DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE
Początki
- w okresie I wojny światowej została naruszona, trwająca ponad 120 lat, solidarność państw zaborców wobec ziem polskich (wydanie aktu 5 listopada przez cesarzy Wilhelma II i Franciszka Józefa I)
- powstała w Warszawie Tymczasowa Rada Stanu (styczeń 1917) oraz Legiony Polskie
- w Tymczasowej Radzie Stanu zaczął funkcjonować Departament Spraw Politycznych, do którego zadań należało m.in. opracowywanie różnych tematów z zakresu polityki zagranicznej oraz opieka konsularna (właściwy cel: przygotowanie ram organizacyjnych przyszłego polskiego MSZ)
- TRS została szybko zlikwidowana a jej miejsce zajęła Rada Regencyjna, która sformowała i nadzorowała rząd (gabinet ministrów)
- w strukturze rządu działał Departament Stanu: do jego zadań należało m.in. utrzymywanie kontaktów z państwami centralnymi
- jako, że ani Rada regencyjna ani TRS nie posiadały kompetencji do prowadzenia niezależnej polityki zagranicznej żadną z tych struktur nie można nazwać resortem spraw zagranicznych z prawdziwego zdarzenia
- rząd podległy Radzie Regencyjnej posiadał jednak swoje placówki („przedstawicielstwa”) w Berlinie, Moskwie i Wiedniu
- po wydaniu przez Radę Regencyjną manifestu niepodległości Polski utworzono w ramach rządu Ministerstwo Spraw Zewnętrznych, przemianowane wkrótce na Ministerstwo Spraw Zagranicznych: oficjalna data powstania to 26 października 1918 roku (uznawana jest za formalny początek działania polskiego MSZ) - na dwa tygodnie przez formalnym proklamowaniem niepodległości
-corocznie w dniu 16 listopada, w rocznicę wysłania przez Józefa Piłsudskiego pierwszej depeszy zagranicznej do przywódców państw świata, informującej o powstaniu niepodległego państwa polskiego, ustanowiony został decyzją Ministra Spraw Zagranicznych Radosława Sikorskiego w 2009 roku Dzień Służby Zagranicznej
- istniał jednak dualizm polskiej polityki zagranicznej - Komitet Narodowy Polski miał bardzo silną pozycję w państwach ententy i nie było mu po drodze z rządem Moraczewskiego w Warszawie
- dopiero po utworzeniu rządu zgody narodowej I. J. Paderewskiego zdołano wysłać wspólną delegację na konferencję pokojową w Paryżu
Struktury organizacyjne resortu
- przed zamachem majowym
Skromne początki: początkowo funkcjonowały tylko dwa piony organizacyjne (Departament Polityczno-Ekonomiczny oraz Departament Prawno-Administracyjny).
Z czasem struktura się rozrastała: jej kształt stanowił odbicie celów i priorytetów polskiej polityki zagranicznej w tamtym czasie.
Stworzono na przykład odrębny pion odpowiedzialny za sprawy konsularne: po wojnie i zmianie granic do rozwiązania pozostawało wiele problemów w tym sprawy obywatelstwa, roszczeń wobec byłych zaborców itp.
Odwoływano się do wzorców francuskich oraz koncepcji związanych z duchem tzw. „nowej dyplomacji”: stworzona na przykład mechanizmy kontroli demokratycznej zarówno nad ministrem jak i podległych mu urzędników i dyplomatów.
Postępował proces ujednolicania się polskiej służby zagranicznej. Tworzono regulacje prawne określające zakres obowiązków oraz zależność służbową w służbie zagranicznej.
- po zamachu majowym
Wyraźny wpływ sytuacji politycznej na kierunek zmian organizacyjnych w MSZ: wzmocnienie kontroli samego ministra nad polityką kadrową resortu.
Po 1927 r. wykształciła się zasadnicza struktura polskiego MSZ. Były tylko dwie zmiany na stanowisku ministra.
Zmiany po 1932 r. (ministrem został wtedy J. Beck) odzwierciedlały polska rację stanu: utworzono pion odpowiedzialny za sprawy polityki morskiej (Gdańsk), pion zajmujący się kontaktem z Polakami zagranicą (Litwa, ZSRR), pion ds. żydowskich (wspieranie syjonizmu).
Sprawy ekonomiczne były zaniedbywane: radca ekonomiczny w MSZ dysponował bardzo skromnym aparatem urzędniczym
Sieć placówek zagranicznych
- na początku funkcjonowało 6 kategorii placówek, z których najważniejsze było poselstwo
- poselstwo dzieliło się na 3 klasy, urzędy konsularne dzieliły się na 6 kategorii
- w połowie lat '20 zniesiono podział poselstw na klasy i zaczęto podnosić rangę placówek na ambasady (jako pierwsze powołane zostały ambasady w Waszyngtonie, Rzymie, Londynie i Ankarze)
Kadra służby zagranicznej
- przed zamachem majowym
pierwotnie kadra dyplomatyczna rekrutowała się z trzech zasadniczych źródeł:
osoby związane z Komitetem Narodowym Polskim (siły endecji)
osoby związane w rządem w Warszawie (dawny Departament Stanu, młodzi legioniści oraz socjaliści)
osoby pracujące w służbie dyplomatycznej i konsularnej dawnych państw zaborczych (głównie austro-węgierskiej, rzadko rosyjskiej czy niemieckiej) - zasadnicza kadra kierownicza
wynikały konflikty na tle personalnym: nie tylko na linii podziałów politycznych ale również podziałów generacyjnych („stara dyplomacja” vs. „nowa dyplomacja”)
próbowano zapewnić równowagę wpływów politycznych w resorcie i na placówkach choć zauważalna była płynność kadr polskiej służby zagranicznej
brak było jednolitych zasad naboru, funkcjonował klucz polityczny (do 1926 r. działało 11 ministrów spraw zagranicznych)
- po przewrocie majowym
resort zdominował obóz sanacyjny
od początku lat '30 pojawiło się zjawisko ”militaryzacji” resortu spraw zagranicznych: zasilanie kadry oficerami ( w konsekwencji większa dyscyplina i spójność w pracy resortu)
w połowie lat '30 nabór sanacyjny stanowił ok 40% kadry polskiej dyplomacji
służba zagraniczna zorganizowana była w oparciu o 9 stopni służbowych (począwszy od ministra i na atache kończąc)
DRUGA WOJNA ŚWIATOWA
Ogólna sytuacja polskiej służby zagranicznej w okresie wojny:
- pogorszenie się technicznych i organizacyjnych warunków działania, spowodowane brakiem efektywnej łączności i komunikacji pomiędzy centralą i urzędami zagranicznymi
- nieprzychylne nastawienie ze strony państw neutralnych chcących zachowania dobrych relacji z III Rzeszą (część placówek została zlikwidowana; redukcja kadry o 50%)
- brak materialnych środków pozwalających na nieprzerwaną pracę urzędów zagranicznych
- prześladowanie polskich władz i kadry urzędniczej na terytoriach okupowanych przez nazistów (konieczność pracy w warunkach konspiracji)
- konieczność przejmowania przez placówki dyplomatyczne funkcji nieformalnych ekspozytur rządu (zwłaszcza po układzie Sikorski-Majski w ZSRR ambasada musiała zorganizować i zabezpieczyć ewakuację polskiej armii)
- konflikt polityczny w obrębie rządu emigracyjnego (Sikorski kontra sanacja): tzw. druga militaryzacja, czyli przyjmowanie do dyplomacji oficerów w służbie czynnej, którym ufał Sikorski
Ciekawostka:
- w składzie rządu emigracyjnego funkcjonował specyficzny resort nazwany Ministerstwem Informacji i Dokumentacji, który zajmował się dokumentowaniem przestępstw politycznych i kryminalnych okupantów przeciwko obywatelom polskim;
- resort ten ściśle współpracował z MSZ i jego placówkami zagranicznymi, które miały za zadanie zbierać informacje na ten temat (głównie od uchodźców)
- postać Jana Karskiego
Zadania służby zagranicznej:
- zabieganie o uznanie ciągłości państwowości polskiej (ostatnia sesja Ligi Narodów w 1939 r.; w 1940 r. stosunki dyplomatyczne z polskim rządem utrzymywało 51 państw )
Polska Rzeczpospolita Ludowa
- wraz z utworzeniem Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej w Warszawie zwycięskie mocarstwa cofnęły uznanie dla rządu RP na uchodźctwie (wyjątki: Watykan, Hiszpania, Kuba i Liban)
- przystąpiono do budowy kierowanego z kraju aparatu polskiej służby dyplomatycznej
- część placówek zagranicznych zostało (nie bez problemów) przejętych od rządu londyńskiego
- pierwotnie struktura wzorowana była częściowo na wzorcach przedwojennych choć i tak była ona wynikiem obiektywnych wymogów ówczesnej sytuacji (ważne były piony odpowiedzialne za delimitację granic, repatriację oraz kwestie żydowskie)
- zasadniczą zmianą w porównaniu z okresem przedwojennym stanowiła reorganizacja Departamentu Politycznego: w II RP był jeden departament polityczny odpowiedzialny za wszelkie kwestie merytoryczne związane ze stosunkami z poszczególnymi regionami; po wojnie wprowadzono samodzielne piony terytorialne w randze departamentów (ten model przetrwał do dzisiaj)
Zasadniczą cechą polskiej służby zagranicznej w okresie PRL była jej merytoryczna i kadrowa zależność od decyzji KC PZPR oraz panującej ideologii:
- uchwały Biura Politycznego z 1973 i 1975 r. wyraźnie wskazywały, iż zwierzchnią kontrolę w dziedzinie prawidłowego kształtowania stosunków z zagranica sprawują odpowiednie organa partii
- panujące ówcześnie uwarunkowania polityczno-ideologiczne oraz więzi sojusznicze PRL miały również swój wymiar organizacyjny
- w 1969 r. utworzono oddzielny departament ds. stosunków ZSRR (rzadko zdarza się, że stosunki z jednym tylko państwem podnoszone są do rangi departamentu; kontakty z ZSRR miały pozycję uprzywilejowaną na wszystkich możliwych płaszczyznach)
- większość departamentów terytorialnych w strukturze resortu posiadała kwalifikację kapitalistyczną bądź socjalistyczną (miało to szereg konsekwencji dla ich funkcjonowania)
- istotne znaczenie w strukturze MSZ miał Departament Prasy i Informacji, który prowadził działania o charakterze propagandowo-ideologicznym
- zrezygnowano z utrzymywania konsulatów honorowych uznając je za typowo „burżuazyjny wynalazek” (w rzeczywistości chodziło o brak pełnej kontroli nad konsulami honorowymi)
- pod koniec lat '80 struktura resortu przybrała bardziej pragmatyczny i mniej ideologiczny charakter (zlikwidowano departament ds. kontaktów ZSRR; zaczęto tworzyć departamenty funkcyjne)
Ciekawostka:
- w okresie PRL polska dyplomacja ostatecznie odeszła od stosowania w praktyce rangi posła
- na szczeblu poselstw najdłużej utrzymywane były stosunki z Hondurasem, Nikaraguą i Haiti (aż do 1979 r.)
III RZECZPOSPOLITA
- zmiana ustroju wewnętrznego państwa oraz nowe kierunki w polityce zagranicznej wymusiły zasadnicze zmiany w strukturze organizacyjnej MSZ
- dynamika zmian w najbliższym otoczeniu międzynarodowym Polski w pierwszej połowie lat '90 sprawiła, iż koniecznym stało się usprawnienie kierowania resortem
- zasadniczą część zadań związanych z nową sytuacją międzynarodową powierzono dwóm nowopowstałym departamentom: Departament Instytucji Europejskich (kwestie bezpieczeństwa międzynarodowego, organizacje międzynarodowe, integracja europejska, współpraca transgraniczna); Departament Europy (relacje z sąsiadami Polski oraz mocarstwami europejskimi)
- Departament Europy został wkrótce podzielony na Departament Europa I oraz Departament Europa II, a następnie w roku 1996 na Departament Europa-Wschód i Departament Europa-Zachód
-Departament Instytucji Europejskich rozdzielono na Departament Integracji Europejskiej oraz Departament Polityki Bezpieczeństwa
- zaczęto wdrażać systemy informatyczne do pracy służby zagranicznej (powstawały w tym celu nowe komórki zajmujące się techniczną stroną tego procesu)
- polska polityka zagraniczna skupiona była na integracji europejskiej oraz relacjach transatlantyckich co odzwierciedlone było w strukturze organizacyjnej MSZ
Statut z roku 1998
- był to swoisty eksperyment polegający na zlikwidowaniu istniejących dotychczas funkcjonujących wielkich struktur departamentalnych i wprowadzeniu w ich miejsce niewielkich, często kilkuosobowych, departamentów lub biur
- nowe, mniejsze jednostki miały jasno sprecyzowane kompetencje i zadania do zrealizowania
- strukturą pośrednią pomiędzy nimi a ścisłym kierownictwem resortu były kilkuosobowe departamenty koordynacyjne (w sumie było ich 6): miały zapewnić sprawny przepływ informacji
-powołano również Radę Główną MSZ czyli kolegium rozpatrujące na najwyższym szczeblu stan realizacji najważniejszych dla resortu kwestii (rada obradowała 2x w tygodniu)
- nowa struktura okazała się jednak niewypałem
Ustawa o służbie zagranicznej z 2001 r.
- powrócono do klasycznej struktury resortu opartej na silnej pozycji dużych departamentów
- z dniem 10 maja 2002 r. w życie wchodziły zapisy ustawy o służbie zagranicznej, która wprowadzała całkowicie nowy standard w zakresie funkcjonowania polskiej dyplomacji
- ustawa sankcjonowała istnienie osobnej struktury służby zagranicznej mającej własne zasady organizacji i funkcjonowania
- wiązało się to z procesem etatyzacji stanowisk w MSZ oraz ujednoliceniem stopni dyplomatycznych i stanowisk służbowych w polskiej służbie zagranicznej
- przed wejściem w życie ustawy struktura stanowisk służbowych w przedstawicielstwach dyplomatycznych i konsularnych była odmienna od tej, która funkcjonowała w centrali resortu
- na placówkach funkcjonowały trzy grupy stanowisk:
Szefowie przedstawicielstwa dyplomatycznego
Członkowie personelu dyplomatycznego
Członkowie personelu konsularnego
- pion handlowy przedstawicielstwa miał dodatkowe trzy stanowiska
- w centrali funkcjonowało 21 różnych stanowisk służbowych (od dyrektora generalnego lub dyrektora departamentu aż po zwykłego referenta)
- taka struktura stanowisk była wysoce nieefektywna i wymagała zmian
- ustawa o służbie zagranicznej z 2001 r. wprowadziła system jednolitych stopni dyplomatycznych zarówno dla placówek jak i dla centrali
ambasador tytularny
radca minister
I radca
radca
I sekretarz
II sekretarz
III sekretarz
attache
- stopnie dyplomatyczne w centrali MSZ są stanowiskami pracy a na placówkach funkcjami, na podstawie których członkowie personelu dyplomatyczno-konsularnego wykonują swoje czynności służbowe
KADRA I PRZYGOTOWANIE ZAWODOWE SŁUŻBY ZAGRANICZNEJ
Dwudziestolecie międzywojenne
Funkcjonowało Studium Dyplomatyczne Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie.
Było to trzyletnie studium specjalistyczne istniejące przy Wydziale Prawa UJK we Lwowie. Jako jedyne w Polsce i jedno z niewielu w Europie kształciło w dziedzinie dyplomacji. Absolwenci uzyskiwali stopień magistra nauk dyplomatycznych. Organizatorem Studium Dyplomatycznego UJK był prof. Ludwik Ehrlich.
Okres PRL
- z początku w nielicznych przypadkach odwoływano się do kadry przedwojennej, która stanowiła pewien element ciągłości w zakresie kształcenia nowych kadr pod względem merytorycznym i językowym
- bezpośrednio po wojnie uruchomiono w ramach MSZ Szkołę Dyplomatyczno-Konsularną prowadzącą roczny kurs dla kandydatów do pracy w MSZ (nabór do niej odbywał się za pośrednictwem struktur partyjnych)
- w latach 1946-1950 szkoleniem przyszłych pracowników służby zagranicznej zajmowała się Akademia Nauk Politycznych w Warszawie na Wydziale Dyplomatyczno-konsularnym
- w 1950 r. została ona zlikwidowana a w jej miejsce utworzono Szkołę Główną Służby Zagranicznej w ramach resortu (dwa wydziały: dyplomatyczno-konsularny i handlu zagranicznego)
- szkoła ta funkcjonowała 10 lat, miała wysoki poziom nauczania i wykształciła większość specjalistów pracujących w dyplomacji w całym okresie PRL (Julian Sutor, Adam D. Rotfeld - ostatni rocznik)
- z powodu nasycenia resortu nową kadrą szkołę zlikwidowano
- w późniejszym okresie dominowały nominacje partyjne: szkoleniem kadry zajmowała się Wyższa Szkoła Nauk Społecznych przy KC PZPR (od 1984 Akademia Nauk Społecznych)
- przepustka do kariery dyplomatycznej dla osób spoza partii były studia w MGIMO
(np. W. Waszczykowski)
- warto zaznaczyć, że w wyborach z 6 czerwca 1989 r. obóz władzy przegrał na placówkach z Solidarnością
III Rzeczpospolita
- w latach '90 wprowadzono praktykę przyjmowania kandydatów na staże i praktyki dyplomatyczne
- w 2002 r. utworzono podległą ministrowi Akademię Dyplomatyczną, która od 2005 r. funkcjonuje w ramach PISM
- funkcjonują trzy placówki naukowo-analityczne podległe ministrowi spraw zagranicznych:
PISM w Warszawie, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej w Lublinie, Instytut Zachodni w Poznaniu