2b
Dramat i teatr starożytny. Tragedia. Kompozycja i forma. Mit w tragedii. Kategoria tragizmu i jej wyznaczniki w obrazie świata i człowieka. Komedia i komizm w dramacie starożytnym.
Opracowanie: wykłady, Kulawik Poetyka, Arystoteles Poetyka, Borowski Literatura polska i powszechna. Starożytność - Oświecenie.
Dramat i teatr starożytny.
Dramat (z gr drama, łac. actio - czynić) - trzeci rodzaj poetycki (obok epiki i liryki). Naśladuje rzeczywistość za pomocą dialogu. Nie było wizualizacji akcji.
Widowiska miały charakter powszechnych uroczystości, będącym ważnym elementem świata religijnego i społecznego życia obywateli polis. Przedstawienia odbywały się dwa razy w roku: na przełomie marca i kwietnia (Wielkie Dionizje) dla pokazania tragedii, i na przełomie grudnia i stycznia (Małe Dionizje) dla komedii. Podczas Wielkich Dionizji odbywał się agon, czyli konkurs teatralny. Przedstawiano tetralogię, czyli 3 tragedie i dramat satyryczny.
Teatr grecki:
- orchestra - okrągły plac, gdzie przebywał chór
- skene - budynek sceniczny, gdzie odbywały się krwawe wydarzenia, nie przedstawiane na scenie
- proskenion - miejsce rozgrywania dramatu
- parascenia - boczne skrzydła skene
Aktorzy:
- maska tragiczna lub komiczna, męska lub kobieca. Aktorami są tylko mężczyźni!
- fryzura wysoko upięta podwyższająca sylwetkę
- koturny dające nadludzki wzrost
- szata zakrywająca dokładnie ludzkie ciało
Tragedia
Tragedia (tragos i ode - pieśń kozła) - gatunek dramatyczny. Lament nad cierpiącym Dionizosem, ponieważ był poszarpany na kawałki i zmartwychwstał - cierpiał po ludzku. Tmatem tragedii jest los człowieka, problem zła.
Wg Arystotelesa tragedia wywodzi się z dytyrambu i dramatu satyrowego.
- dytyramb - poświecony Dionizosowi. Wykonywany przez chór przebrany za kozły. Powstał VII/VI w pne. O charakterze ludowo-obrzędowym.
- dramat satyrowy - wykonywany przez aktorów przebranymi za satyrów. O treści mitologicznej, czasem komediowej.
6 elementów konstruktywnych tragedii wg Arystotelesa:
Fabuła
Charakter postaci
Język
Sposób myślenia
Widowisko
Śpiew
Elementy mimetyczne:
Przedmiot naśladowania - przedstawienie ludzi lepszych
Środki naśladowania - język poetycki
Sposób naśladowania - forma dramatyczna
Tragediopisarze:
- 534 r pne - Tespis wprowadził pierwszego aktora (koryfeusza), który prowadził dialog z chórem.
- Ajschylos (VI/V w pne) - wprowadzenie drugiego aktora, ograniczenie roli chóru, efekty sceniczne. W całości zachowało się 7 sztuk: Błagalnice, Persowie, Prometeusz skowany, Siedmiu przeciw Tebom oraz trylogia Oresteja (Agamemnon, Ofiarnice, Eumenidy) z ok. 90.
- Sofokles (V w pne) - trzeci aktor na scenie, malowane dekoracje sceniczne, zredukowana rola przeznaczenia. Zachowało się tylko 7 tragedii: Ajas, Antygona, Edyp król, Trachinki, Elektra, Filoktet, Edyp w Kolonie z ok. 120 sztuk.
- Eurypides (V w pne) - znawca psychiki ludzkiej, bogowie rozwiązywali problemy bohaterów (deus ex machina). Z ok. 90 napisanych przez niego sztuk teatralnych zachowało się 17, m.in. Medea, Hipolit, Błagalnice, Ifigenia w Taurydzie, Elektra, Orestes oraz ok. 1000 fragmentów.
- Seneka (VI/IV w pne) - zachowało się 9 tragedii. 10 jest domniemana, ponieważ zaginęła. Okrucieństwo, złamanie zasady decorum, z elementem dydaktycznym, duża ilość monologów. Tragedię Seneki Troas przerobił Łukasz Górnicki w tragedii Trojanki.
Kompozycja i forma.
Kompozycja:
- akcja jest w rzeczywistym planie (bogowie nie są bohaterami i nie ingerują bezpośrednio w życie bohaterów)
- wysoka pozycja społeczna bohaterów
- podniosła stylistyka
- zasada decorum (stosowności): miejsca, czasu, akcji
- mała ilość postaci
- wątki następują po kolei, nie powracają
- spokrewnieni bohaterowie
- tragiczne rozwiązanie utworu (charakter zstępujący - od szczęścia do nieszczęścia)
Cel tragedii: Katharsis - oczyszczenie przez poczucie litości i trwogi. Wyciągnięcie lekcji z nieszczęścia postaci. Bohater nie może być ani zbyt dobry, ani zanadto zły. Katharsis może wywołać widowisko lub układ zdarzeń. Akcja musi rozgrywać się miedzy osobami bliskimi, wrogimi lub nieznającymi się. Charaktery muszą być szlachetne, ale podobne do ludzi.
Forma:
Budowa utworu:
- prologos - wstęp wygłaszany przez jedną postać. Informacja o temacie utworu.
- parodos - pieśń wykonywana przez koryfeusza. Towarzyszyła wejściu chóru.
- epejsodion - dzisiejszy akt
- stasimon - pieśń chóru rozdzielająca epejsodia. Czasem zastępowany przez kosmos - dialog między aktorem a chórem.
- eksodos - końcowa pieśń chóru
- epilog (nie zawsze).
Schemat fabularny:
- Vorgeschichte - przedakcja: odwołanie się do wiedzy czytelnika
- zbłądzenie związane z winą tragiczna (hamartia)
-popełnienie czynu tragicznego (pathos)
- zmiana losu bohaterów (perypetia)
- rozpoznanie (anagnoris)
Tak rozumiana tragedia przetrwała do czasów Seneki. Na podstawie jego dzieł tragedia rozwinęła się w czasach nowożytnych.
Mit w tragedii.
„Poeci tragiczni odtwarzali na oczach widzów świat mitu, który ożywał, zapełniając scenę postaciami rzeczywistymi i wyobrażonymi” - prof. Borowski [przyp. mój: niestety nic więcej nie znalazłam ]
Kategoria tragizmu i jej wyznaczniki w obrazie świata i człowieka.
Tragizm (słowo pochodzi z XVII w., wprowadził je Max Scheller na podstawie Nitschego) - niemożność dokonania wyboru przez bohatera.
W starożytności tragizm to fatum, które kieruje losami ludzi i bez względu na wysiłki człowieka prowadzi go do katastrofy. Spokrewnieni bohaterowie potęgowali tragizm konfliktu.
Na tragizm składają się: Tyche (los) ananke (przeznaczenie) hybris (pycha) ate (zaślepienie) hamartia (wina tragiczna) katastrophe (katastrofa).
Tyche podlegają wszyscy - bohaterowie oraz bogowie. Katastrofa prowadzi do przejrzenia, czyli pojawia się u bohaterów mądrość płynąca z cierpienia.
Komedia i komizm w dramacie starożytnym.
Komedia - gatunek dramatyczny. Wywodzi się z kultu Dionizosa. Wesoła pieśń śpiewana przez orszak młodzieńców w pochodzie zwanym komos. Miały charakter wstępujący - od nieszczęścia do szczęścia. W 486 r pne odbył się pierwszy konkurs komediowy.
Budowa komedii:
- prologos
- parodos
- agon - dyskusja chórów lub bohaterów
- parabaza - bezpośredni zwrot do publiczności
- eksodos
Komedia staroattycka - V/IV w pne.
- komizm sytuacji i postaci
- szczęśliwe zakończenie dla bohaterów
- obok motywów rzeczywistych miała elementy fantastyczne, wykorzystywane do celów satyrycznych
- zasada decorum - język zbliżony do potocznego!
- poetyckość chórów
- rubaszność, naturalizm
- satyra w formie pamfletu
Problematyka:
- sprawy publiczne: polityczne, obyczajowe, społeczne
- krytyka społeczna
Arystofanes - 11 zachowanych komedii.
Chmury - tematyka wychowania
Żaby - o literaturze
Pokój - problem pokoju
Ptaki - polityka wewnętrzna
Komedia średnia - IV w pne., m.in. Antyfanes, Eubulos. Pozbawiona elementu satyryczno-politycznego, który zastąpiły realistyczne obrazki z codziennego życia.
Komedia nowa - IV/III w pne.
- wyeliminowanie chórów
- zintegrowanie akcji - tworzy się akcja
- odrzucenie wątków fantastycznych
- z komedią Arystofanesa komedię nową łączyły cechy stylistyczno-językowe
Meander - komedie znane z fragmentów albo z samych tytułów, np. Odludek. Ten typ komedii przejął Plautus i Terencjusz w Rzymie. Oni później wpłyną na komedię oświeceniową i klasycystyczną.
Komizm to śmieszność nie wesołość.
- prowokacja obyczajowa i społeczna
- satyra
- szyderstwo, które ukazuje ludzką śmieszność
- gra słów
- ironia
Funkcje komizmu:
- ludyczno-rozrywkowa
- wychowawcza, np. wyśmianie wad.