Chmielnickiego. Uczestniczył w wojnie z Rosją. W czasie potopu stanął po stronie Szwedów. Podpisał w Kiejdanach układ z Karolem X Gustawem, uznający protektorat Szwecji nad Litwą.

Jerzy Lubomirski (1616 - 1667).

Jerzy Lubomirski był potężnym magnatem, piastującym od 1650 roku stanowisko marszałka wielkiego koronnego, a od 1657 roku hetmana polnego koronnego. W czasie potopu odznaczył się w walkach z najeźdźcą szwedzkim i siedmiogrodzkim. W latach późniejszych zasłużył się w walkach z Rosją (1660 rok). Stał na czele stronnictwa wrogiego polityce dworu, pragnącego przeprowadzić reformę państwa. Skazany przez sąd sejmowy na banicję i utratę dóbr i praw rozpoczął wojnę domową, tzw. rokosz Lubomirskiego.

Jezuici.

Jezuici to członkowie Zakonu założonego w 1534 roku w Hiszpanii przez Ignacego Loyolę, a zatwierdzonego przez papieża w 1540 roku. Celem Zakonu była walka z szerzącą się reformacją - walka o umocnienie i odbudowę wpływów kościoła katolickiego. W Polsce jezuici pojawili się w 1564 roku. Wykształceni członkowie Zakonu stawali się doradcami i spowiednikami elit politycznych. Szkolnictwo jezuickie (początkowo stojące na wysokim poziomie) kształtować miało nową mentalność i docierać do umysłów młodzieży. Wykorzystując pełną przepychu sztukę barokową w kościołach przyciągali wiernych olśnionych bogactwem wystroju wnętrz i wspaniałością liturgii. Jezuici prowadzili też szeroko zakrojoną działalność wydawniczą i kaznodziejską. Jednym z najwybitniejszych teologów jezuickich w Polsce był Piotr Skarga. Z czasem system wychowawczy jezuitów i ich działania stały się symbolem zacofania i nietolerancji. W 1773 roku papież rozwiązał zakon. W Polsce majątek jezuitów przekazano na potrzeby Komisji Edukacji Narodowej.

Józef Aleksander Sułkowski.

Józef Aleksander Sułkowski urodził się w 1695 roku. Był ministrem i generałem saskim oraz łowczym nadwornym litewskim. Cieszył się sławą dobrego wojskowego i dyplomaty. Był faworytem króla, jeszcze z czasów młodości Augusta III. Natomiast Maria Józefa, żona Augusta, nienawidziła Sułkowskiego. Jako powód wskazywała na małą pobożność ministra i jego profrancuskie sympatie, a w rzeczywistości podejrzewała, że Sułkowski toleruje romans swej żony z Augustem. Królowa była przekonana, że Sułkowski radzi zaniechać Augustowi współżycia małżeńskiego, gdyż wobec płodności królowej Saksonia nie będzie w stanie zabezpieczyć bytu wszystkim dzieciom królewskim.

W rezultacie w 1738 roku królowa doprowadziła do upadku Sułkowskiego.

Jurydyki.

Jurydyki były to tereny w obrębie miast królewskich, będące własnością feudałów. Były one wyłączone spod sądownictwa i administracji miejskiej. Hamowało to rozwój gospodarczy i uniemożliwiało jednolity zarząd miast.

Kandydaci do korony 1668 - 1669.

Elekcja po abdykacji Jana Kazimierza była bardzo burzliwa. Konkurowali ze sobą następujący kandydaci:

1. Stronnictwo francuskie: książę Ludwik Wielki Kondeusz lub jego syn Henryk d'Enghien.

2. Stronnictwo habsburskie: książe lotaryński Karol.

3. Car rosyjski Aleksy lub jego syn Fiodor.

4. Elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm Hohenzollern.

5. Krystyna Wazówna.

6. Książę Jakub Stuart.

7. Książęta włoscy.

8. "Piast" - Michał Korybut Wiśniowiecki, który ostatecznie został wybrany.

Karłowicki traktat pokojowy (rok 1699).

W 1699 roku w Karłowicach zawarty został pokój między Turcją a państwami należącymi do Ligi Świętej. Kończył on trwającą od 1683 roku wojnę. Rzeczypospolita odzyskiwała Podole z Kamieńcem i ziemie ukraińskie na prawym brzegu Dniepru. Wenecja zajęła Dalmację i Peloponez, Austria zaś prawie całe Węgry. Rosja otrzymała Azow.

Kiejdany (rok 1655).

Janusz i Bogusław Radziwiłłowie zawarli w Kiejdanach zdradziecki układ z Karolem z Gustawem, uznając protektorat szwedzki nad Litwą. Radziwiłłowie widzieli w królu szwedzkim potencjalnego sojusznika w walce przeciwko Moskwie. Liczyli, że pomoże on odzyskać utracone na wschodzie obszary. Pragnęli utworzyć samodzielne Wielkie Księstwo Litewskie. Planowali sprawować w nim władzę, licząc na niezbyt uciążliwy protektorat Szwecji.

Komisja Edukacji Narodowej.

Komisja Edukacji Narodowej utworzona została na sejmie rozbiorowym w 1773 roku. Był to naczelny, ogólnopaństwowy, urząd oświecenia publicznego i wychowania, pierwszy tego typu w Europie. Na potrzeby komisji przekazano majątek skasowanego zakonu jezuitów. Komisja zreformowała akademie, założyła seminaria nauczycielskie i szereg szkół niższych. Powołała Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (1775 rok), które opracowywało podręczniki zgodnie z nowym, postępowym programem i przygotowywało program nauk. Na czele Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych stał I.Potocki, a szczególne w nim zasługi położyli G.Piramowicz i H.Kołłątaj. Spośród innych uczonych i przedstawicieli Oświecenia, będących działaczami Komisji Edukacji Narodowej, wymienić należy A.K.Czartoryskiego, J.Chreptowicza oraz króla Stanisława Augusta. Komisja Edukacji Narodowej istniała do 1794 roku.

Konfederacja.

Był to związek utworzony dla osiągnięcia określonych celów przez jeden lub kilka stanów lub przez miasta. Konfederacje pojawiły się w końcu XIII wieku, początkowo organizowane przez miasta. W XIV wieku pojawiły się pierwsze konfederacje rycerskie. Z czasem powstały konfederacje generalne (przy królu) lub rokosze (konfederacje antykrólewskie). Były też konfederacje tworzone dla zabezpieczenia pokoju podczas bezkrólewia, tzw. kaptury i w sejmie, dla przeciwdziałania liberum veto. W konfederacji obowiązywała bowiem zasada większości głosów. Konfederacje zniosła konstytucja 3 Maja w 1791 roku.

Konfederacja Warszawska 1573 rok.

Konfederacja Warszawska była to uchwała podjęta w 1573 roku w Warszawie na sejmie konwokacyjnym. Gwarantowała wieczny pokój między wszystkimi różniącymi się w wierze. Sygnatariusze zobowiązali się nie przelewać krwi z powodu różnic religijnych, ani nie karać innowierców, a nawet przeciwstawić się królowi, gdyby chciał złamać te postanowienia. Konfederacja Warszawska głosiła zasadę wolności sumienia i tolerancji. Uchwalona została dla zabezpieczenia pokoju religijnego w Polsce pod rządami Henryka Walezego pod wpływem wieści o rzezi hugenotów w Paryżu w "noc św. Bartłomieja".

Konflikt Zygmunta Augusta z Gdańskiem.

W drugiej połowie XVI wieku rosnący w potęgę Gdańsk zaczął prowadzić coraz bardziej samodzielną politykę. Z tego powodu popadł w konflikty z władzą centralną. W 1568 roku miasto wybrano na siedzibę Komisji Morskiej. Rada Miejska wystąpiła wówczas zbrojnie przeciw organizowanej przez króla flocie kaperskiej. Jej członkowie wydali rozkaz ścięcia kaprów i nie wpuścili do miasta komisji królewskiej. Gdańsk obawiał się wzrostu pozycji króla na Bałtyku oraz utrudnień w żegludze wywołanych przez kaprów. Sejm uznał Gdańsk winnym obrazy majestatu i uwięził jego reprezentantów. Kolejna Komisja opracowała ustawę regulującą zwierzchnie prawa Rzeczypospolitej w Gdańsku.

Konstytucja 3 V 1791.

Konstytucja 3 Maja 1791 roku była to ustawa zasadnicza, uchwalona za sprawą stronnictwa patriotycznego na Sejmie Czteroletnim. Jej głównymi autorami byli Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj. Konstytucja ustalała podstawy ustroju Rzeczypospolitej. Wzmacniała władzę państwową, unowocześniając jego funkcjonowanie. Wprowadzała zakaz konfederacji, zniesienie liberum veto, wolnej elekcji i prawa oporu przeciw królowi. Wprowadzała dziedziczność tronu. Posłowie na sejm mieli być reprezentantami narodu, a nie ziemi. Instrukcje sejmikowe nie miały już mocy wiążącej. Głosowano większością głosów. Najwyższym organem administracyjnym była Straż Praw. W jej skład wchodzili król, prymas i 5 ministrów mianowanych przez króla. Straż Praw kierowała organami administracji centralnej (komisje) i terenowej. Zlikwidowano dualizm instytucji rządowych polsko-litewskich. Konstytucja 3 Maja wprowadzała też istotne zmiany społeczne. Przyczyniła się do tego zdecydowana postawa mieszczan, którzy pod wodzą Jana Dekerta utworzyli konfederację mieszczańską. Mieszczaństwo zostało objęte częścią przywilejów szlacheckich - mogło nabywać dobra ziemskie, mieszczan nie wolno było więzić bez wyroku sądu. Przedstawiciele mieszczaństwa zasiadali w sejmie, ale głos mogli zabierać tylko w sprawach dotyczących miast i handlu. Na tron konstytucja powoływała dynastię saską. Chłopom konstytucja obiecywała dość enigmatyczną opiekę prawa i rządu. Część polityków tego okresu uważała Konstytucję 3 Maja za punkt wyjścia do dalszych reform. Jej obrońcy utworzyli Zgromadzenie Przyjaciół Ustawy Rządowej, pierwsze w Polsce, posiadające statut i organizację, nowoczesne stronnictwo polityczne. Należało doń 125 posłów i 14 senatorów, wielu polityków spoza sejmu, a także siedmiu mieszczan (H.Kołłątaj, I.Potocki, T.A.Mostowski, F.Barss). Twórcy konstytucji opierali się na wzorach angielskich i francuskich. Oświecona Europa powitała z zadowoleniem pierwszą na kontynencie nowoczesną konstytucję. Konstytucja 3 Maja obalona została przez konfederację targowicką.

Kontrreformacja.

Kontrreformacja był to ruch zwalczający reformację. Stawiał sobie za cel walkę z herezją. Dążył do wzmocnienie pozycji Kościoła Katolickiego. Kontrreformacja rozpoczęła się na Soborze Trydenckim (lata 1545 -1563). Sobór podjął kroki zmierzające do uzdrowienia stosunków w Kościele i wzmocnienia walki z herezją. W Kontrreformacji wybitną rolę odegrali jezuici. Ruch zasłynął z wprowadzenia indeksu ksiąg zakazanych, głośnych procesów, ograniczania praw protestantów (np. w Polsce w 1717 roku zakazano publicznych nabożeństw protestanckich i budowanie zborów).

Korona szwedzka Zygmunta III Wazy.

Początkowo Szwedzi popierali Zygmunta na tronie. Unia personalna między Polską a Szwecją wydawała im się korzystna. Dawała nadzieję na osłabienie władzy królewskiej, podzielonej między dwa trony. Gdy nadzieje zawiodły (pomógł w tym żarliwy katolicyzm Zygmunta i gorliwy luteranizm jego poddanych) musiało dojść do zerwania unii. Dodatkowo Szwedzi nie chcieli zgodzić się na oddanie Polsce obiecanej w pacta conventa północnej Estonii. Stryj Zygmunta, Karol Sudermański, który sprawował władzę w jego imieniu, prowadził zręczną politykę i bliższy był Szwedom niż Zygmunt. Był lepszym gwarantem realizacji politycznych interesów Szwecji niż król Polski, tym bardziej, że interesy obu państw były sprzeczne (walka o dominium maris Baltici).

Kozacy.

Kozacy to grupa wolnej ludności mieszkającej na Ukrainie, nad dolnym Dnieprem, poniżej tzw. porohów (skalnych progów na Dnieprze). Rejon ich zamieszkania nazywano Zaporożem lub Dzikimi Polami.

Kozacy pojawili się w XV wieku. Byli mieszanką miejscowej ludności, zbiegłych chłopów, mieszczan, częściowo też szlachty (głównie Ukraińcy i Polacy).

Kozacy zajmowali się myślistwem, rybołówstwem i hodowlą. Ich głównym zajęciem była wojaczka. Organizowali obronne, a potem zaczepne wyprawy przeciw Turkom i Tatarom. Ich najazdy (podobnie jak tatarskie najazdy na Rzeczypospolitą) zaogniały stosunki polsko-tureckie.

Kozacy mieli własną organizację wojskową - podział na pułki z obieralną władzą na czele. W pierwszej połowie XVII wieku stanowili poważną siłę militarną. Władze Rzeczypospolitej i magnateria kresowa pragnęły ograniczyć samodzielność Kozaków i uczynić z nich formacje zabezpieczające południowo - wschodnie granice państwa. Już w końcu XVI wieku utworzono tzw. rejestr. Znalazła się na nim tylko część Kozaków. Pobierali oni stały żołd ze skarbu państwa i posiadali pewne przywileje. Z powodu nieobjęcia rejestrem wszystkich Kozaków oraz prób obrócenia ludności kozackiej w poddanych chłopów doszło wśród nich do rozłamu i konfliktu z Rzeczypospolitą. Głównym obozem warownym Kozaków zaporoskich stała się, znajdująca się na wyspach Dniepru, Sicz. Od końca XVI wieku wybuchały powstania kozackie. Największym było powstanie Chmielnickiego w 1648 roku.

Książę Józef Poniatowski

Książę Józef Poniatowski ( 1763-1813 ) był bratankiem króla Stanisława Augusta. Początkowo służył w armii austriackiej, od 1789 roku był generałem w wojsku polskim. W 1792 roku był dowódcą wojsk koronnych. Odznaczył się w bitwie pod Zieleńcami. Nie przystąpił do konfederacji targowickiej i emigrował. Uczestniczył w powstaniu kościuszkowskim. W 1806 roku związał się z Napoleonem. Został naczelnym wodzem armii Księstwa Warszawskiego. Odznaczył się w wojnie 1809 i 1812 roku. W roku 1813 opuścił Księstwo, by nadal walczyć u boku Napoleona. Ranny, utonął w Elsterze podczas bitwy pod Lipskiem. Pochowany jest na Wawelu.

Latyfundia.

Latyfundium to wielka włość feudalna. Pod względem gospodarczym i administracyjnym latyfundia były prawie całkowicie samodzielne. Magnaci rozszerzali swoje włości głównie na ziemie ukraińskie i białoruskie.

Liberum veto.

Liberum veto znaczy po łacinie: "wolne nie pozwalam". Było to prawo zezwalające jednemu posłowi na zerwanie sejmu i unieważnienie wszystkich uchwał. Wyrosło z zasady jednomyślności wymaganej przy podejmowaniu uchwał sejmowych. Za rządów Jana Kazimierza prawo to zostało doprowadzone do absurdu - wszystkie uchwały winny zapadać bez jakiegokolwiek sprzeciwu. Liberum veto uznano za źrenicę szlacheckiej wolności. Uważano, że stanowi skuteczną zaporę przeciw próbom jakichkolwiek zmian w społeczno - politycznym ustroju Rzeczypospolitej szlacheckiej. Po raz pierwszy zastosowano je na sejmie w 1652 roku. Poseł trocki, Władysław Siciński, zerwał obrady za namową Janusza Radziwiłła.

W pierwszej połowie XVIII stulecia sejmy zrywano bardzo często. Ciężar władzy przeniósł się wtedy na sejmiki. Po 1764 roku liberum veto wyszło z użycia a zniosła je ostatecznie Konstytucja Trzeciego Maja w 1791 roku. Wprowadziła ona zasadę przyjmowania uchwał większością głosów.

Liceum Krzemienieckie.

W 1805 roku T.Czacki, założył uczelnię w Krzemieńcu na Wołyniu według planów Hugo Kołłątaja. Liceum Krzemienieckie obejmowało częściowo program szkoły wyższej. Dzięki niemu Krzemieniec stał się ośrodkiem kultury polskiej na Ukrainie ("Ateny wołyńskie"). W 1831 roku władze rosyjskie zamknęły szkołę. Liceum reaktywowano w niepodległej Polsce w 1922 roku.

Lisowczycy.

Lisowczycy to formacja lekkiej jazdy zorganizowana na początku XVII wieku przez Aleksandra Lisowskiego. Pierwotnie przeznaczona była do pomocy samozwańczym carom moskiewskim popieranym przez polskich magnatów. W 1619 roku Zygmunt III Waza oddał oddziały na usługi cesarza Ferdynanda II do pomocy w tłumieniu powstania w Czechach. Swoją dywersją na Węgrach ocalili zagrożony przez wojska protestanckie Wiedeń. Walczyli też na innych frontach wojny 30-letniej, pustosząc między innymi protestancki Śląsk. Ich działania w Siedmiogrodzie przeciw Bethlenowi Gaborowi, wasalowi Turcji, doprowadziły do wojny polsko-tureckiej. Oddziały te wsławiły się męstwem i bitnością, ale także wielkim okrucieństwem. Wszędzie dopuszczali się gwałtów i grabieży. Po 1636 roku oddziały te zaczęły ulegać rozproszeniu i likwidacji.

Najazd Szwedzki (Potop).

Militarna słabość Rzeczypospolitej i nadzieja łatwych zdobyczy, podsycana przez Hieronima Radziejowskiego, skłoniła króla Szwecji Karola X Gustawa do złamania rozejmu z 1635 roku i ataku na Polskę (rok 1655). Pretekstem do wojny stało się uzyskanie przez Jana Kazimierza tytułu króla Szwecji.

Szwedzi wkroczyli z Pomorza Zachodniego na Wielkopolskę i z Inflant na Litwę. Karol Gustaw nie miał trudnego zadania. Szlachta i wojsko poddała się prawie bez walki i uznała władzę króla szwedzkiego.

Szlachta wielkopolska skapitulowała w 1655 roku pod Ujściem, a Radziwiłłowie w Kiejdanach oddali Litwę Szwedom bez walki. Warszawa nie stawiała żadnego oporu. Kraków, broniony przez Stefana Czarnieckiego, został zmuszony do kapitulacji. Na służbę Karola Gustawa przeszło wojsko koronne.

I tak po trzech zaledwie miesiącach od początku wojny Szwedzi zajęli prawie całą Koronę i znaczną część Litwy. Król Jan Kazimierz, opuszczony przez wszystkich, musiał opuścić Polskę i schronić się na Śląsku. Domagano się jego abdykacji, a na opuszczonym przez niego tronie szlachta widziała Karola Gustawa. Liczono, że będzie to tylko prosta zmiana osoby panującego i że pomoże to Rzyczypospolitej w walkach na wschodzie.

Szybko okazało się jak złudne były to nadzieje. Szwedzi gwałcili i grabili, profanowali kościoły, natrząsali się z uczuć religijnych. Wzbudziło to uczucie buntu i nienawiści. W końcu 1655 roku wybuchło antyszwedzkie powstanie. Część wojsk koronnych, która nie poddała się Szwedom współdziałała z szybko powstającymi grupami partyzantów. Mieszczanie i chłopi przyłączali się do oddziałów. W grudniu 1655 roku patriotyczna część szlachty, opowiadając się po stronie Jana Kazimierza zawiązała konfederację tyszowiecką. Prowadzona była walka podjazdowo - partyzancka, zw. wojną szarpaną. Jej organizatorem był Stefan Czarniecki. Duże zdolności dowódcze wykazał również Jerzy Lubomirski. W wydanym w 1655 roku uniwersale Jan Kazimierz wzywał wszystkich Polaków do walki. Do historii przeszło oblężenie klasztoru paulinów na Jasnej Górze, trwające 2 miesiące i zakończone klęską Szwedów.

Jan Kazimierz powrócił do Polski i zaczął organizować armię w okolicy Lwowa. Tam, w 1656 roku, złożył słynne śluby lwowskie. Zachęcał w nich wszystkie stany do walki przeciw Szwedom. Przyrzekał ogólnikowo, że zatroszczy się o polepszenie doli ludu oraz oddawał kraj pod opiekę Matki Boskiej Częstochowskiej. Miało to wielkie znaczenie moralne. W czerwcu 1656 roku udało się odbić z rąk szwedzkich Warszawę, która jednak ponownie wpadła w ręce wroga.

Karol Gustaw szukając sojuszników w walce z Polską, obiecał elektorowi brandenburskiemu Warmię i Wielkopolskę oraz pełną suwerenność Prus Książęcych. Porozumiał się też z księciem Siedmiogrodu Jerzym II Rakoczym. Te dwie armie wkroczyły na tereny Rzeczypospolitej. Jan Kazimierz uzyskał pomoc Rosji i Danii. Obiecując zrzeczenie się zwierzchnictwa nad Prusami Książęcymi, odciągnięto Brandenburgię od Szwecji (traktaty welawsko - bydgoskie, rok 1657). Jerzy Lubomirski spustoszył Siedmiogród i Rakoczy skapitulował. Ostatecznie w połowie 1657 roku Karol Gustaw, pozostawiając tylko garnizony w niektórych miastach, opuścił Polskę. Walki przeniosły się na teren Danii i Pomorza Zachodniego. Zasłynął w nich Stefan Czarniecki. Po niespodziewanej śmierci Karola Gustawa, przystąpiono do rokowań pokojowych. Traktat w Oliwie (rok 1660) zakończył wojny polsko - szwedzkie.

Narwa. Żegluga narewska.

W 1558 roku Iwan IV Groźny zajął Narwę uzyskując ważny port nad Zatoką Fińską. Dało to początek tzw. żegludze narewskiej pomiędzy Narwą a Zachodem, dostarczającej Wielkiemu Księstwu Moskiewskiemu fachowców i materiałów wojennych. Król polski, Zygmunt August zdecydował się przerwać te działania wykorzystując przeciw Moskwie flotę kaperską.

Nihil Novi.

Konstytucja Nihil Novi została uchwalona na sejmie radomskim w 1505 roku. Odtąd sejm szlacheckiej Rzeczypospolitej miał składać się z tzw. trzech stanów sejmujących - króla, senatu i izby poselskiej. "Ponieważ prawa ogólne i ustawy dotyczą nie pojedynczego człowieka, ale ogółu narodu, przeto na tym walnym sejmie radomskim wraz z wszystkimi królestwa naszego prałatami, radami i posłami ziemskimi za słuszne i sprawiedliwe uznaliśmy, jako też postanowiliśmy, iż odtąd na potomne czasy nic nowego (nihil novi) stanowionym być nie ma przez nas i naszych następców bez wspólnego zezwolenia senatorów i posłów ziemskich, co by było z ujmą i ku uciążeniu Rzeczypospolitej oraz ze szkodą i krzywdą czyjąkolwiek tudzież zmierzało ku zmianie prawa ogólnego i wolności publicznej".

Model ten gwarantował równy udział w rządach dla króla, szlachty i możnowładztwa.

Olbracht a tron węgierski.

Król czeski, Władysław Jagiellończyk nazywany był "rex bene" - "król dobrze", ponieważ na wszystkie propozycje odpowiadał "bene". Był uległy i bez charakteru. Bardzo odpowiadało to magnaterii, praktycznie sprawującej rządy w kraju. Dlatego też właśnie Władysław, a nie porywczy Olbracht, wydawał się bardziej atrakcyjnym kandydatem do korony dla panów węgierskich. Jan z Głogowa, profesor Uniwersytetu Krakowskiego, skomentował fakt koronacji Władysława na króla węgierskiego następująco: "Biada wam, Węgry i całemu chrześcijaństwu, skoro ukoronowaliście tego wołu".

Ordynacja.

Ordynacja to rodowy majątek ziemski, przechodzący niepodzielnie na jednego spadkobiercę, który nie mógł go sprzedać. Ordynacje powstawały od końca XVI wieku. Każda ordynacja rządziła się według własnego statutu. Tworzono je dla ugruntowania znaczenia rodzin magnackich. Przeciw ustanowieniu ordynacji protestowała szlachta, uważając je za naruszenie równości szlacheckiej. Ordynacje posiadały np. rodziny Zamoyskich, Radziwiłłów, Myszkowskich, Tarnowskich. Istniały do 1939 roku.

Pacta conventa.

Pacta conventa była to umowa prawno - prywatna między szlachtą a nowo obranym królem. Zawierała indywidualne zobowiązanie elekta. Zgoda na nie była warunkiem elekcji. Od 1573 roku stosowano je stale. Henryk Walezy zobowiązał się zbudować eskadrę wojenną, sprowadzić do obrony Polski piechotę gaskońską, otworzyć obywatelom Rzeczypospolitej dostęp do francuskich terytoriów zamorskich. Polska miała zawrzeć przymierze z Francją. Walezy miał zlikwidować żeglugę narewską i podnieść z upadku Akademię Krakowską. Koszta miał pokryć z prywatnej szkatuły.

Piotr Skarga.

Piotr Skarga żył w latach 1536-1612. Był pochodzenia mieszczańskiego i naprawdę nazywał się Powęski. Był teologiem jezuickim, kaznodzieją i pisarzem, znanym działaczem kontrreformacji. Był pierwszym rektorem Akademii Wileńskiej, organizował kolegia jezuickie. W latach 1588 -1612 był nadwornym kaznodzieją Zygmunta III Wazy. Był zwolennikiem wzmocnienia władzy królewskiej i przeciwnikiem tolerancji religijnej. Napisał "Żywoty Świętych" i traktat polityczny "Kazanie Sejmowe", gdzie znakomitą polszczyzną gromił wady ustrojowe Polski

Powstanie Chmielnickiego.

Kościół prawosławny szukający u Kozaków wsparcia w walce ze zwolennikami unii doprowadził do pogłębienia konfliktu między Kozakami a Rzeczypospolitą. Przyczynili się również do tego, nie akceptujący narzucanych im obowiązków chłopi ukraińscy. Początkowo właściciele latyfundiów, chcąc zachęcić do kolonizacji kresów, udzielali osadnikom rozlicznych ulg, zwalniając ich między innymi z powinności. Gdy po upływie ustalonego czasu zaczęli domagać się normalnych świadczeń, wywołali ferment wśród chłopów. Kozacy natomiast buntowali się przeciw rejestrowi. Liczba Kozaków rejestrowanych wahała się około 6 tysięcy, podczas gdy w sumie było ich około 40 tysięcy. Ci, którzy nie znaleźli się w rejestrze mieli zostać zepchnięci do poziomu chłopów pańszczyźnianych.

Zerwanie pokoju na Ukrainie przyspieszyły śmiałe plany Władysława IV podjęcia wojny z Turkami. Król, nie mogąc liczyć na szlachtę, w tajemnicy przez izbę poselską polecił Kozakom przygotowywać się do wojny. Szlachta udaremniła te plany. Kozacy w tej sytuacji postanowili wywalczyć sami część praw przysługujących szlachcie (np. udział w elekcji). Na czele powstania stanął Bohdan Chmielnicki. Zawarł sojusz z Tatarami a w 1648 roku opuścił Sicz zaporoską i wyruszył na północ. Świetne zwycięstwo pod Żółtymi Wodami i Korsuniem (1648 rok) spowodowały masowy napływ do powstania chłopów, kleru i szlachty ruskiej. Śmierć króla dodatkowo skomplikowała sytuację. W koronie zarysowały się dwie różne postawy wobec powstania kozackiego. Magnaci kresowi (np. Jeremi Wiśniowiecki) byli przeciwni jakimkolwiek pertraktacjom - żądali utopienia buntu we krwi. Inni, bardziej umiarkowani (np. kanclerz Jerzy Ossoliński) postulowali niewielkie ustępstwa wobec Kozaków i pojednanie.

Tymczasem Chmielnicki posuwał się na zachód i pod Piławcami (rok 1648) armia polska poniosła okrutną klęskę. Regularne wojska i oddziały magnackie uciekły z pola bitwy. Chmielnicki przystąpił do oblężenia załogi polskiej w Zbarażu (rok 1649). Wobec bohaterskiej postawy obrońców i zawarcia porozumienia polsko-tatarskiego doszło do ugody zborowskiej (rok 1649). O niepodległości Ukrainy nie było wprawdzie mowy, ale zwiększono liczbę Kozaków rejestrowych (do 40000), zaś Chmielnicki otrzymał władzę hetmana na Ukrainie. Ugoda zborowska miała charakter tymczasowy. Nastroje w Koronie były minorowe. Chmielnicki dotarł aż pod Zamość i siejąc ferment, przyczynił się do wzniecenia rozruchów chłopskich na pozostałych terenach Korony (np. powstanie Kostki Napierskiego na Podhalu). Bardzo niepokoiło to szlachtę. Doszło do wznowienia działań wojennych. W 1651 roku doszło do trzydniowej bitwy pod Beresteczkiem. Wojska polskie, dowodzone osobiście przez Jana Kazimierza, odniosły w niej zwycięstwo. Na ostateczny wynik potyczki bezspornie pewien wpływ miało uprowadzenie przez Tatarów z pola bitwy samego Chmielnickiego.

Walki polsko - kozackie przerwano tylko na krótko (rok 1651, układ w Białej Cerkwi) ograniczając liczbę Kozaków rejestrowych do 20000. W 1652 roku doszło do krwawej bitwy pod Batohem. Hetman polny Kalinowski, z 10000 wyborowych żołnierzy, co stanowiło prawie połowę sił polskich, został otoczony przez wroga. Kozacy po krwawej, nocnej walce zdobyli obóz polski. Większość wojska została wzięta do niewoli i następnego dnia wycięta. Straty wyniosły 8000 ludzi. Wśród szlachty powstał popłoch. Chmielnicki nie potrafił jednak wykorzystać swojej przewagi, głównie z powodu chwiejnego poparcia Tatarów. Zaczął szukać nowego sprzymierzeńca i zwrócił się w kierunku Rosji. W 1654 roku w Perejesławiu ustalono, że lewobrzeżna Ukraina zostanie przyłączona do Rosji. Dało to początek długotrwałej wojnie polsko-rosyjskiej.

Powstanie Kościuszkowskie

Powstanie kościuszkowskie było powstaniem narodowym przeciw zaborcom i próbą uratowania niezależności Polski. Rozpoczęło się w 1794 roku w Krakowie i objęło część Małopolski i Wielkopolski, Litwę, Mazowsze oraz Podlasie. Powstanie zapoczątkował " Akt powstania obywatelów ... ", oddający władzę Naczelnikowi. Reformy polityczne i społeczne odkładano do wyzwolenia kraju. W rzeczywistości już uniwersał połaniecki (maj 1794 rok) zreformował położenie chłopów pańszczyźnianych. Nadawał im wolność osobistą, zmniejszał pańszczyznę i zapewniał ochronę przed samowolą dziedziców. Bezpośrednią przyczyną powstania była redukcja armii, planowana przez Radę Nieustającą. Brygada kawalerii generała Madalińskiego ruszyła z Ostrołęki do Krakowa, gdzie stacjonował przywódca powstania, Kościuszko. Zorganizowano administrację powstańczą, armię, ogłoszono reformy społeczne. Wspólnymi siłami żołnierzy i 2.000 chłopskich kosynierów odniesiono sukces pod Racławicami. Do działań powstańczych w miastach przyłączał się plebs (Jan Kiliński w Warszawie). Chłopskie pospolite ruszenie, z powodu słabego wyszkolenia i uzbrojenia, nie odegrało jednak spodziewanej roli. Po wkroczeniu wojsk pruskich do Rzeczypospolitej, Kościuszko przegrał bitwę pod Szczekocinami. Próbował utrzymać jedność polityczną powstania i ograniczać radykalne nastroje. Tymczasem nastąpiło dwumiesięczne oblężenie Warszawy. Jej obrona to największe osiągnięcie wojskowe całej insurekcji. W bitwie pod Maciejowicami ( październik 1794 rok) korpus Kościuszki po bohaterskiej walce został zniszczony przez Rosjan. Ranny naczelnik dostał się do niewoli. W listopadzie 1794 roku Suworow zdobył Pragę. Jego wojska dokonały przy tym prawdziwej rzezi ludności cywilnej. Kapitulacja Warszawy, klęska pod Radoszycami, gdzie został wzięty do niewoli następca Kościuszki T. Wawrzecki, kończy powstanie kościuszkowskie.

Prawo o miastach.

W wyniku zdecydowanej postawy mieszczaństwa, reformatorzy w czasie Sejmu Czteroletniego zaspokoili ich żądania i spełnili postulaty z 1789 roku. Otwarło to drogę dla przechodzenia mieszczan do stanu szlacheckiego. Prawo o miastach weszło w skład Konstytucji 3 Maja.

Przywileje szlacheckie.

Przywilej szlacheckie były to prawa uwalniające rycerstwo, a potem szlachtę od niektórych obowiązków ogólnopaństwowych lub nadające szlachcie szczególne, nie należne reszcie społeczeństwa, uprawnienie. Najważniejsze przywileje to:

rok 1374 - przywilej koszycki. Wydany został przez Ludwika Węgierskiego w celu uzyskania zgody szlachty na objęcie tronu polskiego przez jego córkę. Szlachta uzyskała zwolnienie od podatków (poza 2 groszami od łana).

rok 1430 - przywilej jedlneński i rok 1433 - przywilej krakowski. Wydane zostały przez Władysława Jagiełłę w celu uzyskania następstwa tronu dla swoich synów. Dobra szlachty nie mogły być konfiskowane, a szlachta więziona bez wyroku sądu (neminem captivabimus).

rok 1454 - przywilej nieszawski wydany przez Kazimierza Jagiellończyka w czasie wojny z Krzyżakami. Bez zgody sejmików ziemskich nie można było ustanowić nowych podatków i zwoływać pospolitego ruszenia.

rok 1496 - przywilej piotrkowski. Wydany został przez Jana Olbrachta. Zakazywał nabywania mieszczanom dóbr ziemskich, ustanawiał taksy wojewodzińskie (czyli określanie cen towarów krajowych i zagranicznych przez wojewodów), odsuwał przedstawicieli innych stanów od urzędów i godności.

1501 - przywilej mielnicki. Wydany został przez Aleksandra Jagiellończyka. Oddawał praktycznie władzę w państwie w ręce magnaterii. Nie wszedł w życie.

1505 - Konstytucja Nihil Novi. Weszła w życie za panowania Aleksandra Jagiellończyka. Ustanawiała prawo, że żadne decyzje w państwie nie mogą zapadać bez zgody izby poselskiej i senatu.

Przywileje szlacheckie doprowadziły do wyjątkowej pozycji szlachty polskiej i uformowania demokracji szlacheckiej.

Pułaski Kazimierz (1747 - 1779).

Kazimierz Pułaski był generałem, odważnym i uzdolnionym dowódcą partyzanckim konfederacji barskiej. Walczył na Ukrainie, w Małopolsce zachodniej, na Litwie, bronił Częstochowy. W latach 1777 -1779 walczył jako dowódca brygady kawalerii o wolność Stanów Zjednoczonych Ameryki. Zmarł z ran odniesionych pod Savannah.

Rada Nieustająca.

Rada Nieustająca była najwyższą władzą administracyjną w Rzeczypospolitej w latach 1775-1789. W jej skład wchodzili : król, 18 senatorów i 18przedstawicieli szlachty, obieranych przez sejm ma 2 lata. Rada dzieliła się na 5 departamentów:

1. Interesów cudzoziemskich

2. Wojska

3. Policji

4. Sprawiedliwości

5. Skarbu.

Po upływie dwóch lat ustępująca Rada zdawała przed sejmem sprawę ze swych czynności. Uchwały Rady Nieustającej były wiążące dla króla. Ograniczały jego władzę. Ograniczały też władzę magnatów, np. hetmanów w dowództwie nad wojskiem. Rządy Rady Nieustającej stanowiły znaczny postęp w porównaniu z dawną anarchią. Rada przyczyniła się do umocnienia administracji i do rozwoju gospodarczego kraju. Jednak Radzie i jej departamentom brak było kompetencji i środków. Nie stał za nią suwerenny monarcha ani parlament. Opierała się na obcych gwarancjach. Jako symbol wpływów carycy Katarzyny II Rada była powszechnie nienawidzona. Zlikwidował Radę Nieustającą Sejm Czteroletni (lata 1768-1792), a przywrócił ją ponownie po II rozbiorze Polski sejm grodzieński (rok 1793).

Radziwiłł Karol Stanisław (1734 - 1790).

Książę Karol Radziwiłł nosił przydomek "Panie Kochanku". W latach 1762 -1764 i po roku 1768 był wojewodą wileńskim. Był największym magnatem litewskim. Miał liczną klientelę i wywierał ogromny wpływ na drobną szlachtę. Był ograniczonym umysłowo pijakiem i dziwakiem, obrońcą "złotej wolności szlacheckiej". Był przeciwnikiem Stanisława Augusta, po jego elekcji na króla musiał opuścić kraj. Wrócił w 1767 roku forsowany przez Mikołaja Repnina na marszałka konfederacji radomskiej. Walczył po stronie konfederatów barskich i musiał powtórnie emigrować (do 1777 roku). Podczas Sejmu Czteroletniego był zwolennikiem antykrólewskiego i antyreformatorskiego stronnictwa hetmańsko -magnackiego.

Realizacja reform ruchu egzekucyjnego.

Przeprowadzono kolejno następujące reformy:

1. rewindykacja dóbr królewskich

- odebranie nadań bezprawnych

- oszacowanie dochodów z dzierżaw

- zwiększenia dochodów króla.

2. utworzenie wojska kwarcianego do obrony kresów płd.-wsch. - 1/4 dochodów króla z królewszczyzn przeznaczona była do osobnego skarbu, celem finansowania stałego wojska (ok. 3000 żołnierzy).

3. reforma podatkowa

- wprowadzono pobór w wysokości 20 groszy od łana płacone przez chłopów. Połowa płacona była ze środków własnych, a połowa potrącana z dziesięciny należnej Kościołowi.

4. zakazano wysyłania pieniędzy do Rzymu (annaty, świętopietrze) polecając przeznaczyć je na potrzeby państwa (nieskuteczne)

5. skasowanie egzekucji starościńskiej wyroków sądów kościelnych

6. ujednolicenie miar, wag

7. uporządkowanie systemu celnego

8. przeprowadzenie unifikacji państwa

- włączenie do Korony Prus Królewskich, Księstwa Zatorskiego i Oświęcimskiego

- przeprowadzenie unii realnej z Litwą

Reformy zrealizowano na sejmie lubelskim w 1569 roku.

Reformacja.

Reformacją nazywany jest ruch religijny, społeczny i polityczny, zrodzony na początku XVI wieku i łączący się z krytyką stosunków panujących w kościele katolickim oraz dążeniem do jego reformy. Ruch ten przygotowany był w znacznym stopniu przez humanizm, poprzedzony przez ruchy heretyckie (np. husytyzm). Reformacja, zmierzając do reformy życia religijnego i organizacji kościelnej krytykowała zeświecczenie kleru, jego nadmierne przywileje polityczne i ekonomiczne, była także odzwierciedleniem silnych konfliktów społecznych. Doprowadziła do rozłamu w Kościele i utworzenie nowych, niezależnych od Rzymu wyznań protestanckich, m. in. luteranizmu i kalwinizmu. Zapoczątkowana została w Niemczech przez wystąpienia Marcina Lutra w 1517 roku, rozprzestrzeniła się szybko na całą Europę. Na ziemiach polskich, w miastach, częściowo wśród chłopów) szerzył się luteranizm. Wśród szlachty zaś popularniejszy był kalwinizm. Najbardziej radykalnym odłamem polskiej reformacji byli Bracia Polscy. W połowie XVI wieku około 20 procent całej szlachty stanowili protestanci. Reformacja wiązała się na ziemiach polskich z rozkwitem kultury i nauki i w odróżnieniu od innych krajów Europy, nie doprowadziła do wojen religijnych.

Reformy sejmu konwokacyjnego (rok 1764).

Na sejmie konwokacyjnym Czartoryscy przeprowadzili swoje plany tylko częściowo. Musieli bowiem liczyć się ze stanowiskiem Katarzyny II. Ograniczono nieznacznie liberum veto oraz samowolę ministrów. Stworzono zaczątek kolegialnych władz administracyjnych (powstała komisja wojskowa i skarbowa) Zniesiono prywatne cła wewnętrzne i wprowadzono cło generalne na granicach państwa. Miało to duże znaczenie gospodarcze.

Reformy ustrojowe sejmu rozbiorowego (1773 rok).

Sejm nadzwyczajny z lat 1773-1775 oprócz ratyfikacji I rozbioru opracował także nową formę ustroju państwa. Jej gwarantem były trzy mocarstwa rozbiorowe. Zatwierdzono prawa kardynalne, rozszerzając je o artykuł wykluczający z ubiegania się o tron Rzeczypospolitej cudzoziemców oraz potomków króla. Najważniejszym osiągnięciem było utworzenie Komisji Edukacji Narodowej, której podporządkowano całe szkolnictwo w kraju i przekazano budynki i dobra pojezuickie (zakon jezuitów został skasowany). Inną ważną decyzją było utworzenie Rady Nieustającej, kolegialnego ciała rządowego, przejmującego kompetencje króla i ministrów.

Repnin Mikołaj.

Książę Repnin (1734 - 1801) był generałem i dyplomatą rosyjskim. W latach 1764-1769 pełnił obowiązki ambasadora w Warszawie. Przeciwdziałał próbom reform, zainicjował konfederację radomską. W 1767 roku kazał porwać i wywieźć w głąb Rosji czterech opozycyjnych senatorów. Narzucił Polsce traktat gwarancyjny, uzależniający ją całkowicie od Rosji. W latach 1795 -1797 (po III rozbiorze) był generał-gubernatorem Litwy.

Rokosz.

Początkowo zjazd całej szlachty na sejm (a nie tylko jej posłów). Nazwa pochodzi od pola zwanego Rakos (Węgry), gdzie zbierały się tego rodzaju zjazdy. Król i możni nie uznali tego prawa szlachty do zgromadzeń z wyjątkiem elekcji królów. Z tego powodu rokosz stał się określeniem buntu przeciwko królowi. Pierwszym rokoszem na ziemiach polskich była tzw. "wojna kokosza" w 1537 roku.

Rokosz Lubomirskiego

Klęski wojenne i gwałtowne załamanie się państwa polskiego w połowie XVII wieku ukazały wyższość państwa scentralizowanego nad ówczesnym ustrojem Polski. Uświadomiło to konieczność radykalnych reform. Dwór królewski podjął inicjatywę likwidacji liberum veto, obciążenie szlachty stałymi podatkami na wojsko i przeprowadzenie elekcji viverte rege (za życia króla). Ogół szlachty, przekonany o doskonałości panującego w Polsce ustroju, był jednak zdecydowanie przeciwny reformom. Dwór oparł się na części magnaterii, która za obietnice nowych stanowisk poparła reformę. W odpowiedzi opozycja, skupiona wokół Jerzego Lubomirskiego wykorzystała oburzenie szlachty i storpedowała na sejmach 1661 - 62 wszystkie projekty. Jej sprzymierzeńcem była konfederacja wojskowa, zawiązana przez nie opłacanych żołnierzy. Dwór próbował pokonać opozycję usuwając jej lidera. Jerzy Lubomirski, biorący pieniądze za swą działalność od cesarza i Brandenburgii, został w 1664 roku skazany przez sąd sejmowy za zdradę stanu na banicję, utratę dóbr i infamię. Lubomirski nie uznał wyroku i wzniecił rokosz. Sejmiki opowiedziały się za Lubomirskim, a wyrazem sympatii mas szlacheckich był wierszyk głoszący, że wyrok nań wydała "głupia Ojczyzna". Dwa lata (1665 -1666) trwały bratobójcze walki pustoszące kraj. Mieszały się w tej wojnie domowej cele osobiste, dynastyczne i ustrojowe. W 1666 roku Lubomirski pobił armię królewską pod Mątwami. Była to jedna z najkrwawszych bitew XVII wieku. Poległo w niej 4000 Polaków. Ostatecznie buntownik ukorzył się przed królem i wycofał się na Śląsk. Wkrótce zmarł. Król oddał buntownikom dobra i wycofał się z reform. Rokosz Lubomirskiego na wiele lat pogrzebał ideę naprawy ustroju państwa.

Rokosz Zebrzydowskiego.

Rokosz Zebrzydowskiego zwany też rokoszem sandomierskim, od miasta stanowiącego centrum ruchu, trwał prawie trzy lata (1606 -1609). Na sejmie w 1606 roku stronnictwo dworskie wysunęło projekty wzmocnienia władzy króla i zniesienia wolnej elekcji. W odpowiedzi obrońcy "złotej wolności" pod przewodnictwem wojewody krakowskiego Mikołaja Zebrzydowskiego zwołali zjazd szlachecki. Podczas zjazdu wysunięto projekt detronizacji króla. W 1607 roku wypowiedziano mu posłuszeństwo. Rokoszanie żądali ograniczenia władzy królewskiej m. in. odebrania królowi prawa rozdawnictwa wakansów, wprowadzenia obieralności urzędników ziemskich, ścisłego przestrzegania instrukcji sejmikowych. Domagano się także wygnania cudzoziemskich jezuitów. Pertraktacje między stronami nie dały rezultatów i doszło do walki zbrojnej. W 1607 roku wojska królewskie pod dowództwem S.Żółkiewskiego i J.K.Chodkiewicza pokonały pod Guzowem główne siły rokoszan. Zebrzydowski musiał przeprosić króla na posiedzeniu senatu. Zygmunt III Waza pogodził się z rokoszanami (w 1609 roku przyznano im amnestię), i ponownie zaprzysiągł artykuły henrykowskie.

Zwycięstwo króla było pozorne, bowiem rokosz na długo uczynił niewykonalnymi wszelkie próby wzmocnienia władzy monarszej w Polsce. Jego rezultatem było ostateczne określenie prawa do wypowiedzenia królowi posłuszeństwa. Pokonany został autorytet tronu. Straciła też szlachta, której nie udało się przekształcić ruchu w kolejny etap walk o egzekucję praw. Jedynym zwycięzcą była magnateria, która doprowadziła do zakończenia sporu na drodze kompromisu.

Ruch egzekucyjny

Był to występujący w XVI wieku ruch polityczny szlachty. Rozpoczął się za panowania Zygmunta I Starego i wyrażał się w bezsilnej opozycji szlachty wobec sojuszu magnaterii i króla. Za Zygmunta Augusta wzrósł w siłę i sformułował cały szereg postulatów dotyczących reform. Domagano się przede wszystkim egzekucji praw, czyli przestrzegania istniejących praw przez magnaterię i króla. Dotyczyło to np. zakazu łączenia najwyższych urzędów w jednym ręku. Drugim sztandarowym hasłem była egzekucja dóbr królewskich, bezprawnie rozdrapanych przez magnaterię. Oba te postulaty wymienione były przeciw dominacji gospodarczej i politycznej magnaterii, a jednocześnie miały na celu wzmocnienie państwa i pozycji króla. Działacze ruchu egzekucyjnego domagali się także reform sądowych, skarbowych i wojskowych oraz unifikacji państwa. (Prusy, Litwa). Żądano zniesienia jurysdykcji kościelnej w sprawach wyznaniowych, likwidacji pewnych ciężarów na rzecz Kościoła oraz likwidacji egzekucji starościńskiej wyroków sądów duchowych (zrealizowano w 1552 roku). Głównymi działaczami ruchu egzekucyjnego byli Mikołaj Sienicki, Hieronim Ossoliński i Stanisław Szafraniec. Ich działania wspierała publicystyka polityczna, będąca udziałem takich pisarzy jak Mikołaj Rej, Andrzej Frycz-Modrzewski czy Stanisław Orzechowski.

Większość reform zrealizowano dzięki sojuszowi Zygmunta II Augusta z ruchem egzekucyjnym (od 1562 roku), w latach 60-ych XVI stulecia na sejmie piotrkowskim i warszawskim.

Samuel Zborowski.

Samuel Zborowski był rotmistrzem królewskim, wywodził się z rodu magnackiego. W 1574 roku ten awanturnik i wichrzyciel został skazany na banicję za zabójstwo kasztelana przemyskiego i obrazę króla. Wrócił jednak do kraju nielegalnie i knuł spiski przeciw Batoremu. W 1584 roku został pojmany i ścięty w Krakowie. Pozostali Zborowscy buntowali szlachtę przeciw królowi.

Sejm Czteroletni.

Sejm Czteroletni, zwany Wielkim obradował w latach 1788-1792. Był to sejm skonfederowany, od 1790 roku w podwojonym składzie, obradujący pod laską marszałka S.Małachowskiego i K.Nestora Sapiehy. Dzięki sprzyjającej sytuacji międzynarodowej (Rosja i Austria w wojnie z Turcją, zaborcy skłóceni), stronnictwo patriotyczne przeprowadziło szereg reform ustroju Rzeczypospolitej, zmierzających do wzmocnienia państwa i przywrócenie pełnej suwerenności. Zniesiono liberum veto, wolną elekcję i Radę Nieustającą. Pozbawiono praw politycznych szlachtę nieposesjonatów. Uderzało to w oligarchię magnacką i jej społeczne podstawy. Zniesiono jurydyki. Wprowadzono podatek od dochodu z dóbr ziemskich prywatnych (10 %) i należących do duchowieństwa (20 %). Był to pierwszy podatek nałożony bezpośrednio na szlachtę. Jednak jego wyegzekwowanie okazało się trudne. Skarb państwa przejął wielkie dobra biskupstwa krakowskiego. Uchwalono aukcję wojska, czyli powiększenie stanu liczebnego armii. Ustanowiono wspólne dla Korony i Litwy urzędy centralne, takie jak Straż Praw i Komisje Obojga Narodów. W terenie miały działać, obierane przez szlachtę na sejmikach komisje porządkowe cywilno-wojskowe. Ukoronowaniem uchwał Sejmu Czteroletniego była Konstytucja 3 Maja. Dzieło Sejmu Czteroletniego obalone zostało przez konfederację targowicką i sejm grodzieński 1793 roku.

Sejm Niemy (rok 1717).

Sejm Niemy został zwołany w 1717 roku wskutek konfliktu Augusta II z konfederacją tarnogrodzką. Rosja podjęła się roli mediatora. W asyście wojsk rosyjskich podpisano traktat warszawski, który został zatwierdzony na sejmie tzw. niemym. Nazwę sejm ten zyskał po tym jak posłom uniemożliwiono zabranie głosu.

Uchwały sejmowe zezwalały Augustowi utrzymywanie jedynie 1200 osób gwardii saskiej i sześciu urzędników saskiej kancelarii. Dyplomaci sascy nie mogli reprezentować na zewnątrz Rzeczypospolitej. Takie postanowienia storpedowały próbę ściślejszego zespolenia Polski i Saksonii. Sejm wprowadzał również pewne reformy. Zakazano tworzenia konfederacji, a decyzje monarsze uzależniano od Rady Senatu. Uchwalono stałe podatki, które pozwoliły na utworzenie stałej, 12 -14 tysięcznej armii. Ograniczono nieco władzę hetmańską i autonomię sejmików. Nie zreformowano samego Sejmu ani nie rozbudowano słabej administracji państwowej -organów, które powinny przejąć rolę sejmików.

Sejm niemy ustalił ustrój Rzeczypospolitej na 50 lat. Rozpoczął się okres długotrwałego marazmu i zaniku ustawodawstwa. Rosja rościła sobie prawa do gwarantowania postanowień tego sejmu i ustroju państwa.

Sejm w Grodnie.

Był to ostani sejm wolnej Rzeczypospolitej. Obradujący w atmosferze terroru, zatwierdził II rozbiór i przywracając stary ustrój, obalił reformy Sejmu Czteroletniego. Zachowano tylko niewielką część reform. Przywrócono działalność Rady Nieustającej i prawa kardynalne. Kadłubowa Polska miała pozostać buforem między mocarstwami. Władza wykonawcza miała być tak słaba, aby rządy mógł sprawować rosyjski ambasador.

Seweryn Rzewuski.

Seweryn Rzewuski (1743-1811) był od 1774 roku hetmanem polnym koronnym. Był jednym z przywódców stronnictwa hetmańskiego, walczącego z reformami Sejmu Czteroletniego. Był czołowym twórcą konfederacji targowickiej.

Stackelberg Otto Magnus (1736-1800).

Hrabia Stackelberg był dyplomatą rosyjskim. W latach 1772-1790 piastował stanowisko posła rosyjskiego w Warszawie. Przeprowadził zatwierdzenie pierwszego rozbioru przez sejm. Wywierał decydujący wpływ na Radę Nieustająca. Przyczynił się do odrzucenia przez sejm kodeksu A.Zamoyskiego.

Stanisław Szczęsny Potocki.

Stanisław Szczęsny Potocki (1751-1805) był jednym z najbogatszych magnatów polskich. Od 1774 roku był chorążym wielkim koronnym, a w latach 1788-1792 generałem artylerii koronnej. Był marszałkiem generalnym konfederacji targowickiej. Po II rozbiorze wyjechał do Petersburga. W 1797 roku został generałem rosyjskim i osiadł w swych olbrzymich dobrach ukraińskich. W czasie powstania kościuszkowskiego został zaocznie skazany na powieszenie.

Stanisław Żółkiewski (1547 - 1620).

Stanisław Żółkiewski był hetmanem polnym koronnym od 1588 roku, hetmanem wielkim koronnym od 1613 roku i kanclerzem wielkim koronnym od 1617 roku.

Walczył w wojnach z Moskwą (rok 1610). Osiągnął olbrzymi sukces zdobywając Moskwę i biorąc cara Szujskiego do niewoli. Prowadził też wojny na Ukrainie z Kozakami, ze Szwedami i Tatarami.

Był przeciwnikiem habsburskiej polityki Zygmunta III Wazy. W czasie rokoszu Zebrzydowskiego stanął jednak po stronie króla i w 1607 roku pobił rokoszan pod Guzowem. Zginął na polu walki podczas odwrotu spod Cecory (rok 1620).

Stefan Czarniecki (1599 - 1665).

Stefan Czarniecki od 1656 roku był regimentarzem, od 1657 roku wojewodą ruskim, a w 1665 roku został hetmanem polnym koronnym. Był zdolnym i doświadczonym dowódcą, walczącym w latach dwudziestych siedemnastego stulecia ze Szwecją. Brał też udział w tłumieniu powstania Chmielnickiego. W czasie potopu trwał wiernie przy Janie Kazimierzu. W 1655 roku bronił Krakowa, następnie organizował i prowadził wojnę partyzancko - podjazdową ze Szwedami. W 1656 roku dowodził w zwycięskiej bitwie pod Warką. W 1657 roku zmusił do kapitulacji wojska księcia Siedmiogrodu Rakoczego. W latach 1658 -1659 był dowódcą korpusu ekspedycyjnego do sprzymierzonej z Polską przeciw Szwedom Danii. Odniósł tam wiele sukcesów. W 1660 roku walczył przeciw Moskwie.

Do tradyscji narodowej przeszedł jako wzór niezłomnego i ofiarnego żołnierza. Wspomina o nim hymn narodowy.

Szkoła Rycerska (rok 1765).

Szkoła Rycerska, czyli Korpus Kadetów założona została w 1765 roku w Warszawie przez Stanisława Augusta Poniatowskiego. Był to świecki zakład naukowy mający kształcić kadrę oficerską i światłych obywateli spośród młodzieży szlacheckiej. Uczono tu przedmiotów ogólnych i wojskowych. Wychowywano w duchu patriotyzmu i wierności dla króla. Komendantem szkoły był Adam Kazimierz Czartoryski . Do wychowanków Szkoły należeli m.in. Tadeusz Kościuszko, J.Jasiński, K.Kniaziewicz, J.U.Niemcewicz.

Szymon Kossakowski.

Szymon Kossakowski (1741-1794 ) był początkowo uczestnikiem konfederacji barskiej, a potem zagorzałym stronnikiem Rosji. Od 1790 roku był generałem w wojsku rosyjskim. Był hetmanem polnym, a następnie hetmanem wielkim litewskim z ramienia konfederacji targowickiej. W 1792 roku zmuszał szlachtę do przystępowania do Targowicy. Wraz z bratem, Józefem rządził Litwą, dopuszczając się licznych gwałtów i rabunków. Obaj bracia Kossakowscy byli zaciekłymi przeciwnikami reform Sejmu Czteroletniego i organizatorami konfederacji targowickiej. W czasie powstania kościuszkowskiego obaj zostali powieszeni.

Tadeusz Kościuszko.

Tadeusz Kościuszko (1746-1817) był wychowankiem Szkoły Rycerskiej. W latach 1776-1783 walczył w wojnie o wolność Stanów Zjednoczonych Ameryki. W 1789 roku powołano go do armii polskiej. Talent wojskowy ukazał pod Zieleńcami i pod Dubienką w czasie wojny 1792 roku. Po przystąpieniu króla do Targowicy, Kościuszko podał się do dymisji i wyemigrował (Saksonia, Francja). W latach 1793-1794 brał udział w pracach sprzysiężenia powstańczego, szkolił wojsko. W 1794 roku stał na czele powstania, zwanego kościuszkowskim, jako Najwyższy Wódz. Możliwość zwycięstwa widział w masowym udziale w powstaniu uwolnionych od poddaństwa chłopów. Po klęsce powstania do 1796 roku więziony był w Petersburgu. Potem wyemigrował do Stanów Zjednoczonych i Francji. Po III rozbiorze współdziałał w tworzeniu Legionów Polskich we Włoszech. Napoleonowi nie ufał i sprzeciwiał się wiązaniu sprawy polskiej z jego interesami. Zmarł w Szwajcarii w 1817 roku. Pochowany jest na Wawelu.

Tadeusz Rejtan.

Tadeusz Rejtan (1746-80) walczył w szeregach konfederatów barskich. Był posłem nowogrodzkim na sejm nadzwyczajny w Warszawie w 1773 roku, który miał ratyfikować traktaty rozbiorowe. Wsławił się oporem przeciw skonfederowaniu sejmu, mającemu ułatwić uznanie I rozbioru Polski. Wpadł w obłąkanie i popełnił samobójstwo. Jego wystąpienie na sejmie rozbiorowym 1773 roku uwiecznił na swym obrazie Jan Matejko.

Traktat w Buczaczu (rok 1672).

Po krótkiej, zwycięskiej kampanii 1672 roku, Turcja podyktowała Rzeczypospolitej upokarzające warunki pokoju. Na rzecz Turcji przechodziło Podole z Kazimierzem Podolskim, województwo bracławskie i południowa część Kijowszczyzny. Równocześnie Polska zobowiązywała się do płacenia corocznego "podarunku" w wysokości 22 tysięcy złotych. Płacąc haracz, Polska sytuowała się w rzędzie lenników tureckich. Sejm nie ratyfikował tego traktatu. Aby odzyskać utraconą pozycję, Polska wznowiła wojnę z Turcją.

Traktat w Oliwie 1660.

Najazd szwedzki na Polskę zakończony został traktatem oliwskim w 1660 roku. Jan Kazimierz zrzekł się wszelkich praw do korony Szwecji. Szwecja rezygnowała z pretensji terytorialnych wobec Polski (nie dotyczyło to wcześniej posiadanych, sięgających Dźwiny, północnych Inflant). Przy Rzeczpospolitej pozostały południowo-wschodnie Inflanty polskie. Potwierdzono też traktaty welawsko - bydgoskie z Brandenburgią. Zdecydowano o powrocie Elbląga do Polski.

Traktaty handlowe po I rozbiorze.

Uzupełnieniem dyktatu rozbiorowego były traktaty handlowe. Ratyfikowano je w 1775 roku. Najważniejszy był traktat z Prusami. Ustanawiał on wysokie cła na towary wychodzące z Polski, a niskie na towary pruskie. Praktycznie uniemożliwiał handel tranzytowy z Gdańskiem. W związku z tym, że w rękach Prus znalazł się Śląsk i Pomorze z dolnym biegiem Wisły oraz Gdańskiem, większość polskiego handlu zagranicznego stała się handlem polsko-pruskim lub handlem tranzytowym. Tak więc Prusy odgrywały decydującą rolę w polskim handlu zbożem.

Traktaty welawsko - bydgoskie.

Brandenburgia, za cenę obietnicy Karola Gustawa do uznania pełnej niezależności Prus (dotąd lennych wobec Polski), stała się sojusznikiem Szwecji w czasie najazdu szwedzkiego na Rzeczypospolitą. Jan Kazimierz próbował rozbić ten sojusz i zwolnił w 1657 roku elektora brandenburskiego od zależności lennej układem w Welawie. W Bydgoszczy Polska zawarła przymierze antyszwedzkie z Brandenburgią. Traktaty te oceniane są krytycznie przez historyków. Uznają oni, że była to zbyt wygórowana cena za przychylność Brandenburgii.

Ujście 1655.

W lipcu 1655 roku pospolite ruszenie wielkopolskie skapitulowało pod Ujściem przed Szwedami. Armia szwedzka, która wkroczyła do Wielkopolski z Pomorza, napotkała pod Ujściem pospolite ruszenie szlacheckie w liczbie 15000 zbrojnych. Po krótkich potyczkach, dowodzący siłami polskimi wojewoda poznański Krzysztof Opaliński i wojewoda kaliski A.Grudziński za namową H.Radziejowskiego podpisali kapitulację w imieniu całej Wielkopolski. Uznali w ten sposób władzę Karola Gustawa.

Unia brzeska.

W Brześciu Litewskim zawarto w 1595 i 1596 roku unię podporządkowującą kościół prawosławny w Rzeczypospolitej papieżowi. Kościół unicki zachowywał swój obrządek wschodni, język liturgiczny, odrębną hierarchię kościelną oraz prawo zawierania małżeństw przez księży. Biskupi uniccy mieli być dopuszczeni do senatu (nie doszło do tego z powodu opozycji biskupów katolickich). Rychło okazało się, że zwolennicy unii są w mniejszości. Przeciw unii brzeskiej wystąpili ruscy chłopi, mieszczanie, część kleru prawosławnego, część drobnej szlachty i nawet magnatów. Dwie diecezje, lwowska i przasnyska pozostały przy unii.

Próby wcielenia do unii siłą doprowadziły do walk religijnych na wschodzie Rzeczypospolitej oraz szukania przez prawosławnych pomocy za granicą.

Unia polsko - litewska 1569 rok.

Unia w Krewie i unia horodelska tworzyły związek dwóch niezależnych państw. Unia spowodowała, że na Litwie wprowadzono stopniowo szereg rozwiązań na wzór polski (podział administracyjny, urzędy, unowocześnienie prawa litewskiego). Na Litwie zwolennikiem ściślejszego związku z Koroną była szlachta (bojarstwo), widząc w tym szanse wyzwolenia się spod przewagi możnowładztwa. Również Zygmunt August forsował zasadę unii realnej, obawiając się rozpadu unii w wypadku wymarcia dynastii Jagiellonów. Głównym przeciwnikiem była natomiast magnateria litewska broniąca swej uprzywilejowanej pozycji. Zygmunt August najpierw przeniósł na Koronę swe prawa dziedziczne do Wielkiego Księstwa, następnie zmusił magnatów litewskich do zgody odrywając od Litwy i przyłączając do Korony województwa podlaskie, wołyńskie, bracławskie i kijowskie. Unia realna obu równorzędnych państw wprowadzała wspólnie wybieranego i panującego króla, wspólny sejm i politykę zagraniczną. Oddzielna miała pozostać administracja i urzędy, skarb, wojsko i prawo. Istotna była możliwość posiadania dóbr czy urzędów w obu krajach, bez względu na to, z którego się pochodziło.

Inflanty miały być wspólną prowincją Korony i Litwy.

Wit Stwosz.

Wit Stwosz urodził się w Szwabii około roku 1448. Nie wiemy z jakiego wywodził się środowiska. Jako artysta niewątpliwie ukształtował się w Nadrenii, przypuszczalnie w Strasburgu. Na początku lat 70-ych XV wieku usamodzielnił się i założył własny warsztat. W 1477 roku zrezygnował z obywatelstwa miasta Norymbergi i podjął pracę w Krakowie. Nie znamy wielu dzieł Stwosza z okresem poprzedzającego przybycie do Krakowa.

Pierwsze jego wielkie dzieło - to Ołtarz Mariacki. Jest to zarazem najważniejsze dzieło w jego dorobku. Ołtarz powstał na zamówienie Rady Miejskiej w latach 1477 -1485. Po jego zakończeniu Stwosz przyjmował następne zamówienia. Ołtarz Mariacki rozmiarami, bogactwem programu i nowatorstwem koncepcji wysuwa się na czoło szafowych ołtarzy późnogotyckich w Europie.

Za powodzeniem zawodowym przyszła poprawa pozycji społecznej. Wit Stwosz kupił dom, został starszym cechu malarzy i rzeźbiarzy. Dwór królewski powierzył mu wykonanie nagrobka Kazimierza Jagiellończyka. Powstało kolejne dzieło zajmujące wyjątkową pozycję w sztuce nagrobkowej późnego gotyku. W Krakowie Stwosz wykonał także płytę nagrobną prymasa Zbigniewa Oleśnickiego.

W 1496 roku artysta nagle opuszcza Kraków. Stał u szczytu powodzenia i przyczyn wyjazdu nie udało się do tej pory wyjaśnić. W Norymberdze, do której się udał, wiódł pracowite i pełne sukcesów życie. Wykonywał też zamówienia z Krakowa - np. epitafium Kallimacha.

Wit Stwosz, wybitny artysta, miał trudny charakter. Był kłótliwy i gwałtowny. Przez swą niezwykłą energię popadał często w konflikty z otoczeniem.

W 1503 roku w jednej z dokonanych operacji finansowych, Stwosz został oszukany. Gdy w sądzie sprawa zaczęła przybierać niekorzystny dla niego obrót - sfałszował weksel. Został za to wtrącony do więzienia i groziła mu kara najwyższa. Udało mu się jej uniknąć, jednak wypalono mu gorącym żelazem piętna na obu policzkach i zakazano opuszczać Norymbergę. Potem jeszcze wielokrotnie Stwosz popadał w konflikty z miastem. Były to trudne lata, jego warsztat uległ rozbiciu, nie było zamówień. Z czasem sytuacja się poprawiła, ale Stwosz nie tworzył już dzieł monumentalnych. W końcowym okresie życia przyczyną braku zamówień stała się niewątpliwie reformacja oraz nowe prądy estetyczne epoki renesansu. Wit Stwosz zmarł w sędziwym wieku w 1533 roku.

Wojna o polską sukcesję 1733 - 1735.

Pod hasłem obrony w Polsce wolnej elekcji Francja, Hiszpania i Sardynia wystąpiły przeciw Austrii. Sprawa Leszczyńskiego była tu oczywiście jedynie pretekstem. Zwycięstwo wojsk francuskich nad Renem i w Italii nie mogły przynieść rozstrzygnięcie nad Wisłą. Do oblężonego Gdańska Francuzi wysłali tylko niewielką pomoc. Chodziło im głównie o wzmocnienie swoich wpływów nad Renem, o odzyskanie Lotaryngii. Sukcesy militarne na zachodzie pozwoliły podyktować Austrii warunki korzystne dla Francji i honorowe dla Leszczyńskiego.

Wojna polsko - rosyjska 1654 - 1667.

Bohdan Chmielnicki szukając oparcia w walce z Rzeczpospolitą zwrócił się do Rosji. Zawarta w 1654 roku ugoda perejesławska umiędzynarodowiła konflikt. Rosja, żądna rewanżu za straty terytorialne poniesione w czasie poprzednich wojen z Polską, skwapliwie ujęła się za Ukrainą. W 1654 roku armia carska wkroczyła w granice Rzeczpospolitej, zajmując Białoruś i Litwę (Wilno), oraz Ukrainę. Wojska rosyjskie dotarły do Lwowa, armia kozacka zajęła Lublin. W tym czasie rozpoczął się najazd szwedzki na Polskę. Rosja, nie chcąc zbytniego wzmocnienia potęgi Szwecji, zdecydowała się chwilowo wycofać się z konfliktu i zgodziła się na podpisanie rozejmu. Po zakończeniu wojny ze Szwecją, Polacy próbowali przywrócić swój stan posiadania na Ukrainie sprzed powstania. Doszło do ugody hadziackiej (1658 rok). Na jej mocy województwa kijowskie, bracławskie i czernihowskie miały tworzyć Wielkie Księstwo Ruskie, pozostające pod władzą atamana i posiadające własną administrację. Starszyzna kozacka otrzymywała przywileje szlacheckie (między innymi prawo zasiadania w sejmie). Ugoda hadziacka, przekształcająca Rzeczypospolitą w związek trzech równych sobie prowincji (Korony, Litwy i Rusi), przyszła niestety za późno. Ludność Ukrainy nie wierzyła w dobre intencje Polaków. Wybuchło powstanie ludowe, nowy ataman kozacki został zabity i w 1659 roku znów rozgorzała wojna polsko - rosyjska. W 1664 roku rozpoczęto pertraktacje pokojowe, które zakończyły się w 1667 roku rozejmem w Andruszowie. Lewobrzeżna Ukraina (łącznie z Kijowem), Smoleńszczyzna i ziemia czernihowsko - siewierska przypadły w udziale Rosji. Układ andruszowski był znaczącym sygnałem załamania się pozycji Polski na arenie międzynarodowej.

Wojny polsko-szwedzkie 1600 - 1629.

Wojnę polsko - szwedzka o panowanie nad Bałtykiem i tron Szwecji można podzielić na kilka etapów określanych latami:

1. 1600 - 1605

2. 1617 - 1622

3. 1626 - 1629

Pierwszy etap to lata 1600-1605. Wtedy to K.Chodkiewicz, hetman wielki litewski odniósł świetne zwycięstwo pod Kircholmem (1605 rok). Nie przyniosło to jednak rozstrzygnięcia konfliktu.

Drugi etap zamyka się w latach 1617-1622. Szwecja zaatakowała wówczas Rzeczpospolitą zajmując dużą część Inflant. Następne uderzenie poszło na Prusy Książęce (1626 rok). Szwedzi zajęli ujście Wisły, Miało to wielkie znaczenie dla polskiego handlu zagranicznego. Na tym etapie walk Polacy odnieśli zwycięstwo pod Gniewem (1626 rok), oraz w bitwie morskiej pod Oliwą (1627 rok). Szwedzi wygrali bitwę pod Górznem (1629). W wyniku nacisków międzynarodowych doszło do zawarcia, niezwykle korzystnego dla Szwecji, rozejmu w Altmarku (1629 rok). Zatrzymywała ona porty pruskie (bez Pucka, Gdańska i Królewca) oraz Inflanty na północ od Dźwiny. Szwedzi otrzymali też prawo pobierania ceł z handlu wiślanego. Król musiał zgodzić się na te warunki ponieważ szlachta nie chciała udzielić monarsze poparcia dla prowadzenia dalszej wojny.

Wolna elekcja.

Elekcja był to sposób powoływania władców na tron. Sposób ten stosowano sporadycznie w Polsce do XIII wieku. Elekcja stała się regułą od 1385 roku (powołanie na tron Władysława Jagiełły), ale do wymarcia Jagiellonów (1572 rok) była praktycznie jedynie zatwierdzeniem członka dynastii panującej. Od 1573 roku elekcję uważano za jedno z podstawowych praw szlachty i określano ją jako wolną elekcję viritim. Wyboru króla (jednocześnie wielkiego księcia litewskiego) dokonywano na zjeździe, w którym każdy szlachcic miał prawo wziąć udział osobiście. Elekcje odbywały się zwykle na błoniach Woli pod Warszawą. Najliczniej uczestniczyła w nich drobna szlachta mazowiecka. Łatwo dawała się ona kierować magnackim przywódcom. Elekcję organizował i zwoływał tzw. sejm konwokacyjny. Senat obradował podczas elekcji w wielkim namiocie króla. Szlachta, podzielona według województw, głosowała w obecności posłów, którzy liczyli jej głosy. W razie podziału głosów praktycznie decydowała siła. Wybór króla ogłaszał marszałek. Wolną elekcję viritm zniosła konstytucja Trzeciego Maja 1791 roku.

---