Romantyzm
Nazwa epoki
Dziś romantyzm to przede wszystkim nazwa nurtu ideowego i artystycznego, a także okresu w
którym tę prąd dominował. W takim znaczeniu używa się tego słowa, kiedy mówi się o epoce
romantyzmu albo ideach romantyzmu.
Romantyzm to także nazwa postawy życiowej, dla której charakterystyczne jest nieliczenie się z
rzeczywistością, nadmierna uczuciowość i marzycielstwo. W innym znaczeniu słowo romantyzm to
synonim malowniczości, niezwykłości, poetyczności.
Romantyzm to prąd literacki i kulturowy rozwijający się w pierwszej połowie XIX w.
Jego zapowiedzią był sentymentalizm - kierunek umysłowy i literacki ukształtowany w drugiej
połowie XVIII w. w opozycji do klasycyzmu.
Epoka romantyczna wiąże się z tym co uczuciowe, nie poddające się regułom, tajemnicze i pełne
fantazji. Wystąpiła w wielu odrębnych odmianach narodowych, nie zawsze też wiązała się z
radykalnym przełomem, jaki na przykład miał miejsce w Polsce.
Za umowny początek romantyzmu w Europie zazwyczaj uważa się rok 1789 - rok wybuchu
rewolucji francuskiej. Niektórzy jednak widzą ten początek dopiero w roku 1815, kiedy to po upadku
Napoleona, na kongresie wiedeńskim ustalono nowy ład w Europie.
Za umowny koniec romantyzmu europejskiego przyjmuje się wiosnę ludów w roku 1848, choć w
literaturze nowe tendencje realistyczne pojawiły się już wcześniej, w latach trzydziestych.
Wydarzenia w Europie
1789 - wybuch rewolucji we Francji
1804 - Napoleon Bonaparte cesarzem Francuzów
1812 - klęska wyprawy Napoleona na Rosję
1815 - ustalenie nowego ładu w Europie na kongresie wiedeńskim
1821 - wybuch powstania greckiego przeciwko Turkom
1825 - powstanie dekabrystów w Rosji
1830 - rewolucja lipcowa we Francji
1830 - rewolucja belgijska
1837 - wstąpienie na tron Wielkiej Brytanii i Irlandii królowej Wiktorii
1848-1849 - Wiosna Ludów w Europie
Wydarzenia w Polsce
1795 - III rozbiór Polski
1797 - powstanie we Włoszech Legionów Dąbrowskiego
1807 - utworzenie Księstwa Warszawskiego
1815 - postanowienia kongresu wiedeńskiego, na którym ustanowiono nowy ład po klęsce
Napoleona: zamiast Księstwa Warszawskiego powstało podległe Rosji Królestwo Polskie
1818 - wydanie rozprawy Tadeusza Brodzińskiego O klasyczności i romantyczności, tudzież o duchu
poezji polskiej
1822 - wydanie Ballad i romansów Adama Mickiewicza - umowny początek romantyzmu polskiego.
1830 - wybuch powstania listopadowego
Po 1831 r. - Wielka Emigracja
1863 - wybuch powstania styczniowego - umowny koniec polskiego romantyzmu
Ze względu na sytuację polityczną hasła romantyzmu w kulturze polskiej dłużej zachowały
żywotność, a epoka okazała się jedną z najważniejszych dla Polaków.
Utrata niepodległości sprawiła, że dużo silniej brzmiały hasła wolności, buntu, społecznej misji poety
i poezji. Polski romantyzm łączył w sobie typowe europejskie tendencje z cechami
charakterystycznymi tylko dla siebie, a wynikającymi z historycznych realiów.
Jednym z ważnych tematów polskiej literatury romantycznej są doświadczenia i przeżycia
emigranta, wędrowca, pielgrzyma. Historia zmusiła wielu Polaków do opuszczenia rodzinnego
kraju. O powrocie do ojczyzny marzyli legioniści Dąbrowskiego („z ziemi włoskiej do Polski”),
a później marzyły też liczne rzesze zesłańców i emigrantów po powstaniu listopadowym.
Poza krajem przymusowo przebywali zesłańcy. Po trzecim rozbiorze Polski, a zwłaszcza
po klęsce powstania listopadowego, tysiące polskich patriotów wywieziono na Sybir.
Wywózki na Syberię, czekające na więźniów kibitki opisuje między innymi Adam Mickiewicz
w Dziadów części III.
Po upadku powstania listopadowego, uciekając przed represjami ze strony zaborcy, na Zachód
ruszyła grupa prawie dziesięciu tysięcy Polaków. Ten jeden z największych ruchów emigracyjnych
ówczesnej Europy został nazwany Wielką Emigracją. Początkowo uchodźcy przyjmowani byli z
entuzjazmem jako „rycerze wolności”, jednak później doświadczali niechęci i niedostatku.
Większość z nich osiadła we Francji, gdzie najwcześniej zaczęło się rozwijać emigracyjne życie
polityczne. Zaciekłe spory polityczne emigrantów miały wpływ także na literaturę epoki.
Preromantyzm
Już w latach siedemdziesiątych XVIIIw. przed romantycznym przełomem, można dostrzec w
kulturze bunt przeciwko oświeceniowemu racjonalizmowi i klasycyzmowi. Okraślamy to jako
preromantyzm. Wiązał się on z rozwojem sentymentalizmu i oznaczał zwrot ku uczuciowości i
zainteresowanie się naturą.
Romantyzm rozwinął się najwcześniej w Niemczech i Anglii i z tych właśnie krajów wywodzi się
wielu wybitnych twórców epoki.
Literatura zwróciła się w stronę ludzkich emocji oraz indywidualizmu w przekonaniu, że
oświeceniowe postrzeganie świata nie tłumaczy wielu zjawisk zachodzących w rzeczywistości.
Preromantyzm przyniósł także zainteresowanie historią (głównie średniowieczem) i twórczością
Szekspira.
Powstawały nowe formy i gatunki literackie, np. powieść gotycka.
Rozwój preromantyzmu niemieckiego wiąże się z twórczością poetów spod znaku Sturm und Drang (`burza i napór'). Stworzyli go poeci, którzy wyrośli w tradycji klasycystycznej, ale zaczęli buntować się przeciw racjonalistycznej filozofii.
Sturm und Drang - Friedrich Maximilian von Klinger
Cierpienia młodego Wertera - Johann Wolfgang von Goethe
Zbójcy - Friedrich von Schiller
Portret romantyka
Można powiedzieć, że romantyk, to buntownik gloryfikujący wolność i sprzeciwiający się wszelkiej
niewoli - społecznej, narodowej, a także niewoli konwenansów towarzyskich i obyczajowych,
niewoli reguł i zasad obowiązujących w kulturze i literaturze.
Bohaterowie dziel tej epoki to zazwyczaj nonkonformiści, ludzie nie godzący się na
niesprawiedliwości świata. Z reguły są ludźmi młodymi - wedle romantyków tylko oni mogą
doprowadzić do zmiany świata, zlikwidować krępującą go niewolę
.Romantyczni artyści także głosili potrzebę wolności i odrzucali klasycystyczne zasady ograniczające
swobodę twórcy.
Światopogląd romantyków
Romantycy odrzucili oświeceniowy racjonalizm, powrócili do idealizmu i mistycyzmu. Głosili
prymat wiary, uczucia i intuicji w poznawaniu świata. W tym okresie świat postrzegano jako jedność
składającą się z dwóch części: świata materialnego, który można poznać rozumem i zmysłami, oraz
świata duchowego, którego za pośrednictwem zmysłów nie da się poznać. Przy tym, zgodnie z
poglądami spirytualistów, świat materialny uważano za wtórny wobec świata ducha.
Dla reprezentantów nowej epoki ważne były uczucia, a także intuicja, wiara, przeczucia i instynkty. To one właśnie stanowiły dopełnienie racjonalnych narzędzi poznawczych, gdyż pozwalały dotrzeć do obszarów, do których intelekt nie miał dostępu.
Romantycy dostrzegali dualizm świata traktowanego jako jedność składającą się z wielu sprzeczności
(antynomii), takich jak: duch i materia, uczucie i rozum, dobro i zło, jednostka i zbiorowość.
Metafizyka - dział filozofii zajmujący się rozważaniem podstawowych zasad dotyczących istnienia;
także nauka o tym, co - jako niematerialne - nie podlega poznaniu za pomocą zmysłów.
Historiozofia - filozofia historii, rozważania filozoficzne na temat sensu historii, praw, które nią
rządza, przyczyn i skutków procesów dziejowych.
Prowidencjalizm - pogląd historiozoficzny zakładający, że historia jest realizacją planów Boga.
Indywidualizm
Myśliciele romantyzmu pojmowali człowieka jako byt osobny, niepowtarzalny, niepodobny do
innych.
Romantycy ukazywali bohaterów wyjątkowych, buntowników lub odrzuconych przez społeczeństwo,
geniuszy, proroków. Ich los był zwykle tragiczny, jednak odgrywały one niezwykle ważne role :
przyczyniały się do rozwoju ludzkości, wytyczały nowe horyzonty, przekraczały granice poznania i
były siłą napędową dziejów.
Bohater utworów często ponosił klęskę, nie realizował swoich celów, np.:
Kochanek dążył do harmonii dusz z ukochaną, ale w ziemskim życiu było to niemożliwe,
Poeta był niezrozumiany przez współczesnych,
Nowe idee były przez nich odrzucane.
To cierpienie i odrzucenie mogło być bodźcem dodającym sił do życia, lub, gdy stawało się nie do
zniesienia, romantycy szukali wybawienia w samobójczej śmierci.
Natura
Natura wyrażała istotę romantycznej filozofii, traktującej świat jako jedność materii i ducha. W
przyrodzie widziano to co pierwotne, czyste, absolutne. Romantyków fascynowała moc przyrody.
Romantycy podkreślali duchową więź łączącą ludzi z naturą
Romantycy postrzegali naturę w szczególny sposób. Była, według nich, obdarzona duszą, mogła czuć
i działać, a więc także zagrażać ludziom. Zmienna i pełna tajemnic, była także - w przeciwieństwie
do wytworów człowieka - wieczna. Jednocześnie twórcy romantyzmu podkreślali jedność ludzi i
natury, będących cząstkami tego samego kosmosu. Dzięki temu, jak sądzili, poznawanie przyrody
pozwalało człowiekowi na lepsze zrozumienie samego siebie.
Panteizm - koncepcja filozoficzna, według której Bóg i przyroda stanowią jedność.
Bardzo popularne w romantyzmie podróże morskie dawały ludziom możliwość poczucia, że
uczestniczą w nieskończoności i wieczności. Ogrom morza pogłębiał jednocześnie poczucie
osamotnienia, uświadamiał człowiekowi kruchość jego życia i wielkość świata, w którym on sam jest
tylko prochem.
Cechy charakterystyczne dla romantycznych przedstawień natury to:
- nastrój tajemniczości i grozy
- noc, las, wiatr,
„Wrona gdzieniegdzie kracze
I puchają puchacze.”
(Lilie Mickiewicza)
- natura ożywiona
- elementy fantastyczne: rusałki, upiory, widma
Historia
Romantycy interesowali się przeszłością. Antyczne ruiny, średniowieczne zamki i kościoły często
bywały tłem albo też tematem ich utworów.
Historia była także przedmiotem głębszej refleksji. Starano się określić prawa rządzące porządkiem
dziejów i dzięki temu wytłumaczyć problemy teraźniejszości.
Za pomocą odwołań do przeszłości romantycy przedstawiali także problemy współczesności. W
Konradzie Wallenrodzie Adam Mickiewicz zastosował tzw. maskę historyczną. Wydarzenia na pozór
dotyczą średniowiecza, a w rzeczywistości utwór mówi o sposobach skutecznej walki z zaborcami,
co sugeruje zresztą motto utworu. Maska historyczna pomogła Mickiewiczowi zmylić cenzurę.
Gotycyzm - tendencja występująca w kulturze drugiej połowy XVIII i początku XIXw. Związana z
zainteresowaniem wiekami średnimi. Przejawiała się w umieszczeniu akcji utworów w
średniowieczu czy w scenerii starych zamków. Zainteresowanie budziła też obyczajowość
średniowiecznych rycerzy, wyznawany przez nich system wartości.
Osjanizm - zespół tendencji występujących w literaturze na przełomie XVIII i XIXw. Ich źródłem
były Pieśni Osjana - cykl rzekomo autentycznych pieśni celtyckich, opublikowanych w latach 1760 -
1763 przez Jamesa Macphersona Tytułowy Osjan - stary, niewidomy król - opowiada w nich o
walkach Celtów w obronie wolności. Później okazało się, że Macpherson sam napisał Pieśni Osjana,
ale nie zmniejszyło to popularności utworu. Romantycy znaleźli w nim to, co lubili - wolność,
historię, duchy, egzotykę, dziką przyrodę.
Gatunki literackie romantyzmu:
Ballada-Gatunek pierwotnie związany z muzyką, śpiewem, o charakterze synkretycznym, łączący elementy
liryczne (subiektywność narracji) z epickimi (fabuła) i dramatycznymi (elementy dialogowe).
Tematem tego typu utworów są wydarzenia niezwykłe, związane z bohaterami legendarnymi,
historycznymi, a także wydarzenia cudowne, fantastyczne. Fabuła ballady jest szkicowa, tajemnicza,
skupiona najczęściej
Dramat romantyczny-Gatunek dramatu nie przeznaczony do wystawiania w teatrze.
- synkretyzm rodzajowy (dialog, opowiadanie, partie liryczne w formie długich monologów).
- Zerwanie z zasadą trzech jedności
- Inwersja czasowa
- Fabuła o luźnej kompozycji, sporo luźnych epizodów, otwarta kompozycja - brak wyraźnego ciągu
przyczynowo-skutkowego.
- Wydarzenia realistyczne pomieszane z fantastycznymi, tragiczne z humorystycznymi
-Bohater romantyczny.
-Bohater jest dynamiczny, zmienia się podczas akcji utworu.
Poemat dygresyjny-Gatunek poezji wierszowanej łączący elementy epickie z lirycznymi (subiektywizacja narracji), silnie
nasycony elementami dyskursywnymi. Poemat dygresyjny odznacza się luźną, fragmentaryczną
kompozycją, jego epizody łączy najczęściej postać bohatera. Fabuła poematu dygresyjnego ma
charakter pretekstowy, na jego pierwszym planie istnieje narrator(często jako maska autora) snujący
różnorodne dygresje, dowolnie ingerujący w kształt fabuły, komentujący jej bieg, toczący dialog i
swoistą grę z czytelnikiem. Narrator traktuje rzeczywistość z ironią, toczy także spory ideowe, snuje
refleksje filozoficzne.
Powieść gotycka-Typ powieści, geneza tego gatunku jest związana ze zwrotem artystów romantycznych ku
przeszłości, zwłaszcza średniowiecznej. Akcja utworów toczy się w gotyckich zamkach, opactwach.
Towarzyszy jej atmosfera tajemnicy, mroczna sceneria i nastrój grozy. Bohaterowie przeważnie
zostają uwikłanie w liczne intrygi niemalże o charakterze sensacyjnym.
Powieść historyczna-Gatunek epicki, którego istotą jest obecność historycznej relacji wątków fikcyjnych. W ten sposób
artyści pragnęli ożywić opowieść o dawnych czasach, opisać je w taki sposób, aby przed
czytelnikiem pojawiały się obrazy z przeszłości - „żywe” i „prawdopodobne” w swojej
obyczajowości i psychologii. Romantyczna powieść historyczna to dzieło, w którym czuć tchnienie
emocji w historii.
Powieść poetycka-Gatunek poezji narracyjnej (wierszowanej) o charakterze synkretycznym, łączący elementy epickie,
liryczne (subiektywizacja narracji) i dramatyczne. Fabuła powieści poetyckiej posiada konstrukcję
fragmentaryczną (często nie respektuje praw chronologii), dużą rolę odgrywa w niej tajemniczość,
niedopowiedzenie i nastrój, w jej centrum znajduje się wydarzenie dramatyczne (bądź ciąg
skumulowanych wydarzeń tego typu). W powieści poetyckiej dochodzi do redukcji dystansu między
narratorem a bohaterem (często maską autora), którego los jest nie tylko opowiadany, ale i
komentowany, a także miedzy narratorem a czytelnikiem - narrator prowadzi z nim dialog, odsłania
swoje myśli, uczucia, przeżycia.
Epistolografia-Dział piśmiennictwa obejmujący twórczość listowną; w węższym znaczeniu - sztuka pisania listów.
Wśród listów wyróżnić można prywatne, nie przeznaczone dla czytelników postronnych, oraz
publiczne, na przykład listy otwarte.
Gawęda szlachecka-Występujący tylko w literaturze polskiej gatunek literacki, który wiąże się z kulturą szlachecką.
Obejmuje opowiadania o luźnej kompozycji, pełne dygresji, powtórzeń, zwrotów do słuchaczy. Na
plan pierwszy wysuwa się w nich narrator - sarmacki gawędziarz, mówiący o swoich przodkach.
Antyk w romantyzmie
-Romantyczny motyw artysty ponad tłumem ma antyczne korzenie.
Średniowiecze w romantyzmie
-Zafascynowanie mrokami średniowiecza, zamkami, rycerzami, królami, historią, legendami.
Barok w romantyzmie
-Mickiewicz i Słowacki zachwycali się patriotyczno-religijną poezją konfederacji barskiej.
-Mickiewicz Sarmatów przedstawił nostalgicznie. Słowacki widział i wyliczał ich wady.
Romantyzm w pozytywizmie
-Złożony stosunek: negacja walki zbrojnej, miłości, irracjonalności, wyobcowania artysty, kult
poległych powstańców, wieszczów, zachwyt nad naturą
Romantyzm w Młodej Polsce
-Epoka ta w pełni korzystała z dorobku romantyków; kultu sztuki, indywidualizm, samotność i
niezrozumienie artysty przez tłum, nastrojowe smutki, melancholia.
-Zafascynowanie twórczością Norwida, mistycyzmem Słowackiego, kult Mickiewicza.
Romantyzm w dwudziestoleciu
-Zajmowano się sprawami w myśl hasła „ Ojczyzna moja wolna, wolna… więc zrzucam z ramion
płaszcz Konrada”(Słonimski).
-Boy-Żeliński stał się rzecznikiem odbrązawiania ideałów, ukazywania ludzi wielkich z ich wadami i
błędami
Romantyzm w czasie wojny
-Podobieństwo tematyki: patriotyzm, obowiązki względem ojczyzny, kategorii wolności,
poświęcenia, ofiary, moralności.
-Rewolucja socjalistyczna w środkach wyrazu odwoływała się do romantycznego nurtu
rewolucyjnego, buntu - zwłaszcza do poetów krajowych.
-W późniejszych czasach w Słowackiego i Mickiewicza eliminowano mistycyzm i towianizm.
Cenzura usuwała i niechętnie dopuszczała do druku wszelkie antyrosyjskie nawiązania
-„Trans-Atlantyk” Gombrowicza to polemika z mitami narodowymi, zwłaszcza tymi generowanymi
przez `Pana Tadeusza'.
-Instytut Literacki w 1946r. wydał „Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego” z
przedmową Herlinga-Grudzińskiego - spólne doświadczenie emigracji
Romantyzm w PRL-u
- Zniewolenie, bunt, walka o niepodległość, powiązanie patriotyzmu z religią, wyraźny podział na
dobro i zło - proweniencja romantyczna.