Filozofia zagadnienia:

1. Hylozoizm
To filozoficzna koncepcja ożywionej materii, pogląd, według którego życie (utożsamiane z ruchem) jest immanentne materii. Wszystko jest ożywione i obdarzone wrażliwością, także materia nieorganiczna. Powstał na tle przekonań przedfilozoficznych typowych dla animizmu. Został sformułowany przez Talesa z Miletu w twierdzeniu: "wszystko jest ożywione, jak to widać w bursztynie i magnesie".

2. Hylemorfizm
Pojęcie metafizyki Arystotelesa, oznaczające, że każda substancja jest bytem złożonym z czynnika biernego — materii, i czynnika aktywnego — formy. Stanowisko w teorii bytu i filozofii przyrody, według którego każdy byt jest ukonstytuowany przez materię i formę. Za pomocą tego założenia można wyjaśnić m. in. fakt zmian substancjalnych - przechodzenia jednej substancji w inne substancje, tzn. ginięcia jednej substancji przy jednoczesnym powstawaniu innych. Dla Arystotelesa ani materia, ani idea nie były substancjami, natomiast i jedna i druga były składnikami substancji. Materia natomiast nie istnieje samodzielnie, tak samo jak nie istnieją idee - wszystko to są abstrakcje. Naprawdę istnieją tylko konkretne zespoły materii i formy.

3. Empedokles, Anaksagoras.
Empedokles twierdził, że arche tworzą cztery żywioły (bierne składniki): ziemia, woda, ogień i powietrze. Rzeczy różnią się proporcjami w jakich owe składniki są w nich zmieszane. Aby mogły one się łączyć i rozłączyć musiały jeszcze istnieć elementy czynne: miłość i nienawiść, które pozwoliłyby na zmiany w istniejącym świecie. Wszechświat nie ma struktury stałej, ale zmienną, zależną od działania sił zewnętrznych: przyciągania (miłości) i odpychania (nienawiści).
Anaksagoras zradykalizował myśl Empedoklesa wskazując na istnienie nieskończenie wielu pierwiastków, które nazwał zarodnikami. Te jednak nie mogły wytworzyć rzeczy z własnej mocy, początkowo znajdowały się w bezwładnej mieszaninie. Katalizatorem powstania rzeczy stał się ruch, ruch natomiast został spowodowany przez znajdujący się poza światem umysł. Koncepcja Anaksagorasa jest analogiczna do idei Empedoklesa, ale opierająca się na własnościach ilościowych, a nie jakościowych. Żadna jakość nie może, bowiem powstać z innej, a składniki świata są niezmienne. Wszystko jest, więc jedynie ilościowym złożeniem zarodków (dlatego we wszystkim jest część wszystkiego).Rzeczy różnią się proporcją zmieszania zarodków.

4. Pitagoras
Założył szkołę pitagorejską, według pitagorejczyków zasadą porządkującą świat jest liczba, cały szereg zjawisk przyrodniczych da się wyrazić w relacjach liczbowych i można je przedstawić w sposób matematyczny. Wszystkie liczby można zestawić w dwie grupy: liczby parzyste i nieparzyste, wyjątek stanowi jedynka, ponieważ zdolna jest utworzyć zarówno liczby parzyste jak i nieparzyste. Liczbę przedstawiano jako zbiór punktów, punkty pojmowano jako coś, co zajmuje miejsce w przestrzeni, to znaczy jako coś posiadającego masę, dlatego liczbę postrzegano także jako bryłę. Jedynka to punkt, dwójka to linia, trójka to płaszczyzna, czwórka to bryła.

5. Heraklit z Efezu
Centralnym elementem świata jest koncepcja zmiany, oznacza to, że wszystko się porusza, wszystko się zmienia („panta rei”). Twierdził również, że podstawowym elementem, z którego rzeczy są zbudowane jest ogień, ponieważ jest wiecznie zmienny - nieustannie się przemienia w dym i popiół, wiecznie żyje i się odradza. Stawanie się jest ciągłym przechodzeniem od jednego przeciwieństwa do drugiego. Uważał, że dusza, która jest nieśmiertelna, to ogień, im dusza jest bardziej sucha tym jest mądrzejsza.

6. Parmenides
Centralnym pojęciem parmenidejskiej refleksji jest byt, utożsamiany z Prawdą: tylko to, co jest, jest prawdziwe; Parmenides stwierdził, że byt jest wieczny, nie ma początku ani końca (nic nie może powstać z niczego, a to co jest, nie może przestać być, więc niebytu nie ma), ponadto jest nieruchomy i niezmienny, niepodzielny, stały i jeden. Parmenides wywnioskował, iż byt musi być czymś ograniczony, zamknięty, najlepszym kształtem dla tego byłaby kula. Parmenides był pierwszym filozofem greckim, który zerwał z empirycznym sposobem poznawania świata. Uważał, iż tylko wyniki rozumowania mogą dać właściwy obraz bytu, do czego w żaden sposób nie da się dojść za pomocą poznawania zjawisk. Według niego natura bytu nie ulega zmianie, zmienność rzeczy jest pozorna. Nauka Parmenidesa przecząc doświadczeniu, stawaniu się i ruchowi, wywoływała ostre sprzeciwy. Zenon z Elei usiłuje bronić jego tez poprzez tworzenie argumentów, że ruch jest niemożliwy. Paradoksy - dychotomia: ruch jest absurdalny i niemożliwy, ponieważ po to, aby jakieś ciało dotarło do celu, musiałoby najpierw osiągnąć połowę drogi, którą ma przebyć; zanim jednak osiągnie ową połowę, musiałoby osiągnąć połowę tej połowy, a jeszcze wcześniej połowę połowy tej połowy i tak w nieskończoność. Wynika z tego, że biegacz ma do przebycia nieskończoną liczbę odcinków o skończonej długości. - Achilles i żółw: Achilles potrafi biegać 2 razy szybciej od żółwia, dlatego na starcie pozwala oddalić się żółwiowi o połowę całego dystansu, jednak Achilles nie będzie w stanie dogonić żółwia, ponieważ Achilles najpierw musiałby dotrzeć do punktu, w którym znajdował się żółw w momencie startu, następnie do punktu, w którym żółw się znajdował, gdy Achilles dotarł do punktu drugiego i tak dalej w nieskończoność. Achilles nigdy nie dogoni żółwia, gdyż zawsze będzie dzieliła ich zmniejszająca się odległość. - strzała: strzała wystrzelona z łuku w rzeczywistości jest nieruchoma. W każdym bowiem momencie, na jaki można podzielić czas lotu, strzała zajmuje to samo miejsce; to jednak, co zajmuje identyczne miejsce, znajduje się w stanie spoczynku; tak więc strzała, będąc w stanie spoczynku w każdym momencie, jest także w spoczynku w ich całości.

7. Sofiści (Antynomie Eubulidesa)

W przeciwieństwie do myślicieli jońskich przedmiotem swoich badań uczynili nie przyrodę, lecz człowieka. Jednocześnie nie zajmowali się odpowiedzią na pytanie, kim jest człowiek, tylko jakie umiejętności zapewniają mu sukces w życiu prywatnym i publicznym. Szczególną uwagę przywiązywali do analizy języka, a także retoryki rozumianej jako przekonywujące prezentowanie swoich racji, oraz erystyki, czyli sztuki prowadzenia sporów i dyskusji. Wyznawali relatywizm, czyli przekonanie, że nie ma prawd obiektywnych, a jedynie subiektywne mniemania; prawdą jest to, co się komu wydaje, że nią jest. Zatem nie istnienie obiektywne poznanie, a jedynie istnieją subiektywne spostrzeżenia, które pochodzą od zmysłów (sensualizm). Przedstawiciele: Protagoras z Abdery, Gorgiasz z Leontinoi, Prodikos z Keos, Trazymach z Chalcedonu.

ANTYNOMIE EUBULIDESA: 1) Kłamca: jeżeli kłamca mówi, że kłamie, to zarazem kłamie i mówi prawdę. 2) Elektra: o Orestesie Elektra wie, że jest jej bratem, ale gdy zasłonięty stanął przed nią, Elektra nie wie tego, co wie. 3) Łysina: kto straci jeden włos, nie staje się jeszcze łysym, drugi włos utracony też nie stanowi łysiny; kiedyż zaczyna się łysina? 4) Rogacz: rogów nie zgubiłeś, a czegoś nie zgubił, to posiadasz, więc posiadasz rogi.

8. Sokrates (intelektualizm etyczny).

W jego przekonaniu najwyższym dobrem człowieka była cnota (arete), wskazywał ją jako warunek szczęścia (eudaimonia). Arete nie jest czymś wrodzonym, tylko nabytym. Człowiek nie rodzi się z cnotą, leczy uczy się jej w ciągu swojego życia. Przekonanie o tym, że kształcenie odpowiedniej postawy moralnej jest możliwe dzięki wiedzy uzyskiwanej na drodze rozumowej, nazywamy ETYCZNYM INTELEKTUALIZMEM. Docieranie do poznania prawd dotyczących ludzkiego postępowania było możliwe dlatego, że każdego człowieka wspierał w tym, kierujący jego duszą, wewnętrzny głos, daimonion. Wprowadził dwie metody prowadzenia rozmowy: ELENKTYCZNA (metoda prowadzenia dyskusji, polegająca na zbijaniu kolejnych argumentów przeciwnika i wykazywaniu absurdalności jego tez) i MAIEUTYCZNA (metoda prowadzenia dialogu, polegająca na takim zadawaniu pytań, aby pomóc dotrzeć do prawdy tym, w których drzemie ona w nieuświadomiony sposób).

9. Platon

Uważał, że oprócz zwykłych, przemijających rzeczy istnieją także byty niezmienne, niematerialne i wieczne, których nie można poznać w sposób bezpośredni, i to do nich, a nie do rzeczy odnoszą się pojęcia. Byty będące przedmiotem pojęć ogólnych to IDEE. Sformułował tezę o DUALIZMIE ŚWIATA: istnieje świat rzeczy poznawany przez człowieka za pomocą zmysłów oraz świat idei, który można poznać poprzez pojęcia, czyli rozumowo. Świat realny jest odwzorowaniem świata idealnego. Wprowadził pojęcie DUALIZMU CIAŁA I DUSZY człowieka. Uważał, że dusza jest niematerialna, nieśmiertelna, doskonalsza od śmiertelnego ciała, ale jednocześnie ciało, przywiązując duszę do materii, staje się dla niej więzieniem. Platon zakładam METEMPSYCHOZĘ (reinkarnację). Śmierć nie była złem, lecz powrotem do prawdziwego, w pełni świadomego życia. Prawdziwe poznanie według Platona sprowadzało się do poznania świata idei, które były prawdziwymi bytami w przeciwieństwie do iluzorycznych rzeczy. Poznanie polega na przypomnieniu prawd zapisanych w ludzkiej duszy. Najwyższą ideą jest IDEA DOBRA. To, co dobre, musiało być równocześnie piękne, z tego wynikał ideał tzw. Kalokagatii (z gr. kalos - piękny i agathos - dobry), czyli dążenie człowieka do pełnej harmonii przez kształtowanie wszelkich zalet duchowych i cielesnych. Wprowadził koncepcję DEMIURGA, czyli boskiego budowniczego świata.

10. Demokryt

ATOMISTYCZNA TEORIA MATERII- materia składa się z atomów, czyli małych, niezmiennych, niewidzialnych, choć różnej wielkości i ciężaru, cząsteczek, które poruszają się w próżni. Z ich połączenia tworzą się żywioły i wszelkie inne rzeczy. Poznanie zmysłowe następuje przez dotyk, od przedmiotów odrywają się ich cząstki będące ich podobiznami i dostają się do wnętrza oka. Dusza jest materialna, a rozum - skupiskiem atomów.

11. Arystoteles

Arystotelesowska logika - nauka o zasadach poprawnego myślenia, regułach rozumowania i uzasadniania twierdzeń. Wprowadził pojęcie DUALIZMU MATERII I FORMY- oba te składniki występują w substancji zespolone i tworzą jedną całość (np. posąg składa się z marmuru (materii) i określonego kształtu (forma). Forma stanowi istotę rzeczy, materia jako coś nieokreślonego jest jedynie możliwością, potencją bytu, który urzeczywistnia się poprzez formę. Wprowadził termin ENTELECHIA - jest formą, rodzajem pewnej siły wewnątrz bytu, która jako akt kształtuje celowo materię, w człowieku - entelechia jest duszą ożywiającą ciało. Świat ma budowę zhierarchizowaną, składa się ze sfer, od najniżej położonego poziomu czystej materii aż do najwyżej usytuowanego poziomu czystej formy. U Arystotelesa pierwsza przyczyną, nieruchomym poruszycielem i zarazem czystą formą jest Bóg. Jest On celem świata, ale nie twórcą. Podobnie jak materia i forma, tak też ciało i dusza tworzą nierozerwalną całość, jedno nie może istnieć bez drugiego. Wydzielił 3 części duszy: dusza WEGETATYWANA (roślinna) - jest odpowiedzialna za proces odżywiania i wzrostu; ZMYSŁOWA (zwierzęca) - wiąże się z postrzeganiem, odbieraniem wrażeń, doznawaniem pożądań; MYŚLĄCA - to rozum odpowiedzialny za aktywność duchową. Wprowadził pojęcie EUDAJMONII - szczęście rozumiane jako powszechny cel i motyw ludzkich dążeń.

12. Sceptyzm.

Twórcą tego kierunku był Pyrron z Elidy. Przedstawiciele: Sekstus Empiryk, Diogenes. Uważali, że przyczyną ludzkiego niepokoju i nieszczęścia jest dążenie do poznania i wydania sądu o czymś. Każde twierdzenie jest tak samo prawdziwe jak jego zaprzeczenie - istnieje „równosilność sądów” (IZOSTENIA), która upoważnia do zawieszenia sądu. Zanegowali możliwość pozyskania wiedzy pewnej i niepodważalnej.

13. Stoicyzm.
Twórcą stoicyzmu był Zenon z Kition. Filozofia stoików nawoływała do szukania ratunku w rozpadającym się świecie. Główna zasada brzmi: Ucz się być obojętnym na wpływy zewnętrzne. Stoicy utrzymywali, że dobro lub zło zależą od człowieka. Jeśli człowiek może być obojętny na wszystko, to nikt nie może mieć całkowitej władzy nad nim. Człowiek obojętny staje się człowiekiem wolnym, który nie jest ograniczony wypadkami z zewnątrz. Poprzez obojętność staje się niezależnym od świata. Stoicy wierzyli, że wszystko, co się dzieje na świecie jest zgodne z planem Boga. Nic nie dzieje się przypadkowo. Należy więc przyjmować to, co się wydarza i zrozumieć, iż jest to częścią boskiej aranżacji. Stoicy uważali, że bardzo ważną rzeczą jest uwolnienie się od pragnień i emocji.

14. Epikureizm.
Epikureizm - to kierunek filozoficzny, którego twórcą był Epikur (341 - ok. 270 r. p.n.e.) Zwolennicy tej szkoły zadawali sobie pytanie, jak żyć, żeby osiągnąć szczęście. Odrzucają wiarę w siły pozaziemskie i głoszą pochwałę życia na ziemi.
A oto zasady, którymi kierowali się w życiu:
Szczęście pojmowali jako doznawanie przyjemności, ale nie związanej z rozkoszą, lecz spokojem płynącym z naturalnej radości życia wolnego od trosk.
Wśród przyjemności należy wybierać szczególnie te, które nie pociągają za sobą cierpień.
Najtrwalszymi są nie doznania zmysłowe i fizyczne, ale psychiczne i duchowe.
Życie przyjemne to życie mądre i sprawiedliwe.
Szczęście może jedynie zakłócić lęk przed śmiercią.
Lęk ten jest jednak bezzasadny, bo gdy żyjemy nie ma śmierci, a gdy ona jest - nie ma nas. "Epikur dowodzi, że człowiek powinien uwolnić się od lęku, strachu przed śmiercią i trwogi przed bogami. Bogowie są bierni, nie pomagają nam, ale i nie przeszkadzają. O śmierci mówił zaś, że gdy ona jest nas już nie ma, a gdy my żyjemy śmierć nas nie dotyczy.”

15. Plotyn.
Plotyn filozof starożytny, twórca systemu filozoficznego zwanego neoplatonizmem. Neoplatonizm Plotyna był oparty na nauce Platona, połączonej z elementami stoicyzmu, neopitagoreizmu, a także filozofów aleksandryjskich: Filona i Amoniusza.
Zasadą bytu, tym co istnieje naprawdę jest Jednia - doskonała i prosta substancja, która jest niepoznawalna, gdyż każda próba jej poznania prowadziłaby do wyszczególnienia jej własności i powstania rozróżnienia: Jednia - własności, co przeczyłoby jej prostocie. Jednia kontempluje samą siebie i emanuje z siebie hierarchicznie kolejne szczeble bytu - hipostazy. Z Jedni wyłania się pierwsza hipostaza - Umysł (νοῦς nus, który można interpretować zarówno jako Boga jak i grecki λόγος logos), który w akcie samopoznania zwraca się ku sobie, ujmuje i odróżnia siebie jako to, co poznaje (podmiot poznania) i jako to, co jest poznawane (przedmiot poznania). Ów umysł podwojony to druga hipostaza - to jego myśli są wzorcami i przyczynami poszczególnych rzeczy, które wypełniają świat. Dusza pierwsza (ψυχή psyche - najwyższy duch) powstaje, gdy umysł zapatrzony w Jednię tworzy jej ogląd. Dusza pragnie tworzyć, jednak jej moc jest zbyt mała - dlatego też wszystko, co się z niej wyłania (świat zmysłowy) nie jest już samodzielnym bytem - hipostazą. Dusza stanowi najniższy, ostatni poziom w emanacyjnym ciągu bytów. Założył, że kolejne byty są mniej doskonałe. Byty doskonałe mają większą moc twórczą. Twór jest zawsze mniej doskonały od twórcy. Zauważa więc porządek zmniejszających się doskonałości. Szereg ten zaczyna się od bytu najdoskonalszego - Absolutu, Jedni - i trwa, dopóki nie wyczerpie się zmniejszająca się stopniowo doskonałość i moc twórcza. Ta drabinę zstępujących po kolei bytów nazwał greckim słowem efesis.

Powracając do tworów duszy - świat zmysłowy składa się z dwóch czynników o nierównej wartości: duszy i ciała. Dusza udziela ciału istnienia i życia, ciało zaś dzięki duszy uczestniczy w istnieniu i życiu. Dusza tworzy rzeczy wedle doskonałych wzorców - idei umysłu. Idee te uobecniają się w rzeczach materialnych, a rzeczy te uczestniczą z kolei w ideach, upodobniając się do nich. Ale są zawsze odbiciami: niedoskonałymi i niepełnymi. Rzeczy bowiem powstają, różnicują się, zmieniają; nie tyle są, co nieustannie stają się, a następnie giną. W rzeczywistości egzystują, nie popadając w niebyt o tyle tylko, o ile partycypują w ideach i do nich się odnoszą.

Materia stanowi ostatni, najniższy szczebel efesis. Jej istnienie jest niemal równoznaczne z nieistnieniem. Materię możemy określać jedynie negatywnie, jako coś, co jest niedostatkiem, niepełnością, brakiem istnienia, a więc - nicością. A ponieważ istnienie jest dobrem, to jego przeciwieństwo - niebyt - jest złem. W ten sposób Plotyn jako pierwszy z filozofów sformułował prywacyjną teorię zła: zło nie istnieje realnie, ontologicznie, lecz jest jedynie czymś negatywnym - niedostatkiem istnienia, jego ograniczeniem i niepełnością, czyli brakiem dobra.

16. Aureliusz Augustyn.- święty z Hippony (ur w 354 roku)
POGLĄDY I IDEE:
Św. Augustyn określa 3 cnoty duszy niezbędne jej do poznania prawdy i Boga: WIARA, NADZIEJA, MIŁOŚĆ. Stworzoną przez Augustyna filozofię poznania dobrze obrazuje jeden z napisanych przez niego dialogów: "A co chcesz poznać? Pragnę poznać Boga i duszę. Nic więcej. Nic więcej. Nic więcej". Św. Augustyn jest autorem pierwszego wielkiego systemu teologiczno-filozoficznego chrześcijaństwa. Opierał się na neoplatonizmie, charakteryzującym się kreacjonizmem, teocentryzmem, iluminizmem. W swych poglądach łączy koncepcję predestynacji z ideą wolnej woli człowieka, odpowiedzialnej za istnienie w świecie zła. Sens dziejów zawiera się wg Augustyna w wyniku walki między państwem ziemskim, rządzonym przez szatana, i niebieskim, rządzonym przez Boga. Człowiek jest dualistycznie rozdarty między dobrem a złem, ciałem a duszą - musi wybrać którąś z tych dróg, nie ma pośredniej drogi.

Św. Augustyn wprowadził do doktryny chrześcijańskiej następujące poglądy:

• Bóg jest nieskończony.

• Świat jest stworzony w nadprzyrodzony sposób, jest dziełem Bożej łaski.

• Człowiek nosi w sobie skazę grzechu pierworodnego.

• Należy się wystrzegać marności ziemskich, mając na uwadze wielkość i nieskończoność Boga.

Równie ważne wartości według św. Augustyna to:

• Zaufanie do Bożej woli.

• Oparcie swego światopoglądu na miłości, wierze, nadziei.

• Prawda jako wartość wieczna, niezależna od zmysłowego poznania i doświadczenia, nadprzyrodzony dar Boży dostępny ludziom, lecz przede wszystkim Kościołowi.

• Celem poznania jest kontemplacja Boskiej Istoty.

• Niemożność dostąpienia zbawienia dzięki dobrym uczynkom i własnym wysiłkom człowieka. Niezbędnym elementem zbawienia jest łaska Boska.

• Ciało nie jest złe samo w sobie, gdyż zostało stworzone przez Boga. Źródłem zła jest pożądliwość cielesna.

• Najważniejsza jest wierność Kościołowi, Pismu Świętemu i miłości.

17. Spór o uniwersalia (o powszechniki).
Spór o uniwersalia - filozoficzny problem dotyczący statusu pojęć ogólnych (uniwersaliów, powszechników), historycznie przybierał formę dyskusji wokół istnienia idei . Współcześnie problem także dotyczy psychologii poznawczej , która zajmuje się m.in. pochodzeniem pojęć w umyśle i ich adekwatnością.

Początek:

Platon” skrajny realizm pojęciowy.

Arystoteles” realizm umiarkowany

Stoicy: nominalizm

Rozgorzał później w średniowieczu.

18. Mistycyzm (Bernard).
Mistycyzm - wieloznaczny termin opisujący doświadczenie religijne, polegające na bezpośredniej, czyli niezależnej od rytów i obrzędów, relacji człowieka z rzeczywistością poza-materialną, pozazmysłową lub transcendentną. Rzeczywistość ta jest różnie rozumiana przez poszczególne systemy religijno-filozoficzne. W chrześcijaństwie, judaizmie i islamie jest ona tożsama z Bogiem. W buddyzmie i hinduizmie z pozazmysłową Jednią, rozumianą panteistycznie jako prawdziwa rzeczywistość świata^[1].

Bernard (1091-1153) należał do tych mistyków, którzy łączyli praktykę z teorią; nie tylko uprawiał mistykę, ale także głosił mistycyzm, czyli teorię, że obcowanie z Bogiem jest najlepszym, a nawet jedynym środkiem poznania prawdy. Ze względu na tę teorię poznania należy on nie tylko do dziejów mistyki, ale i do dziejów filozofii. Bernard i inni prawowierni mistycy chrześcijańscy nie stworzyli nowego poglądu na świat, natomiast rozwinęli swoisty mistyczny pogląd na poznanie. Do poznania wiodła, wedle Bernarda, droga inna niż ta, którą obrali uczeni świeccy i teologowie-dialektycy. Próżno jest wysilać rozum, trzeba życiem zasłużyć na pomoc Bożą, bo siły ludzkie są niedostateczne, musi im pomóc łaska. Łaskę zaś uzyskujemy przez pokorę i miłość. One więc poznającemu potrzebniejsze są od rozumowania. Zdobycie prawdy możliwe jest tylko przez podniesienie i pogłębienie życia duchowego.

19. Dialektycy (Anzelm).
Za naukę, i to naukę niezależną od teologii uważali tylko dialektykę, a najwyższym autorytetem nie było ani Pismo św., ani ojcowie Kościoła, lecz Boecjusz, któremu chcieli podporządkować również dane objawienia. Poddawali krytyce dogmaty kościelne, uważając rozum za jedyne źródło i kryterium prawdy.

20. Tomasz z Akwinu.
Dominikanin, filozof i uczony. Wprowadził rozróżnienie wiary i wiedzy, teologii i filozofii.Twierdził, że bytem są jedynie rzeczy jednostkowe. Byty postrzegał jako złożone z istoty (essentia) i istnienia (existentia). Istotą każdej rzeczy jest to, co wspólne dla jej gatunku i zawarte w definicji. Jedynie z istoty Boga wynika to, że musi On istnieć, nie znamy jednak Boskiej istoty i dlatego należy dowieść rozumem Jego istnienia.

21. Duns Szkot.
Filozof i teolog szkocki. Głosił przewagę wiary nad rozumem twierdząc, że przy jego pomocy nie da się dowieść większości prawd teologicznych, stanowiących domenę objawienia.Stwierdził, że wszelkie relacje między bytami skończonym, tj. światem, i nieskończonym są przygodne, więc akt stworzenia jest kwestią wolnej woli Boga, odrębnej od Jego intelektu. Za faktycznie istniejące uznawał rzeczy poszczególne, które wyodrębnia dodana do realnie istniejących w nich różnych form tzw. jednostkowa determinacja.

22. W. Ockham.
Średniowieczny filozof i teolog franciszkański. Podstawą filozofii Ockhama jest teoria poznania sprowadzona do logiki, na której opierają się jego poglądy przyrodnicze, moralne i filozoficzno-społeczne. Ockham stał się twórcą teorii uniwersaliów. Uniwersaliami "naturalnymi" ("naturalia") nazwał Ockham pojęcia ogólne znajdujące się w umyśle ludzkim, od nich odróżnił uniwersalia umyślnie przez ludzi wytworzone, czyli "rodzaje" i "gatunki", które nie są stanami umysłu, lecz wytworami mowy użytymi do oznaczenia i "zastąpienia" przedmiotów (nominalizm i terminizm). Wg niego uniwersalia są psychicznym i językowym odbiciem bytu jednostkowego, innego bowiem bytu nie ma.

23. N. Machiavelli.
Pisarz społeczny i polityczny odrodzenia, historyk i dyplomata florencki. Według Machiavellego o życiu ludzkim decydują: los (fortuna), przedsiębiorczość człowieka, jego zdolności i aktywność (virtu). Tylko ludzie odważni i energiczni mogą uwolnić się spod wpływu fortuny i samodzielnie kierować swoim życiem. Takie osoby są predysponowane do rządzenia. Władca musi też jednak pamiętać, że ludzie z natury są egoistami, źli i niewdzięczni. Porządek i poszanowanie prawa może zagwarantować tylko silna władza. Dla dobra kraju i społeczeństwa władca może zastosować nawet przemoc, gdyż dobry rządzący wzbudza zarówno strach, jak i miłość.

24. F. Bacon.
Angielski filozof, prawnik i mąż stanu.W rozwoju nauki widział najskuteczniejszy środek opanowania przyrody. Podzielił wiedzę wg władz umysłu na: teorię (domena rozumu obejmująca teologię oraz nauki o przyrodzie i o człowieku), historię (domena pamięci obejmująca dzieje religii, historię naturalną i historię społeczną) oraz poezją (domena wyobraźni). Prekursor metody indukcji eliminacyjnej ( kanony Milla). Podkreślał rolę eksperymentu przy ustalaniu faktów. Zestawił złudzenia umysłu, tzw. idola, stanowiące przeszkodę w poznaniu.

25. R. Descartes ( Kartezjusz)
Francuski filozof, matematyk i fizyk, jeden z najwybitniejszych uczonych XVII wieku, stawia on sobie za zadanie ustalenie systemu i związku dla zasadniczych prawd nauki i religii. Nowością jest jednak to, że jedynie matematykę uznaje za naukę, matematyzuje naturę i uznaje jedynie rozumowe myślenie za źródło poznania. Na tym też polega jednostronność jego rozumowania, z którym łączy się jeszcze typowa wówczas pogarda dla historii, tym samym dla ustalonych przez nią, także w dziedzinie filozofii, pojęć. Istota człowieka polega na myśleniu („Cogito ergo sum” -myślę więc jestem). Rozsądkowe myślenie jest jedynym źródłem prawdy, które posiadamy.

26. B. Pascal
Francuski filozof, matematyk, fizyk i publicysta, uważany powszechnie za następcę Kartezjusza. Za wzór wiedzy uważał geometrię, sądził jednak, że nie pozwala ona poznać nieskończoności i nie pomaga w rozwiązywaniu zagadnień etycznych i religijnych. Przekonanie Pascala o nieprzydatności rozumu w procesie poznawczym doprowadziło do sformułowania tezy, że człowiek może poznać rzeczy nadprzyrodzone przez serce i wiarę. Porządek serca, twierdził, jest różny od porządku rozumu

27. Okazjonalizm
Pogląd filozoficzny sformułowany przez Geulincxa i Malebranche'a, następnie rozwinięty przez Leibniza i Spinozę, starający się przezwyciężyć trudności wynikające z założenia Kartezjusza, że świat idei i świat materialny są na tyle od siebie jakościowo różne, że nie mogą na siebie oddziaływać bezpośrednio. doskonała koordynacja czasowa tych dwóch światów, wynika z faktu, że wydarzenia w obu tych światach zostały tak zaplanowane aby wydarzać się jednocześnie. Jeśli np. w naszej świadomości powstaje wrażenie istnienia jakiegoś obiektu (np. krzesła), które jako wrażenie jest ideą a nie rzeczą, to równolegle w świecie materialnym to krzesło rzeczywiście istnieje, jednak samo wrażenie krzesła w naszym umyśle nie jest w żaden sposób wywołane przez krzesło materialne, lecz powstało dlatego, że taki był plan istnienia.

28.T. Hobbes
Angielski filozof, autor dzieła Lewiatan -Podstawę jego rozumowania stanowiło pesymistyczne założenie, że człowiek jest z natury egoistą, chce mieć coraz więcej dóbr, zaszczytów i władzy, w konsekwencji prowadzi to do sporów i walk społecznych. Ludzie, dostrzegając bezsens takiego życia, uświadomili sobie konieczność zorganizowania się w państwo. W tym celu zawarli umowę społeczną na zasadzie “każdy z każdym”, powierzając pełnię władzy suwerenowi. Nie był on jednak stroną umowy, otrzymał władzę, która go do niczego nie zobowiązywała. Poddani zrzekli się praw do naturalnej wolności w całości i nieodwołalnie. Tak wg Hobbesa powstało państwo zwane Lewiatanem, któremu wszyscy są bezwzględnie podporządkowani. Traktat Hobbesa spotkał się z krytyką. Monarchiści odrzucali jego świecki, racjonalny model umowy społecznej, burżuazja widziała w nim zdecydowanego rojalistę, duchowieństwo natomiast nie chciało przyjąć jego koncepcji kościoła państwowego

29. B.Spinoza
Filozof pochodzenia żydowskiego osiadły w Niderlandach. Chciał stworzyć system monistyczny, przełamujący istniejące w myśli filozoficznej dualizmy (Boga i przyrody, wolności i konieczności, moralności i natury). Przyjął istnienie jednej substancji rozumianej jako Bóg, uznając, że świat nie może istnieć poza Nim. Był to pogląd utożsamiający Boga i przyrodę, czyli panteizm, za który Spinoza został wykluczony z synagogi.

30. Leibniz Gottfried Wilhelm (1646-1716),
Filozof niemiecki, matematyk, pochodzący najprawdopodobniej z rodziny polskich emigrantów. W przeciwieństwie do Spinozy, u którego jednostka rozpływa się w jednej boskiej substancji, ogarniającej cały świat, Leibniz jest przeniknięty poczuciem odrębności i wartości jednostki. Świat jest dla niego zbiorowiskiem „monad”, to jest indywidualnych jednostek siły. Jest ich nieskończenie wiele i różnią się między sobą stopniem doskonałości, tak, że nie ma dwóch monad jednakowych. Organizmy są zbiorami monad (np. nasze ciało), a dusza jest tylko monadą centralną. Uznawał, że istnieje wiele substancji (pluralizm metafizyczny), które nazwał terminem zaczerpniętym od G. Bruna monadami. Stwarzając świat, Bóg wybierał tak monady, by stworzyć świat z możliwych najlepszy.

31. Empiryzm brytyjski.
John Locke zajmował się głównie teorią poznania.. podziwaił kartezjusza ale chciał być bardziej zdrowo-rozsądkowy, jak wielu mówił , że nasza wiedza pochodzi z doznań ale jako pierwszy powiedział ze jest to efektem analizy danych znysłowych

• Bodziec prosty - np. to konkretne krzesło -idea prosta

• Z bodźców prostych robimy idee złożone - krzesło jako zbiór wszystkich krzeseł

• Po uogólnieniach powstają idee abstrakcyjne „żyjące własnym życiem”

Powiedział też że wiedza oparta tylko na i. abstrakcyjnych jest chybiona. Rzetelna wiedza musi się opierac na I.dlatego musimy z idei zlożonych wyciagać praktycznego wniosku i zbadanie go

G. Berkeley Berkeley występuje jako jawny i stanowczy wróg materializmu i ateizmu. Przedstawia on tutaj swój własny system filozoficzny, głosząc, że cały świat zewnętrzny, wszystkie ciała i przedmioty materialne są tylko całokształtem wrażeń zmysłowych doznającego podmiotu. Był zafascynowany lockiem ale zauważył lukę w jego przemyśleniach. Stąd Berkeley uznał, że sama idea bytu obiektywnego jest błędna, bo nie można stwierdzić istnienia czegokolwiek w sposób obiektywny. Stworzył więc on pojęcie "bytu obserwowanego", a ściślej mówiąc uznał, że coś istnieje dla nas wtedy i tylko wtedy, kiedy to możemy obserwować, natomiast gdy nie obserwujemy, nie możemy mieć pewności, czy to coś nadal istnieje. Jednym słowem: być oznacza być (przez kogoś) postrzeganym (esse = percipi).

D. Hume powtarzał za lockiem że to co wiemy pochodzi z doświadczenia. Hume Stwierdził, że nasz świadomy obraz świata jest kształtowany przez cztery rodzaje informacji - bezpośrednie impresje wywołane bodźcami (impresje zmysłowe), uświadomione odczucia zmysłowe (impresje reflektywne) oraz dwa rodzaje obrazów mentalnych: idee pamięci i idee wyobraźni.

Obrazy mentalne stanowią podstawowy "budulec" świadomej wiedzy: idee proste, których modyfikacje i połączenia dokonywane przez władze umysłu: pamięć i wyobraźnię tworzą złożony obraz świata w ludzkiej świadomości.

Hume podkreślał, że tworzenie świadomego obrazu świata zachodzi często pod wpływem nawyków oraz emocji, stąd jego koncepcja daje początek psychologii zachowań irracjonalnych

Doszedł do wniosku, że wartościowa jest tylko taka wiedza, która dotyczy logicznych relacji między ideami (np. matematyczna), lub zjawisk obserwowalnych empirycznie (przyrodniczych, historycznych). Wiedza, która nie dotyczy ani jednego ani drugiego jest iluzoryczna i zbędna

32.Oświecenie francuskie.
Filozofia epoki Oświecenia charakteryzuje się kultem ludzkiego rozumu. Oświeceniowym hasłem może być zdanie wypowiedziane przez Kanta: "Miej odwagę posługiwać się swoim rozumem." Zawiera ono postulat, by człowiek, który do tej pory poddawał się kierownictwu innych autorytetów, zaczął używać własnego rozumu, uwierzyć w jego moc i kierować się nim. Człowiek powinien uniezależnić się od innych, zdobyć samodzielność, jego rozum powinien przejść przez proces autonomizacji. Myśl oświeceniowa powstała w Wielkiej Brytani, jednakże najbardziej zradykalizowała się we Francji. we Francji filozofia posiadała charakter popularnonaukowy, myśl filozoficzna nie zawierała się w systemach czy też traktatach, ale w esejach, listach, pamfletach. Była uprawiana nie na uniwersytetach, ale raczej w salonach. Posiadała wymiar społeczny. Epoka Oświecenia wykazuje różnorodność powstałych wtedy koncepcji, zaś punktami wspólnymi każdej z nich jest: krytyka przesądów i zabobonów, despotyzmu oraz nierówności; poczucie misji, polegającą na oświeceniu ludzkich umysłów przez filozofów

33. I . Kant : Imperatyw kategoryczny. 
Zasada etyczna, którą można sformułować m.in. w sposób następujący: "należy postępować zawsze wedle takich reguł, co do których chcielibyśmy, aby były one stosowane przez każdego i zawsze". Termin filozoficzny utworzony przez Immanuela Kanta jako skutek poszukiwań bezwzględnie ważnego prawa, dotyczącego każdej osoby, które nie musiałoby być usprawiedliwione przekonaniami religijnymi. --------------„Postępuj zawsze według takiej maksymy, abyś mógł zarazem chcieć, by stała się ona podstawą powszechnego prawodawstwa“.

34. G. W. F Hegel.
Zasadniczą tezą filozofii idealistycznej jest, że poznanie pojęć musi iść poprzez organizację ducha, umysłu. Umysł ten, ograniczony u Kanta tylko do rodzaju ludzkiego, spowodował rozbicie bytu na zjawisko i rzecz samą w sobie. U Hegla stwierdzamy tożsamość myślenia i bytu, powracamy do zdecydowanego racjonalizmu, nie nieokreślonego jasno jak przed Kantem, ale uświadomionego i świadomego swego znaczenia i swych konsekwencji. Świat jest historią rozwoju absolutnego ducha, który mając puste pojęcie samego siebie w logice metafizycznej, przechodzi poprzez etap uzewnętrznienia się w świecie zewnętrznym do pełnej świadomości absolutnego ducha. Hegel zamierzał zbudować całkowity system nauki, pojmując go jako całościową, a więc jedyną możliwą formę przedstawiania prawdy w nauce. "Prawda jest całością. Całością zaś jest tylko taka istota, która dzięki swemu rozwojowi dochodzi do swojego ostatecznego zakończenia". System filozofii Hegla składać się miał z trzech części:

• logika - nauka o idei w sobie i dla siebie w jej całkowitej abstrakcji, składająca się z logiki subiektywnej (zajmującej się teorią bytu i wiedzy) oraz logiki obiektywnej (zajmującej się teorią pojęć). Poznanie ducha w sobie, jego konieczności w dialektycznym rozwoju, zawiera logika; w niej znajdujemy zasadniczą strukturę systematyczną, którą odnajdziemy łatwo w następnych fazach;

• filozofia przyrody - nauka o idei w jej innobycie (którą podzielił na mechanikę, fizykę i organikę). Obejmuje poznanie ducha w swej swoistości, ducha dla siebie.

• filozofia ducha - nauka o idei, która powraca z innobytu do siebie. Synteza form poprzednich w sobie i dla siebie, zawiera pełną świadomość dokonanego przejścia. W obrębie każdej fazy rozróżnia się 3 rodzaje form duchowych. Są to: Duch subiektywny, Duch obiektywny i Duch absolutny.

35. Auguste Comte.
Comte nakreślił podstawy filozofii pozytywistycznej (był twórcą pojęcia pozytywizm). Filozofia jego jest pozytywna gdyż:

• zajmuje się ona wyłącznie przedmiotami rzeczywistymi - bada rzeczy dostępne umysłowi;

• rozważa tylko tematy pożyteczne - gdyż chce służyć polepszeniu życia;

• ogranicza się do przedmiotów, o których można uzyskać wiedzę pewną;

• zajmuje się kwestiami ścisłymi;

• pracuje pozytywnie, nie ogranicza się do krytyki.

W ujęciu Comte'a filozofem pozytywnym jest ten, kto zrozumiał, że nauki przyrodnicze stworzyły doskonały wzór dochodzenia naukowego, posługuje się tylko badaniami czysto faktycznymi. Filozof pozytywny unika tworów abstrakcyjnych oraz "bezbłędnych" i zastępuje je przez konkretne oraz względne.

Comte zajmował się zagadnieniem ewolucji wiedzy i twierdził, że faza naukowa ("pozytywna") stanowi najwyższe stadium tej ewolucji przebiegającej według schematu:

• faza teologiczna - gdy w wyjaśnieniach zjawisk ludzie odwoływali się do sił nadprzyrodzonych, istot boskich lub bóstwa;

• faza metafizyczna - gdy ludzie wyjaśniają zjawiska poprzez abstrakcyjne pojęcia i rozumową spekulację (najczęściej oderwaną od rzeczywistości);

• faza pozytywna - gdy ludzie formułują twierdzenia oparte na faktach i zależnościach współistnienia lub następstwa między faktami. W tej fazie ludzie mogą ustalać i przewidywać nieznane dotąd fakty. Faza ta jest tożsama z fazą naukową.

36. Max Stirner.
Właściwie Kaspar Schmidt Twierdził, że człowiek powinien być przede wszystkim wolny. Do wolności ma dojść poprzez odrzucenie Boga, prawa i moralności, czyli tego, co wg Stirnera jest iluzorycznym wyobrażeniem wytworzonym przez społeczeństwo, które samo w sobie też jest fikcją. Społeczeństwo należy zastąpić związkiem egoistów robiących to, na co mają ochotę, przy czym każdy może korzystać z ludzi i rzeczy jak ze swej własności.

37. Karol Marks
Według Marksa świat jest materialny, jest poznawalny - podstawą naszej wiedzy jest praktyka. Głosił, że każde zjawisko ma w przyrodzie materialne powiązania z innymi (zasada jedności świata), składa się to na jedną całość pozostającą w nieustannym ruchu (dialektyka). Oznacza to, że świat nie tylko jest w stałym rozwoju, ale także przechodzi od form niższych do coraz bardziej doskonałych.

38. Fryderyk Nietzsche
Rzeczywistość według Nietzschego jest zmienna, nieskończenie bogata i chaotyczna, nie można więc twierdzić o jej sensie. Nietzsche wykluczał przyjęcie ustalonych norm moralnych, namawiał do przezwyciężenia ich i tworzenia nowych. W jego rozumieniu nie istnieje wolna wola i odpowiedzialność. Uznał, że ludzie nie są równi, ich wartość zależy od posiadanej mocy i zasług (tzw. „nadczłowiek”).

39. Kierkegaard SørenAabye
Zwolennik subiektywizmu - stał na stanowisku, że refleksja filozoficzna nie może operować abstrakcyjnymi pojęciami ogólnymi. Wyróżnił 3 stadia w rozwoju człowieka: 1) estetyczne, w którym dominują subiektywne, egoistyczne dążenia jednostki, 2) etyczne, w którym jednostka poddaje się normom ogólnym, 3) religijne, kiedy następuje powrót do subiektywności, oznaczającej samotniczą egzystencję w obliczu milczącego. Zdaniem Kierkegaarda, wiara zawiesza ważność wszelkich zasad etycznych i norm racjonalnego myślenia; oznacza bezwzględną zgodę na absurd i paradoks (taką była np. gotowość Abrahama do ofiarowania Izaaka.

40. Zygmunt Freud
Twórca psychoanalizy, kładł on nacisk na ogromne znaczenie nieświadomych procesów psychicznych w zachowaniu człowieka. Przyjmował założenie, że sny są psychologiczną ekspresją ważnych czy wręcz podstawowych dla jednostki głębokich konfliktów i emocji. Zygmunt Freud rozróżnił jawną, manifestowaną część snu, czyli to co po przebudzeniu jesteśmy w stanie zapamiętać i opowiedzieć, oraz część ukrytą, która stanowi rzeczywiste znaczenie marzenia sennego (myśli senne, przekaz jaki niesie sen). Według klasycznej koncepcji Freuda aparat psychiczny człowieka składa się z trzech instancji: Id, Ego, Superego.

41. Empirio-krytycyzm
Rzeczywistość jest tylko jedna, mieszcząca w sobie treści naszych wrażeń. "Doświadczenie czyste" nie jest rozdwojone i wszelkie doznania wrażeniowe są w sobie jedne i niezależne ani od czynników zewnętrznych (światło, drgania dźwiękowe), ani od czynników wewnętrznych (zmiany w organach zmysłowych), wyklucza ono wszelkie dodatki albo wykłady subiektywno-indywidualne.

42. Neopozytywizm
Neopozytywistów obowiązywała maksymalna ścisłość logiczna, zdecydowanie racjonalistyczna postawa, bezwzględne przestrzeganie praw i zasad logiki, tak w myśleniu (dociekaniu i uogólnianiu), jak też w mówieniu. Do jedności nauki, ich zdaniem, może prowadzić tylko jedność języka. Podstawą takiego języka jest fizyka jako nauka najdoskonalsza i najobszerniejsza.

43. Edmund Husserl
(ur. 8 kwietnia 1859 w Prościejowie, zm. 27 kwietnia 1938 we Fryburgu Bryzgowijskim) - niemiecki matematyk i filozof, jeden z głównych twórców fenomenologii.

Początkowo Husserl próbował sprowadzić prawa logiki i arytmetykę do praw psychologicznych, jednak później w Badaniach logicznych, pod wpływem Fregego i panującego na uniwersytetach niemieckich neokantyzmu, stał się krytykiem i przeciwnikiem psychologizmu, twierdząc, że nie da się zredukować logiki do psychologii.

Twórca fenomenologii - Nazwa kierunku pochodzi od greckiego słowa phainomenon oznaczającego to, co się jawi. Metoda fenomenologiczna polega na opisie i oglądzie tego, co bezpośrednio jest dane. Jest to metoda filozofowania, która odbiega od codziennych sposobów orientowania się w rzeczywistości. Podejście fenomenologiczne różni się od naturalnego nastawienia bezzałożeniowością. W nastawieniu naturalnym mamy na temat świata pewne założenia, domysły, teorie, spekulacje. Fenomenologia nawołuje do ich odrzucenia po to, by przyjrzeć się światu tak, jak się on jawi. Edmund Husserl postulował powrót do rzeczy samych. Ma temu służyć redukcja fenomenologiczna (epoche), która oznacza wzięcie w nawias, zawieszenie przekonania o realnym istnieniu świata i poznającego podmiotu. Epoche miała sprawić, że świadomość stanie się czysta (pozbawiona założeń), będzie traktować świat wyłącznie jako fenomeny, zjawiska.Dla fenomenologii ważne znaczenie ma pojęcie intencjonalności, które Husserl zapożyczył od swojego nauczyciela Franza Brentany. Według Brentany intencja jest relacją łączącą umysł, świadomość z treścią lub przedmiotem. Relacja intencjonalna składa się z dwóch członów: noezy i noematu. Noeza to akt świadomościowy, a noemat - przedmiot dany w tym akcie. Brentano przypisywał intencjonalność wszystkim stanom umysłowym. Husserl zauważył, że tak nie jest, niektóre stany nie są intencjonalne: np. ani nastrój, ani stan ducha nie są nakierowane na coś.

44. Martin Heidegger
(ur. 26 września 1889 w Meßkirch, zm. 26 maja 1976 we Fryburgu Bryzgowijskim) - filozof niemiecki. Myśl filozoficzna Heideggera uznawana bywa za jedną z najważniejszych w filozofii XX wieku.Za najważniejsze dzieło Heideggera uznaje się Bycie i czas .Myśl Heideggera nieustannie ewoluowała motywowana pragnieniem jak najlepszego naświetlenia problemu Bycia. Rozwój ten konfrontując stanowisko Heideggera z tradycją filozofii europejskiej, doprowadził go do przekonania, iż techniczny język filozofii nie jest w stanie zdać w istocie sprawy z tego co od początku chciał wyrazić. Potrzeba kreacji własnego języka zaowocowała całą gamą nowych metaforycznych terminów, o rozmyślnie poetyckiej wręcz sile wyrazu.

Upraszczając można wyróżnić wczesny i późny etap filozofii Heideggera. Głównym dziełem pierwszego okresu jest Bycie i Czas, w którym sformułowany został zasadniczy rdzeń jego myśli. Dalsza droga Heideggera jest właściwie próbą jak najbardziej adekwatnego wyrażenia problemów zarysowanych w tym dziele.

Gabriel Honoriusz Marcel (ur. 7 grudnia 1889 w Paryżu, zm. 8 października 1973) - francuski filozof, myśliciel religijny, wykładowca, dramaturg, krytyk literacki. Współtwórca i jeden z głównych przedstawicieli egzystencjalizmu chrześcijańskiego.

Jean-Paul Charles Aymard Sartre (ur. 21 czerwca 1905 w Paryżu, zm. 15 kwietnia 1980 w Paryżu) - powieściopisarz, dramaturg, eseista i filozof francuski. Przedstawiciel nurtu filozoficznego - egzystencjalizmu.
Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za rok 1964 (odmówił jej przyjęcia).Sartre był czołowym przedstawicielem egzystencjalizmu ateistycznego. Pod koniec życia odszedł od egzystencjalizmu i rozwinął własną wersję socjologii marksistowskiej.

45. Egzystencjalizm
Współczesny kierunek filozoficzny (znajdujący wyraz także w literaturze), którego przedmiotem badań są indywidualne losy jednostki ludzkiej, wolnej ("skazanej na wolność") i odpowiedzialnej, co stwarza poczucie "lęku i beznadziei istnienia" (pesymizm).Egzystencjalizm istnieje w wersji teistycznej oraz ateistycznej. W obu przypadkach jego ideą jest przekonanie, że człowiek, jako jedyny z wszystkich bytów ma bezpośredni wpływ na to kim jest i dokonując niezależnych wyborów wyraża swoją wolność. Wg egzystencjalizmu ludzie są na tę wolność wręcz skazani, jest ona atrybutem człowieczeństwa. Istnienie ludzkie jest zawieszone między przyszłością a przeszłością, dlatego towarzyszy mu poczucie przemijalności, braku, niespełnienia. Wolność wewnętrzna jest ciągle zagrożona urzeczowieniem i utratą autentyczności. Powoduje to wewnętrzne rozdarcie i podatność na lęki egzystencjalne, np. przed osamotnieniem.

46. Hermeneutyka
Umiejętność objaśniania oraz teoria interpretacji tekstów literackich. Hermeneutyka u Hansa-Georga Gadamera (filozofa, humanisty, historyka filozofii, filologa, współtwórcy XX-wiecznej hermeneutyki filozoficznej, uznawanego za jednego z najważniejszych współczesnych filozofów niemieckich. Znanego zwłaszcza jako autor „Wahrheit und Methode”, rozprawy o kluczowym znaczeniu dla zrozumienia współczesnej filozofii) stała się ogniwem łączącym filozofię z rozumieniem egzystencji, głównym składnikiem ontologicznej struktury rozumienia jako takiego.

47. Strukturalizm
Stanowisko metodologiczne w najogólniejszym sensie głoszące że dla zrozumienia pewnych zjawisk niezbędne jest uchwycenie struktury w której one występują, lub budowa takiego modelu, który wyjaśnia ich rolę w ich środowisku. Strukturalizm nie jest ruchem jednolitym, nie ma wytyczonego programu; "jest pewnym stylem myślenia formalnego w naukach humanistycznych", który cechuje się deprecjacją roli podmiotu w poznaniu

48.Neotomizm
Współczesna wersja tomizmu, główny kierunek filozoficzny neoscholastyki, popularny w łonie katolicyzmu. Neotomiści opowiadają się za tzw. klasyczną koncepcją filozofii, akcentują różnicę między nauką a religią i sztuką; za "filozofię pierwszą" uznają teorię bytu. Istotnymi wyróżnikami neotomizmu są: realizm, pluralizm, hylemorfizm, teizm, intelektualizm, klasyczna koncepcja prawdy, umiarkowany realizm pojęciowy.

Istnieją co najmniej cztery zasadnicze odmiany neotomizmu:

• tomizm tradycyjny (np. J. A. Gredt, S. Adamczyk),

• lowański (np. D. Mercier, K. Kłósak),

• transcendentalizujący (np. E. Coreth),

• egzystencjalny (np. E. Gilson, M. A. Krąpiec, M. Gogacz),

49. Personalizm.
Personalizm, koncepcja filozoficzna, której początki można odnaleźć w starożytności, m.in. u sofistów, rozwinięta przez św. Augustyna w średniowieczu.
W centrum uwagi jego zwolenników znajduje się osoba (persona): byt natury duchowej, obdarzony świadomością i wolą, twórczy i odpowiedzialny moralnie.
Personalizm został rozwinięty w czasach nowszych przez J.G. Fichtego i romantyków. Personalizm Fichtego polega na tym, że za twórczy początek bytu uznaje jaźń.
Jaźń bowiem nie tylko poznaje coś, co i tak bez niej istnieje, lecz tworzy, ustanawia rzeczywistość. Przedmiot wywodzi się z jaźni tak samo, jak podmiot.
Nosicielem jaźni jest dla Fichtego także człowiek.
Analizy personalistyczne mieszczą się w obrębie ogólnie pojmowanej antropologii filozoficznej. Personalistyczny charakter ma także filozofia W. Jamesa.
W XX w. personalizm uległ znacznym wpływom tomizmu i neotomizmu. Powstały też odrębne koncepcje: personalizm egzystencjalistyczny J.P. Sartre'a,
psychoanalityczny Z. Freuda czy strukturalistyczny C. Lévi-Straussa. W ich rozważaniach o człowieku i osobie ludzkiej człowiek ukazany jest głównie jako
istota zagubiona pośród wydarzeń i własnych wytworów. Inny charakter osobie ludzkiej nadaje personalizm katolicki.
Termin ten po raz pierwszy użyty został przez Friedricha Schleiermachera na określenie koncepcji Boga osobowego, która była przeciwstawna panteizmowi.

50. Postmodernizm (Postnowoczesność).
Postmodernizm, kierunek w filozofii współczesnej i ruch kulturalny będący reakcją na kulturę nowoczesną. Nazwę postmodernizmu odnosi się także do zjawisk,
które wystąpiły w rozwoju kultury i myśli filozoficznej po modernizmie europejskim przełomu XIX i XX w. i które są nawiązaniem do niego oraz kontynuacją ujawniającą
nowy kryzys u schyłku XX w. Ostrze postmodernizmu jest skierowane przeciwko technizacji, unifikacji, racjonalizacji, totalizacji cywilizacyjnej ostatnich dwu
stuleci, wielkomiejskości, użytkowo-konsumpcyjnemu stylowi życia. U podstaw postmodernizmu stoi psychoanaliza i dekonstrukcja. Estetyka
postmodernistyczna łączy się z hiperrealizmem, pozbawianiem rzeczy ich rodzimego kontekstu i wystawianie na próbę w zmienionych realiach. Postmodernizm
nie wymaga, aby nauka była odbiciem rzeczywistości. Wystarczy samo przebywanie naukowców ze sobą i rozmawianie.
W filozofii postmodernizm sięga do tradycji F. Nietzschego, H. Bergsona, niekiedy nawet do A. Schopenhauera. Skutkiem postmodernizmu w filozofii i nauce jest
odrzucenie uniwersalnie pojmowanej prawdy i uniwersalnych metod poznawczych, schematów w myśleniu i działaniu, upadek autorytetów.

 + Jeśli modernizm wyrażał w niektórych swoich aspektach optymizm z powodu wzrostu technologicznego, porządku w obrębie jednolitej całości (przykładem może być jednocząca się Europa, zmierzanie do ujednolicania kultury, stylu bycia, wyrażania się itp.), to postmodernizm kwestionuje tak pojmowaną jedność, prawo i ład, sens, reguły i zasady powszechne.

Rozwój postmodernizmu jest związany głównie z ekspansjonistyczną cywilizacją techniczną lat 60. i przeciwstawiającą się jej cyganerią artystyczną.
 W filozofii postmodernizm reprezentują:
 1) G. Deleuze i jego monadologia, wg której istotą bytu nie jest tożsamość, ale zróżnicowanie.
 2) J. Derrida, który głosi zasadę powszechnej dekonstrukcji i tworzy "gramatologię", oznaczającą rozluźnienie granicy zamykającej pole klasycznej naukowości. Proponowana przez niego dekonstrukcja oznacza brak wiary w możliwości poznawcze człowieka, w jego zdolność dotarcia do prawdy.
3) J.F. Lyotard, krytyk metanarracji, czyli określania sztuki przez teorie, definicje, reguły, plany, zwolennik autentycznie wolnego tworzenia.
4) R. Rorty, wg którego zadaniem nauki nie jest gromadzenie wyników i opracowywanie jednego systemu wiedzy, ale rozwiązywanie problemów przy zastosowaniu różnych środków i paradygmatów. Rorty proponuje pluralizm metodologiczny, oznaczający odrzucenie uniwersalnych kryteriów, praw i prawideł myślenia.

51. Metafizyka.
Metafizyka, (z greckiego ta metá ta physiká), czyli te księgi, które znajdują się po pracach przyrodniczo-fizycznych. Nazwa pochodzi od Andronikosa z Rodos,
który skatalogował pisma Arystotelesa. Później termin metafizyka zaczął oznaczać to, co przekracza granice fizyczności. Metafizyka Arystotelesa stanowiła
tzw. "pierwszą filozofię", bo rozważała tylko powszechne własności bytu. Metafizyka Arystotelesa stała się przyczyną rozwoju takich działów filozofii,
jak nauka o Bogu, o przyrodzie i o duszy. Ukształtowała takie pojęcia jak: forma, materia, energia, potencja, istota rzeczy. Z niej zostały wyprowadzone dalsze.
Metafizyka po Arystotelesie stała się naczelną nauką filozoficzną w wiekach średnich i tylko na pewien czas została wyparta przez teorię poznania w okresie oświecenia.
Metafizyka odzyskuje swoją pozycję w filozofii I. Kanta, który nadaje jej nowe znaczenie i powoduje powrót na jej grunt prawie całej filozofii początków XIX w.
Metafizyka Kanta nie zaprzeczała istnieniu Boga, ani nieśmiertelności duszy, ale wykazała, że ani jedno, ani drugie nie jest dowiedzione. Zaproponował rozwiązanie
zagadnień metafizycznych przez rozum praktyczny, stojąc na stanowisku, że nakaz moralny ma sens jedynie wówczas, gdy człowiek jest wolny.
Do wybitnych metafizyków należy zaliczyć A. Fouilléego, który usiłował idee Platona uzgodnić z materializmem. Metafizyka znalazła także swoje uzasadnienie w irracjonalistycznym intuicjonizmie H. Bergsona.

52. Ontologia.
Ontologia, w filozofii, zgodnie z Lexicon Philosophorum (1613), nauka o "pierwszych zasadach i ostatecznych przyczynach" bytu. W takim ujęciu nauka
o bycie jako takim, której zadaniem jest dociekanie natury wszystkiego, cokolwiek istnieje, czyli "tego, co jest", zarówno w sferze realnej - przedmioty, zdarzenia,
fakty - jak też wyabstrachowanej - pojęcia, kategorie, terminy. Współcześnie mianem ontologii przyjęło się nazywać jeden z podstawowych działów filozofii
zajmujący się - obok teorii poznania (gnozeologii) i aksjologii - teorią bytu, problemami jego natury, sposobami istnienia i przejawienia, stosunkami pomiędzy bytami itp.
Obecnie w filozofii występuje tendencja do wyodrębniania ontologii szczegółowych, takich jak: ontologia egzystencjalna, ontologia rozumienia, ontologia nicości, ontologia wartości itp.

53. Materializm.
Materializm, kierunek lub kierunki w filozofii wyprowadzające realność istniejących bytów z ich zachowań i procesów, po świadomość włącznie, tj. z materii.
W teorii poznania przyjmują istnienie świata przedmiotowego niezależnie od woli i świadomości podmiotu poznającego i uznają jego poznawalność za proces naturalny, nie wymagający interwencji innych sił lub bytów.
-> Materializm jest pojęciem, które pozostaje w stałej opozycji do idealizmu. Zasadnicza różnica występująca pomiędzy obydwoma pojęciami opiera się na odmiennym
stosunku myśli do materii. Materialiści twierdzą, że materia jest pierwotna w stosunku do przeżyć psychicznych, myśli, świadomości. W konsekwencji takiego założenia
można wyciągnąć wniosek, że wszelka działalność duchowa człowieka jest jedynie wytworem rozwoju przyrody i społeczeństwa. Zdaniem idealistów zależność jest
odwrotna, to duch, świadomość i idee są pierwotne w stosunku do przyrody. Materialiści uważają, że nie ma bytowania niezależnego od świata;
w tym poglądzie również uwidacznia się opozycja do koncepcji idealistycznych.

+ RODZAJE MATERIALIZMU;
Materializm żywiołowy
Tales z Miletu, czyli „Jaki był początek przyrody?”
Tales z Miletu był nie tylko pierwszym materialistą w filozoficznej myśli Europy, jego największą zasługą jest stworzenie podstaw do przejścia od umiejętności
praktycznych do nauki i od religijnego objaśniania świata do jego naukowego uzasadnienia. Tales z racji na swoje zainteresowania został określony mianem filozofa
przyrody. Nie interesowało go stwierdzenie, że świat powstał z niczego, dociekał początku przyrody. Pytając o pierwotną materię szukał arché, pierwszej zasady,
która dała początek przyrodzie. Tales z Miletu za pierwszą materię, z jakiej ukształtował się obecnie istniejący i dostępny dla zmysłów świat, uznał wodę.
Filozof ten dostrzegał istnienie trzech rodzajów ciał; ciała stałe, ciecze i ciała lotne. 
Anaksymenes, czyli świat powstał z powietrza.
Anaksymenes również zaliczał się do filozofów przyrody, przyjmował jednak odmienne stanowisko od Talesa z Miletu. Anaksymenes za początek wszystkich zjawisk
uważał powietrze. Podobnie jak Tales uważał, że wszystko jest żywe, jednakże dla niego tym, co dawało życie była dusza. Dusza natomiast była niczym tchnienie
powietrza. Dla Anaksymenesa podstawą wszelkiego życia było powietrze. Uzasadnieniem dla twierdzenia, że powietrze jest materią pierwotną dla świata,
jest podobnie jak u poprzedniego filozofa, przekonanie, że powietrze pod wpływem temperatury może dowolnie zmieniać swój stan, dlatego mogą powstawać
z niego wszystkie ciała w przyrodzie.
Heraklit z Efezu, czyli panta rhei (wszystko płynie)
Heraklit podążał drogą wytyczoną przez Talesa z Miletu, poszukując pierwszej zasady świata. W przekonaniu tego filozofa materia pierwotna powinna być
na tyle dynamiczna, aby przy jej pomocy możliwym stało się wyjaśnienie zmienności wszystkich rzeczy. Heraklit wyznawał przekonanie, że w świecie
wszystko podlega ciągłym zmianom, nie ma nic stałego, „nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki”. Dlatego też pierwsza materia miała służyć wyjaśnieniu
zmienności cechującej przyrodę. Heraklit za pierwszą materię uznał ogień, podobnie jak poprzedni filozofowie argumentował to zdolnością ognia do zmiany swojego stanu.
Materializm mechanistyczny
W tym ujęciu u podłoża świata nie leży jedna zasada (substancja pierwotna), przyjęto natomiast istnienie u podstaw wszystkich zmysłowo dostępnych zjawisk
jakiegoś tworzywa wspólnego, jest to substancja z której wszystkie zjawiska są ukształtowane. Mogą to być elementy bezpośrednio niedostępne zmysłom,
ale składające się na wszystkie zjawiska postrzegalne.
Anaksymander, czyli pytanie o istotę przyrody.
Ten filozof był poprzednikiem i niejako nauczycielem wyżej wymienionego filozofa przyrody, Anaksymenesa. Anaksymander głosił, że wspólną zasadą wszystkich
rzeczy jest apeiron, bezkres. Taki typ rozważań skupiający się na ilościowej charakterystyce pierwszej zasady, stał się podstaw do tworzenia filozofii atomistycznej.
Demokryt i filozofia atomistyczna
Wszystkie zjawiska przyrody składają się z nieskończonej liczby atomów, które są niepodzielnymi cząstkami materii. Materia ma charakter nieciągły.
(istnieje granica podzielności materii).
Atomy są niepodzielne, a ich cechą jest twardość.
Atomy różnią się między sobą jedynie kształtem, położeniem i porządkiem (różnice ilościowe).
Atomy znajdują się w ciągłym ruchu.
Równolegle z atomami istnieje próżnia, która umożliwia atomom przemieszczanie się w przestrzeni.
Hobbes - istnieją tylko ciała
Materializm tego filozofa z przełomu XVI i XVII w., wyrażał się w przekonaniu że poza materialnymi ciałami nie istnieje nic. Wszystkie obserwowalne zjawiska
są wynikiem różnorodnych kombinacji ciał bądź ich ruchami. Dusza jest właśnie przykładem ruchu ciał. Procesy poznania składały się dla Hobbesa ze składania
i rozkładania poszczególnych, obserwowalnych zjawisk.
La Mettrie - człowiek maszyna
La Mettrie uważał duszę za zjawisko materialne. Argumentem dla tego stworzenia było głębokie przekonanie o ścisłej zależności, jaka występuje między
ciałem a duszą. Przy czym dusza jest zależna od ciała.
Materializm dialektyczny
Ten nurt w rozwoju materializmu narodził się w XIX w. Jego przesłanki to: Istnieją tylko ciała materialne z różnorodnymi właściwościami i stosunkami wzajemnymi
i nie istnieje nic niezależnego od tych ciał. Zjawiska materialne znajdują się w ciągłym ruch.. Przy czym ruch oznacza tutaj wszelkie zmiany.
Różnorodne postacie materii powstają jedna z drugiej (bardziej złożone z prostszej).

54. Immaterializm.
(łac. immaterialis `niematerialny' od łac. in- `nie-' + materialis `materialny') filoz. pogląd uznający wszystko, co istnieje, za niematerialne;
zaprzeczający realnemu istnieniu materii i sprowadzający całą rzeczywistość do idei.
-> nurt w filozofii (epistemologii) stwierdzający, że nie istnieje materia jako niemyśląca, niepostrzegana bezpośrednio substancja, będąca podłożem
jakości zmysłowych, takich jak np. kształt, ruch, czy barwa. Według immaterializmu przedmioty, które postrzegamy istnieją realnie, są jednak tylko
kombinacją jakości zmysłowych a podłożem ich istnienia nie jest materia, lecz umysł (duch). Ich istnienie polega na tym, że są postrzegane (esse = percipi),
w związku z czym dla immaterialisty rzeczywistość dzieli się na dwie kategorie - umysły (duchy) poznające i poznawane przez nich idee (rzeczy).
Twórcą immaterializmu jest irlandzki biskup-filozof George Berkeley.
 

55. Idealizm.
System filozoficzny głoszący realność świata idei i nierealność bądź wtórność świata materialnego w stosunku do idei. W skrajnych postaciach (spirytualizm) odrzuca w ogóle istnienie świata materialnego, uważając go za złudzenie.

56. Spirytualizm.
Pogląd filozoficzny polegający na uznaniu, że cała rzeczywistość, łącznie z tym, co potocznie nazywamy materią, ma charakter duchowy, jest formą ducha lub idei. Spirytualizm jest monizmem, ponieważ uznaje istnienie tylko jednej substancji.

57. Wariabilizm.
Teoria filozoficzna głosząca powszechną zmienność. Oddaje ją w skrócie formuła: panta rhei (z greckiego - "wszystko płynie"), łączona z osobą Heraklita, uważanego za ojca wariabilizmu. Zgodnie z wariabilizmem nie ma nieruchomego, niezmiennego bytu (Parmenides z Elei), jest tylko będące, które podlega nieustannemu ruchowi i wciąż się staje.

58. Monizm.
Pogląd według wąskiej definicji uznający naturę wszelkiego bytu za jednorodną: materialną (materializm, monizm materialistyczny), duchową (spirytualizm, monizm spirytualistyczny) lub materialno-duchową (np. panteizm, choć nie tylko). Taki monizm jest poglądem przeciwstawnym do dualizmu i pluralizmu.
W szerszym znaczeniu (tzw. monizm atrybucyjny) monizm pozwala na istnienie wielu substancji, jednak głosi, że ich natura jest taka sama.

59. Dualizm.
Pogląd, w myśl którego określony obiekt tworzą dwa niesprowadzalne do siebie składniki. Mogą to być np. sfery duchowa i materialna albo idealna i realna w przypadku dualizmu metafizycznego (system Platona) czy dusza i ciało w przypadku dualizmu antropologicznego (chrześcijaństwo).

60. Pluralizm.
Stanowisko ontologiczne w myśl którego rzeczywistość składa się z bytów różnorakich, niesprowadzalnych do wspólnego mianownika; reprezentowane m.in. przez takich filozofów jak: Empedokles, Anaksagoras, Leibniz czy egzystencjaliści.

61. Epistemoligia - Epistemologia, pojęcie, które wywodzi się od greckiego słowa episteme, czyli wiedza, umiejętność oznacza naukę badającą związki między rzeczywistością, a poznaniem. Często jako pojęcie równoznaczne z epistemologią stosuje się termin „teoria poznania”. Przedmiotem jej zainteresowania są podstawowe pojęcia, takie jak prawda, przekonanie, sąd czy poznanie

62. Gnozeologia - Gnoseologia to termin wywodzący się z greki- gnosis znaczy poznanie, logos zaś -nauka. Para się ona wszelkimi możliwymi formami poznania. Gnozeologia występuje na ogół razem z terminem epistemologia o znaczeniu: episteme- wiedza, logos-nauka, a więc znaczy tyle, co teoria wiedzy.

63. Agnostycyzm - pogląd, według którego obecnie niemożliwe jest całkowite poznanie rzeczywistości. Czasami agnostycyzm oznacza tylko niemożliwość dowiedzenia się, czy Bóg lub bogowie istnieją czy też nie. Jednym z pierwszych przejawów agnostycyzmu było „Wiem, że nic nie wiem” . W najszerszym znaczeniu jest to pogląd, iż na pewne fundamentalne pytania człowiek nie potrafi znaleźć odpowiedzi, gdyż ludzkie władze poznawcze — rozum i doświadczenie — są ograniczone i ułomne.

64. Realizm atomistyczny - pogląd, według którego istnieją tylko poszczególne, jednostkowe byty, które ludzie mają tendencje łączyć w pewne wspólne pojęcia, a następnie przypisywać tym pojęciom istnienie realne, zapominając, że są to wytworzone przez nich samych konstrukcje.

65. Fenomenalizm - pogląd filozoficzny głoszący iż bezpośrednio dostępne są ludziom tylko układy doznań zmysłowych i emocjonalnych (nazywane fenomenami) i nie istnieje możliwość bezpośredniego poznania bytów "samych w sobie".

66. Idealizm obiektywny - stanowisko filozoficzne związane ze stosunkiem bytu do ludzkiej świadomości; pogląd głoszący istnienie obiektywnej rzeczywistości (duchowej i materialnej), niezależnej od naszych przeżyć, na którą nie mamy wpływu, stworzonej np. przez → Boga, → ideę czy → ducha; za twórcę tego poglądu uznaje się → Platona, który uważał, że idee nie są bytami pomyślanymi przez kogoś, ale istnieją niezależnie od naszej świadomości; podobne stanowisko zajmowali m.in. → św. Tomasz, dla którego Bóg zajmuje miejsce idei i → Kartezjusz, dla którego substancje myśląca i ciągła są bytami obiektywnymi, → Leibniz, którego monady są także obiektywne, czy → Hegel, dla którego idea to również byt obiektywnie istniejący.

67 . Idealizm subiektywny.
Pogląd, charakterystyczny zwłaszcza dla myśli filozoficznej George'a Berkeleya, wedle którego rzeczy istnieją tylko o tyle, o ile są postrzegane (zasada esse = percipi). Byty dane nam w doświadczeniu zewnętrznym są jedynie zespołami poszczególnych jakości zmysłowych, a wszystkie owe jakości są subiektywne. Berkeley argumentował to w ten sposób, iż np. jeśli mówię "książka istnieje", to nie znaczy to nic poza faktem, że mogę jej dotknąć, zobaczyć itp. Jeśli jednak ani ja, ani żaden inny umysł nie odbiera na jej temat żadnych wrażeń zmysłowych, to o książce tej nie można powiedzieć iż "istnieje".
68 . Solipsyzm (łac. solus ipse, ja sam) - pogląd filozoficzny głoszący, że istnieje tylko jednostkowy podmiot poznający, cała zaś rzeczywistość jest jedynie zbiorem jego subiektywnych wrażeń - wszystkie obiekty, ludzie, etc., których doświadcza jednostka, są tylko częściami jej umysłu. Za twórcę owego poglądu uważany jest sofista Gorgiasz, który utrzymywał, że:

1. Nic nie istnieje.

2. Nawet jeśli coś by istniało, nikt nie mógłby o tym wiedzieć.

3. Nawet jeśli ktoś by o tym wiedział, nie mógłby tego nikomu zakomunikować.

69. Aprioryzm.
(w filozofii stanowi przeciwieństwo aposterioryzmu) - pogląd, według którego możliwe jest poznanie a priori, tj. przed doświadczeniem, nie opierające się na nim. Aprioryzm skrajny traktuje poznanie a priori jako jedyne obowiązujące, tym samym nie odnosi się do innych metod poznania. Taki pogląd występuje między innymi u Platona i Parmenidesa. W filozofii współczesnej istnieje także aprioryzm umiarkowany, zakładający istnienie wiedzy apriorycznej, która obok wiedzy wspartej poprzez doświadczenie buduje prawdziwy obraz rzeczywistości.

70. Aposterioryzm.
W filozofii stanowisko epistemologiczne, wg którego prawdziwe poznanie dokonuje się wyłącznie w oparciu o uprzednie doświadczenie (a posteriori) i potwierdzone może być tylko poprzez bezpośrednie lub pośrednie odwołania się do owego doświadczenia. Aposterioryzm, stanowiący przeciwieństwo aprioryzmu, jest metodologicznym odpowiednikiem empiryzmu.

71.Racjonalizm.
(łac. ratio - rozum; rationalis - rozumny, rozsądny) - filozoficzne podejście w epistemologii zakładające możliwość dotarcia do prawdy z użyciem samego rozumu z pominięciem doświadczenia, poprzez stworzenie systemu opartego na aksjomatach, z których poprzez dedukcję można wywieść całość wiedzy. Racjonalizm w nowożytnej filozofii wywodzi się od Kartezjusza.

72.Natywizm.
natywizm [łac. nativus `wrodzony'], filoz. pogląd dotyczący natury źródeł poznania (genezy poznania; pogląd w teorii poznania, przyjmujący tezę, że umysł ludzki zawiera wiedzę wrodzoną, wcześniejszą od doświadczenia zmysłowego, zw. też racjonalizmem genetycznym; np. idee platońskie, idee wrodzone, przeciwieństwo empiryzmu genetycznego. Skrajny racjonalizm genetyczny pojawia się w starożytności przede wszystkim u Platona.

73.Empiryzm.
empiryzm [gr. émpeiros `doświadczony'], filoz. datujące się od starożytności stanowisko zakładające, że podstawową rolę w poznaniu pełni doświadczenie, a rola umysłu jest mniej znacząca; źródłem ludzkiego poznania są wyłącznie lub przede wszystkim, bodźce zmysłowe docierające do naszego umysłu ze świata zewnętrznego, zaś wszelkie idee, teorie itp. są w stosunku do nich wtórne. Umysł jako tabula rasa - "niezapisana tablica"), dopiero doświadczenie bezpośrednio lub pośrednio powoduje zapełnienie tej pustki sądami.

74. Sensualizm.
Sensualizm, pogląd filozoficzny będący skrajną formą empiryzmu genetycznego. źródłem → poznania są jedynie wrażenia zmysłowe, rozumiane jako odbicie rzeczywistości lub jako jedynie dostępna rzeczywistość. W starożytności sensualizm głosili Arystoteles. John Locke twierdził, iż "nie ma niczego w umyśle, co nie istniałoby w zmysłach".

75. Irracjonalizm.
Irracjonalizm (łac. irrationalis - nierozumowy) - pogląd filozoficzny głoszący, że rzeczywistości nie da się poznać w racjonalny sposób, przypisujący najwyższą wartość pozarozumowym środkom poznawczym. przeciwstawne racjonalizmowi. poznanie jedynie na drodze pozarozumowej, nie dające się zdefiniować, przyznające rację bytu zachowaniom i poczynaniom nienaukowym, nielogicznym, a służącym właśnie poznaniu rzeczywistości; np. → Plotyn uważał, że → prajednię, najwyższą postać bytu można poznać jedynie na drodze mistycznej ekstazy, podczas której dusza człowieka doznaje olśnienia, a tak zdobyta wiedza nie podlega żadnemu sprawdzeniu, jest subiektywna i trudna do przekazania.

76. Iluminacjonizm.
(łac. illuminatio - oświecenie, natchnienie, światłość) - doktryna filozoficzna oświecenie Boże (iluminację) za integralny element poznania umysłowego człowieka, mającego za przedmiot Absolut i rzeczywistość duchową, akcentująca istotną rolę tego oświecenia w życiu moralno-religijnym.

77. Emotywizm.
(od łac. emotus - poruszony) - jeden z kierunków współczesnej metaetyki, zapoczątkowany przez Alfreda Julesa Ayera, traktujący normy i oceny etyczne jako pseudozdania, które pozornie stwierdzają coś o przedmiocie, a faktycznie wyrażają irracjonalną, emocjonalną postawę, skłaniającą innych do zajęcia postawy podobnej

(inaczej mówiąc, teoria etyczna głosząca, że sądy moralne są jedynie wyrazem emocji)

78. Woluntaryzm (wolicjonalizm).
Termin wprowadzony przez Ferdinanda Tönniesa, oznaczający zespół poglądów szczególnie akcentujących rolę woli w etyce i życiu ludzkim, uznających ją za główny motor ludzkich działań oraz za czynnik kształtujący zarówno poznanie jak i przedmiot poznania.

Woluntaryzm przeciwstawia się intelektualizmowi przede wszystkim jako pogląd, że wola jest najwyższą władzą człowieka, bardziej istotną niż rozum lub intuicja - pogląd taki występuje najczęściej w różnych wersjach pragmatyzmu, obecny jest np. u Williama Jamesa. W etyce rolę woli szczególnie akcentował Immanuel Kant, według którego od charakteru woli zależy wartość moralna czynów, a w inny, przeciwstawiający się intelektualizmowi tomistycznemu sposób Duns Szkot, według którego normy prawdy i dobra zależą od woli Bożej i jako takie mogą być przez Boga zmieniane. Wola była uważana także za szczególny rodzaj nadrzędnej rządzącej światem siły - pogląd taki głosił Arthur Schopenhauer.

79. Intuicjonizm.
Prąd epistemologiczny w filozofii współczesnej przyjmujący intuicję za podstawę poznania. Jego głównym twórcą jest Henri Bergson. W jego pojęciu intuicja ma naturę organiczną, równą rzeczom poznawanym, a jej przedmiotem jest rzeczywistość wewnętrzna.

Intuicja, ponieważ jest częścią przyrody, pozwala poznawać ją od wewnątrz, a nie od zewnątrz. Prawa rządzące światem są nieuchwytne, ponieważ o jego rozwoju decyduje irracjonalny pęd życiowy, który tylko artyści mogą dzięki własnej intuicji wyczuć i wyrazić.

80. Transcendentalizm (transcendentyzm).
Nurt filozofii amerykańskiej zapoczątkowany między innymi przez R.W. Emersona i H.D. Thoreau. Głosi ideę równości, niezależności oraz samodzielności. Podkreśla autonomiczność każdego człowieka w dochodzeniu do prawd moralnych, duchowych oraz społecznych. Skupia się na doświadczeniu jednostki, głosząc, że człowiek jest pewien tego, czego sam w życiu doświadczył, bądź do czego sam doszedł., kładzie nacisk na świadomość własnych czynów, jak i na wyciąganie z nich wniosków i nauk. Narzucone z góry wartości mogą być i często są nieodpowiednie dla każdej jednostki.

Mianem transcendentalizmu określany jest również pogląd filozoficzny głoszony przez Immanuela Kanta, a potem Friedricha W. Schelinga, w myśl którego każde doświadczenie, zmierzające do poznania przedmiotu, powinno być poprzedzone poznaniem zasad samego poznania, a więc warunków, które z góry określają sposób, w jaki zostanie przeprowadzone doświadczenie. Według transcendentalizmu warunkami charakteryzującymi nasze poznanie są m.in. czas i przestrzeń. Dla Kanta warunkiem możliwości poznania są aprioryczne formy naoczności i kategorie intelektu, które od poznania zmysłowego nie zależą, a je poprzedzają (są wobec poznania właśnie transcendentalne).

81. Immanentyzm.
Filozoficzne przeświadczenie, że wszelkie doświadczenia to tylko przeżycia wewnętrzne, a nie zmysłowe (realne). Pogląd ten doznania rzeczywiste odrzuca i neguje.

Ogólna nazwa poglądów utrzymujących, że poznanie nie wychodzi poza granice świadomości, wobec czego rzeczywistość utożsamia się ze świadomością;  

Przedmiot poznania jest immanentny, czyli że pod względem epistemologicznym (poznawczym) świat istnieje tylko w ludzkim poznaniu: Zachodzi nierozerwalny związek między świadomością a przedmiotem, jaźnią i światem: nie ma i być nie może przedmiotu, który by nie był przedmiotem świadomości, tak samo jak nie ma świadomości, która by nie była świadomością jakiegoś przedmiotu. Pogląd ten otrzymał nazwę filozofii "immanentnej"; w przeciwieństwie do transcendentnej, uznającej byt poza świadomością. (Tatarkiewicz)

82. Spór o uniwersalia
Filozoficzny problem dotyczący statusu pojęć ogólnych (uniwersaliów, powszechników), historycznie przybierał formę dyskusji wokół istnienia idei. Współcześnie problem także dotyczy psychologii poznawczej, która zajmuje się m.in. pochodzeniem pojęć w umyśle i ich adekwatnością.

83. Skrajny realizm pojęciowy
Pojęcie związane z filozofią Platona, które zakłada realne i samodzielne istnienie idei i pojęć ogólnych. Przedmioty poznania istnieją niezależnie od aktu poznania i są dokładnie takie jak przedstawiają nam je zmysły.

84. Umiarkowany realizm pojęciowy
Został wyrażony w filozofii Arystotelesa. Według niego nazwy i pojęcia ogólne istnieją jednakże w odróżnieniu od skrajnego realizmu pojęciowego, nie, jako byty realne a jako idealne tj. byty niematerialne i są one zależne od podmiotu poznającego. Ponadto przysługują im odpowiedniki w postaci przedmiotów ogólnych.

85. Nominalizm
Według tego poglądu pojęcia ogólne (uniwersalia) nie istnieją realnie. Są to jedynie nazwy służące komunikacji językowej i każdemu pojęciu odpowiadają konkretne, jednostkowe przedmioty, czyli desygnaty.

86. Konceptualizm
Jedna z umiarkowanych postaci nominalizmu. Pojęcia ogólne nie posiadaj a realnego bytu, lecz są wytworami ludzkiej wyobraźni. Zatem przedmiotem pojęć ogólnych są pewne stany psychiczne.

87. Sermonizm
Średniowieczny pogląd filozoficzny dotyczący sporu o uniwersalia, reprezentowany przez P. Abelarda. Polega na stwierdzeniu, że pojęcia ogólne (np. dobro, piękno) należą do mowy nie jako zwykłe dźwięki, lecz jako dźwięki posiadające znaczenie. Ogólnym więc jest nie sam znak fizyczny czy desygnat, lecz także znaczenie znaku.

88. Klasyczna koncepcja prawdy- jej twórcą jest Arystoteles, który twierdził, że prawdziwy jest sąd lub zdanie, które jest zgodne z rzeczywistością. Punktem odniesienia jest rzeczywistość istniejąca niezależnie od człowieka

89.Koncepcja ewidencji.
Prawdziwy jest taki sąd, który jest oczywisty. Gdy myśli naszej towarzyszy przeżycie oczywistości i nie sposób jej sensownie zaprzeczyć, wówczas możemy ją uznać za prawdziwą. W poszukiwaniu prawdy należy właśnie kierować się doznaniem oczywistości.

90. Koncepcja koherencji.
Prawdziwe jest to, co jest wewnętrznie spójne. Jest to jedna z nieklasycznych koncepcji prawdy. Ma charakter konstruktywistyczny, ponieważ to, co jest wewnętrznie spójne w jednych okolicznościach nie musi być spójne w innych. Jeśli jakieś zdanie jest poprawnie zbudowane i zgadza się z pozostałymi zdaniami świadczy to, wg koherencjonistów, o prawdziwości tego zdania. Chodzi im o zgodność logiczną, a więc o niesprzeczność i powiązanie zdań.

91. Koncepcja obowiązywania.
Praktyka jest najważniejszym i ostatecznym kryterium prawdy. Konieczne jest ciągłe ponawiane nawiązywanie praktycznego kontaktu ze światem, gdyż tylko na tej drodze rysuje się możliwość sprawdzania i aktualizowania zasobów posiadanych przez nas prawd. Praktyka jest więc kryterium, które nie dopuszcza martwych schematów i konstrukcji nieodpowiadających rzeczywistości.

92. Koncepcja pragmatyczna (utylitarna).
Jeśli jakiś pogląd doprowadza nas do czegoś to jest prawdziwy. Miarą prawdziwości jest użyteczność ponieważ prawda prowadzi do wytkniętego celu. Prawdziwy jest sąd który w działaniu okazuje się przydatny i użyteczny. Prawdziwość sądu lub zdania jest uwarunkowana przez sytuację oraz stan wewnętrzny danego człowieka. Prawda może ale nie musi pociągać za sobą jakąś korzyść, jest natomiast zawsze korzystna jako pomnożenie wiedzy czy zyskanie pewności.

93. Koncepcja konwencjonalna.
Wszystkie twierdzenia i teorie o charakterze naukowym mają umowny charakter. Rolą pełnioną przez te konwencje jest wygoda myślenia w procesach poznania i wartościowania w danym wycinku czasoprzestrzeni. Potocznie jest takim rozeznawaniem się w pewnej rzeczywistości, w którym umownie przyjmuje się określone sądy za prawdziwe bądź nieprawdziwe oraz określone rzeczy za dobre lub piękne bądź złe lub brzydkie. W praktyce nie ma wiecznie niezmiennych stanowisk wobec realiów - z racji tego, że rozwojową naturę ma myśl ludzka.

94. Koncepcja zgody powszechnej.
Jeśli poglądy większości zgadzają się z poglądem jednostki to ta jednostka utwierdza się w przekonaniu, że jej mniemanie jest prawdziwe. Zatem prawdziwość można uzależnić od mniemań jakie ludzie posiadają w tej czy innej sprawie. Prawdziwy jest sąd lub zdanie z którym zgadza się ogół lub większość ludzi.

95. Koncepcja semantyczna.
Semantyka ogólna- rozwijająca się od lat 20. XX wieku w Stanach Zjednoczonych koncepcja filozoficzno-socjologiczna dotycząca języka. Nie ma ona wiele wspólnego z semantyką logiczną ani semantyką językoznawczą jako współczesnymi dyscyplinami akademickimi. W świetle szeroko przyjętej terminologii Charlesa W. Morrisa bliższa jest pragmatyce. Głównym problemem semantyki generalnej jest bowiem ulepszenie stosunków międzyludzkich przez ulepszenie języka, a inne jej problemy i metody wiążą się głównie z socjologią, psychologią i psychoterapią. Inicjatorem semantyki ogólnej był działający w okresie międzywojennym Alfred Korzybski. W następnych dziesięcioleciach rozwijali ją jego uczniowie, do których należeli S.I. Hayakawa, Stuart Chase i Wendell Johnson.

96. Antropologia kulturowa (etnologia).
Dyscyplina nauk społecznych badająca organizację kultury, rządzące nią prawa, historyczną zmienność i etniczną różnorodność kultur w celu skonstruowania ogólnej teorii kultury. Jest to jeden z głównych działów szeroko rozumianej antropologii, zajmuje się badaniem kultury we wszystkich jej przejawach.

97. Antropologia filozoficzna.
Dział filozofii zajmujący się kwestiami natury człowieka, jego bytem osobowym, działalnością, wyjaśnieniem jego miejsca we wszechświecie, przyrodzie i społeczeństwie.
Zagadnienia dotyczące człowieka podejmowano od początków myśli ludzkiej. Analizy z zakresu antropologii wyróżnić można w ramach każdej myśli czy systemu filozoficznego.

98. Naturalizm.
Pogląd ontologiczny w filozofii, według którego istnieje wyłącznie rzeczywistość materialna (natura), czasoprzestrzenna, bez zewnętrznej racji istnienia. Rzeczywistość duchowa albo nie istnieje albo jest sprowadzalna do natury (materii). Naturalizm tłumaczy całość zjawisk działaniem praw przyrody.

99. Supranaturalizm.
Ogólna nazwa doktryn przyjmujących istnienie świata nadprzyrodzonego i uznających jego odmienność od świata przyrody. Wiara w czynnik nadprzyrodzony, szczególnie w nadprzyrodzone objawienie Boże. W filozofii przeciwieństwo do naturalizmu, w teologii kierunek, przeciwstawiający się racjonalizmowi

100. Egoizm.
Egoizm racjonalny- system etyczny głoszący że egoizm jest praktycznym ideałem rozumu.
W myśli tej rozum jest podstawowym narzędziem ludzkiego poznania; jest to doktryna głosząca, że jeśli jakiś wymóg moralny ma być rozsądny lub godny przyjęcia, to podporządkowanie się mu musi być zgodne z rozumem.
System ten mówi, że zawsze racjonalne jest dążenie do własnego największego dobra (które jest moralne i cnotliwe) a inne postępowanie nie jest słuszne. Jeśli coś nie jest w naszym interesie to wymaga uzasadnienia, jeśli coś jest w naszym interesie to jest uzasadnione.

101. Altruizm.
Jest to zachowanie polegające na działaniu na korzyść innych. Polega ono na dobrowolnym ponoszeniu pewnych kosztów przez jednostkę na rzecz innej jednostki lub grupy, przeciwstawne zachowaniu egoistycznemu.

102. Holizm.
Jest to pogląd przeciwstawny redukcjonizmowi, według którego wszelkie zjawiska tworzą układy całościowe, podlegające swoistym prawidłowościom, których nie można wywnioskować na podstawie wiedzy o prawidłowościach rządzących ich składnikami => Całości nie da się sprowadzić do sumy jej składników. Pojęcie wprowadził Jan Smuts, południowoafrykański polityk, we wczesnych latach 20. XX wieku.

103. Indywidualizm.
Jest to doktryna filozofii polityki, postawa moralna, oraz ideologia, podkreślająca znaczenie jednostki w spoleczenstwie. Indywidualiści - w przeciwieństwie do kolektywistów - uważają, że społeczeństwo nie jest odrębnym bytem lecz sumą jednostek i że najlepszym rozwojem zbiorowości ludzkiej jest rozwój poszczególnych podmiotów. Indywidualizm często jest błędnie rozumiany jako postawa wyobcowania ze społeczeństwa, poczucia odrębności osobistej i przekonania o szczególnej roli jednostki. Jednak obecnie ta definicja jest uważana za błędną.

104. Aksjologia.
W węższym znaczeniu — szczegółowa teoria wartości, wchodząca w skład poszczególnych dyscyplin naukowych; dziedzina rozważań nad wartościami określonego rodzaju, np. moralnymi, estetycznymi, poznawczymi, ekonomicznymi, religijnymi.
W szerokim znaczeniu — ogólna teoria wartości, nauka o wartościach, wieloaspektowe rozważania teoretyczne dotyczące pojęcia wartości, wywodzące się z etycznych koncepcji dobra.

105. Etyka.
Jest to dział filozofii, zajmujący się badaniem moralności i tworzeniem systemów myślowych, z których można wyprowadzać zasady moralne. Etyka bywa też nazywana filozofią moralną. Etyki nie należy mylić z moralnością. Celem etyki jest dochodzenie do źródeł powstawania moralności, badanie efektów jakie moralność lub jej brak wywiera na ludzi oraz szukanie podstawowych przesłanek filozoficznych, na podstawie których dałoby się w racjonalny sposób tworzyć zbiory nakazów moralnych.

106. Moralność.
Jest to zbiór zasad (norm), które określają co jest dobre, a co źle. Moralność jest jednym ze społecznych systemów normatywnych (systemów, norm społecznych, zasad) => Normy moralne - normy nakładane przez dany system filozoficzny, religijny.

107 - 108. Etyka intencji i skutku czynu.
Chodzi o to, co jest podstawą czynu moralnego - istnienie sprawy, czyli skutki jakie czyn wywołuje, -intencje. Kiedy intencje są dobre, ale skutki mogą być złe, intencje złe ale skutki dobre, wtedy właściwie mamy problem z oceną działania człowieka. Jeśli intencje i skutki są równe, tzn. dobre lub złe, ocena następuje szybko.

Etyka intencji - ocena przez intencje.

Etyka skutków- ocena przez skutki.

109. Estetyka.
(gr. aisthetikos - dosł. 'dotyczący poznania zmysłowego', ale też 'wrażliwy') - dziedzina filozofii, zajmująca się pięknem i innymi wartościami estetycznymi. W polskiej literaturze filozoficznej przedmiot estetyki w sposób najbardziej precyzyjny został określony przez Marię Gołaszewską w jej książce pt. Zarys estetyki, gdzie opisano estetykę jako naukę zajmującą się tzw. sytuacją estetyczną. W ramy sytuacji estetycznej wchodzą artysta (twórca), proces twórczy, dzieło sztuki, odbiorca, proces percepcji sztuki oraz wartości estetyczne. Zadaniem estetyki filozoficznej jest opisać relacje pomiędzy poszczególnymi elementami sytuacji estetycznej.

110. Obiektywizm.
Postawa człowieka w ocenie zjawisk, ludzkich zachowań i systemów wartości, oparta na równoważeniu pierwiastka racjonalnego i emocjonalnego, na kierowaniu się racjami zarówno dobra ogólnego, jak i własnego.
Obiektywizm nie wyklucza angażowania się, wręcz przeciwnie - potwierdza się poprzez zaangażowanie się po stronie prawdy, sprawiedliwości, słusznych argumentów, rzeczowości, przedmiotowości. Obiektywizm w poznawaniu świata, społeczeństwa i człowieka oznacza uznanie niezależności treści wiedzy od podmiotu poznającego, jej intersubiektywnej sprawdzalności i zgodności z rzeczywistością.

111. Subiektywizm.
To kierowanie się w działaniu oraz w ocenie faktów i zjawisk wyłącznie własnym sposobem widzenia; stronniczość.

W naukach socjologicznych jest zaprzeczeniem ujęcia charakterystycznego dla socjologii, mianowicie o obiektywności istnienia świata społecznego. Świat społeczny to suma świadomości członków zbiorowości - nie ma obiektywnej pozaświadomości rzeczywistości społecznej. Współcześnie subiektywizm przypisuje się często postmodernizmowi.

112. Absolutyzm:

Absolutyzm poznawczy w filozofii, przeciwny do relatywizmu pogląd poznawczy oraz twierdzący, że istnieje prawda absolutna - tzn., że prawda jest jedna i obowiązuje wszystkich, niezależnie od tego, czy ktoś potrafi w danej chwili do niej dotrzeć czy nie.

Tego rodzaju absolutyzm jest obecny w wielu doktrynach religijnych, a także w wielu systemach filozoficznych. Zazwyczaj w systemach takich za prawdę absolutną przyjmuje się podstawowe założenia danego systemu/doktryny i wszystko, co stoi w sprzeczności z tymi założeniami, odrzuca się, często bez sprawdzania stanu faktycznego jako fałsz.

Absolutyzm moralny to pogląd z dziedziny etyki, według którego istnieją normy moralne obowiązujące niezależnie od konsekwencji czynów. Absolutyzm moralny jest przeciwieństwem konsekwencjonalizmu, poglądu, mówiącego o wyłącznej zależności wartości moralnej uczynków od ich konsekwencji. W związku z tym absolutyzm moralny wydaje się implikować moralny uniwersalizm: normy moralne nie są wytworem własnym społeczności ludzkich ani jednostek, ale wynikają bezpośrednio z przyjętych prawd religijnych, filozoficznych lub naukowych i obowiązują zawsze i wszędzie.

113. Relatywizm
Pogląd filozoficzny, wedle którego prawdziwość wypowiedzi można oceniać wyłącznie w kontekście systemu, w którym są one wypowiadane. Tym samym relatywizm stwierdza, że nie istnieją zdania niosące absolutną treść, których ocena byłaby identyczna i niezależna od jej kontekstu. Prawdziwość dowolnego sądu zależy od przyjętych założeń, poglądów czy podstaw kulturowych.

Relatywizm przeciwstawiany jest absolutyzmowi.
Relatywizm prawdy to pogląd zgodnie z którym "prawdziwość", jako cecha przysługująca sądom, zdaniom, stwierdzeniom, a nawet teoriom, posiada charakter względny - zależny od wielu czynników relatywizujących, np. kultury, języka, okoliczności stwierdzania, zdolności poznawczych gatunku lub jednostki.
Prawdziwość pojęta relatywnie przeciwstawiana jest absolutyzmowi w koncepcji prawdy, zgodnie z którym prawda (sąd prawdziwy) ma charakter bezwzględny (absolutny), a więc nie jest zależna od wyżej wymienionych czynników. Tak pojęta "prawdziwość" przysługuje sądom niezależnie od możliwości jej rozpoznania.
Relatywizm występował w wielu prądach filozoficznych i artystycznych, przyjmującym bardzo różne zabarwienie i rozmaite znaczenie dla tych dziedzin.
Poglądy o słabym zabarwieniu relatywizmem zwracają uwagę na znaczenie wspólnych podstaw pojęciowych koniecznych do znalezienia z innymi wspólnego języka i wskazującymi, że przy braku takich podstaw nie istnieje w zasadzie możliwość porozumienia.
W skrajnym zabarwieniu relatywizm jest poglądem bliskim niemal solipsyzmowi rozciągając swoje znaczenie także na sądy dotyczące rzeczywistości fizycznej i jej postrzegania.

• Relatywizm poznawczy oznacza stwierdzenie, że badając inną kulturę badamy ją za pomocą kategorii poznawczych wyniesionych z kultury własnej, a zatem badamy własną relację do badanej kultury.

• Relatywizm etyczny głosi, że wartości i związane z nimi normy i oceny mają charakter względny, zmieniają się w czasie, są zależne od miejsca, i od oceniającego.

Szczególną odmianą relatywizmu jest indywidualizm, gdzie przywiązuje się dużą wagę do cech jednostkowych.

114. Teologia
(gr. θεος, theos, "Bóg", + λογος, logos, "nauka") - dyscyplina wiedzy posługująca się metodami filozoficznymi w wyjaśnianiu świata w jego relacji do Boga. Klasycznie uznawana za dziedzinę naukową^[1], jako metodyczne studium prawd religijnych objawionych przez Boga, w myśl maksymy (łac.) fides quaerens intellectum - wiara szukająca zrozumienia.

Szczególnym przedmiotem teologii jest istnienie Boga i jego atrybuty oraz jego relacja do świata przyrody i człowieka. Refleksja teologiczna dokonuje się w ramach wyznaczonych przez odnośną do tych rzeczywistości wiedzę rozumową oraz wiarę. Pod terminem "teologia" często rozumie się teologię chrześcijańską, która bada zawartość objawienia Chrystusa i to, co z tego objawienia wynika. W nowszych ujęciach czasem kwestionuje się neutralność teologii jako nauki, podając jako przyczynę to, iż jest spójna jedynie w ramach jednego systemu, tzn. chrześcijaństwa, i ma charakter apologetyczny.

Teologia jest dziedziną, której uprawianie jest nieodłączne od przynależności do Kościoła i wyznawania jego wiary. Filozofia religii jest odrębna od teologii, w tym, że bada religię jako fakt.

115. Ateizm
Odrzucenie teizmu lub stanowisko, że bogowie nie istnieją. W najszerszym znaczeniu jest to brak wiary w istnienie bóstw^.Słowo ateizm pochodzi od greckiego ἄθεος - ἀ- (a-, “nie”) + θεός (theos, “bóg”). Określenie to było przypisywane każdemu, kogo uznano za wierzącego w fałszywych bogów, żadnych bogów lub doktryny wchodzące w konflikt z ówczesnymi religiami.

Wraz z upowszechnianiem się wolnomyślicielstwa, sceptycyzmu i późniejszego wzrostu krytyki religii, stosowanie tego określenia zawężało zasięg. Pierwsze osoby, które same określały się jako ateiści, pojawiły się w XVIII wieku. Dziś około 2,3% ludności świata określa siebie jako ateistów, podczas gdy kolejne 11,9% opisuje się jako nonteistów. Od 64% do 65% Japończyków określa siebie jako ateistów, agnostyków lub niewierzących. Podobnie określa się 48% Rosjan. Liczba takich osób w Unii Europejskiej rozciąga się od 6% we Włoszech do 85% w Szwecji.

Ateiści często skłaniają się ku sceptycyzmowi w odniesieniu do doniesień nt. ogólnie rozumianych zjawisk nadprzyrodzonych, zwracając uwagę na brak dowodów empirycznych.

Pewne religijne i duchowe systemy, takie jak formy buddyzmu, które nie wspierają wiary w bogów, bywają opisywane jako ateistyczne. Choć część ateistów skłania się w kierunku świeckich teorii, takich jak: humanizm, racjonalizm i naturalizm, to nie ma jednej ideologii lub zbioru zachowań, przy których obstawaliby wszyscy ateiści.

116. Teizm (gr. θεoς theos - bóg) to wiara w istnienie boga, bogów lub bogiń, którzy są osobami ingerującymi w losy świata lub jest on ich dziełem; czuwającymi nad biegiem wydarzeń lub podtrzymującymi świat w istnieniu. Antonimem wyrazu "teizm" jest słowo "ateizm", czyli zaprzeczenie istnienia Boga/bogów.

Relacje z religiami.

Głównym źródłem poglądów teistycznych są religie.

• Przykładowe religie teistyczne: chrześcijaństwo, hinduizm (większość odłamów), islam, judaizm, Zaratusztrianizm.

• Istnieją również religie (oraz duchowe ścieżki) o przeciwnym do teizmu, nonteistycznym światopoglądzie: buddyzm, konfucjanizm, taoizm.

Podkategoriami teizmu są:

• politeizm - pogląd, że istnieje wielu bogów lub bogiń

• Monolatria - wiara w wielu bogów, ale kult obejmuje tylko jednego z nich.

• Katenoteizm - specyficzny rodzaj monolatrii, w której główne bóstwo jest czczone w danym czasie.

• monoteizm - pogląd, że istnieje tylko jeden Bóg. Jest standardową praktyką używanie słowa Bóg, (wielką literą) gdy odnosimy się do Boga monoteistycznych systemów wierzeń.

• Deizm - wiara w Boga, który nie ingeruje w losy świata.

• Pandeizm - połączenie deizmu i panteizmu.

• Panendeizm - połączenie deizmu i panenteizmu.

• Panteizm - wiara, że Bóg jest tożsamy ze światem.

• Panenteizm - wiara, że świat jest częścią Boga.

• Henoteizm - wiara w wielu bogów, z których jeden jest najwyższym Bogiem.( Stan przejściowy między monoteizmem a politeizmem)

Uzasadnienie dla istnienia Boga przedstawiali przeważnie zwolennicy monoteistycznych religii. Do najczęstszych argumentów na rzecz wyboru teizmu należą:

• Argument kosmologiczny - zwany argumentem z Pierwszej Przyczyny

• Argument teleologiczny - odwołujący się do projektu obserwowanego w przyrodzie.

• Argument moralny - istnieją obiektywne powinności moralne, których dawcą jest Bóg.

• Argument z umysłu - rodzaj teleologicznej argumentacji, że problem psychofizyczny nie może być rozwiązany w ramach materializmu.

• Argument ontologiczny - z pojęcia Boga.

• Argument z istnienia cudów - odwołujący się do objawienia lub doświadczenia wierzących.

• Argument kumulatywny - polegający na uzasadnieniu, że najprostszym wyjaśnieniem dla wielu zagadnień poruszanych przez wcześniejsze argumenty jest hipoteza Boga; "Skoro prostota i moc eksplikatywna są zaletami w nauce, dlaczego nie mają nimi być w metafizyce?" (Jacek Wojtysiak);

117. Deizm
Pogląd filozoficzny uznający istnienie Boga jako Stwórcy wszechświata, lecz odrzucający przekonania, w myśl których Bóg ma moc ingerowania w życie człowieka i kierowania światem materialnym. Według deistów, o istnieniu duchowej siły sprawczej świadczy racjonalny porządek świata materialnego.

Deiści nazywani niekiedy bywają agnostykami poznawczymi z uwagi na to, że wyznają pogląd, iż bezpośrednie poznanie duchowej siły sprawczej nie jest dostępne dla człowieka. Deiści twierdzą natomiast, iż o istnieniu stwórcy można wnioskować w sposób pośredni, a mianowicie poprzez odkrywanie porządku świata w rozumieniu praw fizyki rządzących materią. Deistów, jako uznających istnienie metafizycznej siły sprawczej, nie należy zatem mylić z agnostykami sensu stricto.
Deiści odrzucają głoszone przez wyznawców religii monoteistycznych przekonania religijne, w myśl których objawienia, cuda, proroctwa i święte księgi posiadają faktyczną wartość poznawczą.
Za najstarszą filozoficzną szkołę, która wyznawała deizm, trzeba uznać epikurejczyków, którzy uznawali, iż bogowie istnieją, lecz nie są zainteresowani losem świata, ani człowieka i nie ingerują w dzieje świata. Według nich nie ma potrzeby bać się gniewu bogów, ani oddawać im czci^.
Deizm był bardzo popularny w XVIII wieku zwłaszcza we Francji oraz w Stanach Zjednoczonych. Najbardziej znanymi deistami tych czasów byli Benjamin Franklin, Jan Jakub Rousseau, Denis Diderot, Jerzy Waszyngton, Thomas Jefferson, Maksymilian Robespierre, Napoleon Bonaparte i książę Adam Jerzy Czartoryski. Charakter deistyczny ma Wielki Architekt Wszechświata, w którego wiarę muszą zadeklarować masoni loży anglosaskiej. Spowodowane jest to tym, że masoneria była przeznaczona dla elity oświeceniowej.
Jedną z najstarszych znanych grup społecznych wyznających formę deizmu byli żydowscy saduceusze, którzy nie wierzyli w istnienie świata duchowego poza samym Bogiem (Dzieje Apostolskie 23:8) oraz w zmartwychwstanie (Mateusza 22:23), odrzucając prawdopodobnie tym samym wiarę w Sąd Ostateczny i życie pozagrobowe. Elementów deizmu można także doszukiwać się w różnych szkołach filozoficznych starożytnej Grecji.

118. Panteizm
Pogląd teologiczny i filozoficzny lub religijny utożsamiający Boga ze światem, rozumianym jako przyroda. Panteizm często łączył się z ideami rozumnego rozwoju wszechświata, jedności, wieczności oraz żywości świata materialnego. Neguje istnienie Boga jako istoty rozumnej, głosi zaś przenikanie Boga we wszystkie substancje ziemskie.
Do ważniejszych filozofii panteistycznych można zaliczyć stoicyzm, neoplatonizm, teozofię, filozofię Jana Szkota Eriugeny, Giordana Bruna oraz Barucha Spinozy. Idee panteizmu głosiło też wiele ruchów religijnych: m.in. średniowieczni amalrycjanie i begardzi. Koncepcja ta nie ma natomiast nic wspólnego z ideą przebóstwienia (theopoiesis) wyznawaną w chrześcijaństwie, zwłaszcza w prawosławiu, która głosi możliwość powrotu dusz do Boga i połączenia z Bogiem.
Poruszając kwestię Boga, Baruch Spinoza przeprowadzał dowód ontologiczny - wnioskował, że skoro w umyśle istnieje pojęcie rzeczy najdoskonalszej, to musi ona istnieć realnie. Bóg to substancja, czyli przyczyna samej siebie, niemająca żadnej zewnętrznej przyczyny sprawczej: „Przez substancję rozumiem to, co istnieje samo w sobie i pojmowane jest samo przez się”. W ten sposób Bóg został złączony z naturą, ale również pozbawiony nimbu Stwórcy świata, który nie mógł być wykreowany, skoro samemu będąc substancją - Bogiem - jest wieczny i nieskończony.

---