Stres - niespecyficzna reakcja organizmu na wymagania stawiane przez środowisko.
Stresor - czynnik wywołujący stres, mogą być to zarówno wymagania fizyczne stawiane organizmowi, np. konieczność zwalczania infekcji bakteryjnej czy podjęcie wysiłku dynamicznego, jak i wymagania stawiane przez środowisko społeczne, np. nacisk otocznia na osiągnięcie sukcesu zawodowego.
Ponieważ między ludźmi istnieją duże różnice indywidualne w cechach temperamentu, wartościach i uzdolnieniach, te same wymagania otoczenia dla jednych mogą stanowić duży stres, a dla innych będą niemal niezauważalne.
Napięcie psychiczne wywołane stresem może manifestować się w formie:
na poziomie przeżyć psychicznych: depresja, niepokój, wyczerpanie, brak zadowolenia z pracy, znajomych i życia w ogóle
na poziomie fizjologicznym: podwyższone ciśnienie krwi, zaburzenia rytmu serca, zmiana w systemie hormonalnym
na poziomie behawioralnym: stosowanie używek, powodowanie wypadków, absencja w pracy
Stresory psychospołeczne w środowisku pracy:
Fizyczno-chemiczne czynniki środowiska pracy - (np. zapylenie) mają nie tylko wpływ na zdrowie pracownika przez określone procesy fizjologiczne organizmu, lecz działają też jako bodziec psychologiczny. Sama świadomość występowania czynnika szkodliwego wywołuje lęk i obawę przed utratą zdrowia czy życia.
Przeciążenia ilościowe i jakościowe pracą - (np. za dużo pracy; praca zbyt trudna) intensywne wykonywanie dużych ilości pracy przez znaczną część dnia i w napiętych terminach to część źródła stresu w wielu współczesnych społeczeństwach. W pewnych zawodach natomiast stopień skomplikowania jest szczególnie silnym stresorem. Prawdopodobnie przeciążenie jakościowe prowadzi do przeciążenia ilościowego - kto dobrze ma wykonać trudną pracę, pracuje dłużej i znacznie intensywniej.
Niedociążenie jakościowe - (np. praca zbyt mało urozmaicona, poniżej kwalifikacji i możliwości pracownika) zasadniczy wpływ na powstanie tego stresora miła naukowa organizacja pracy Taylora. Dziś automatyzacja zajęła znaczną część procesów pracy, a człowiekowi pozostają funkcje pomocnicze lub kontrolne. Są one z reguły mało urozmaicone, monotonne i nie dają poczucia wykorzystywania własnych możliwości.
Ograniczony zakres kontroli - (np. brak wpływu na proces pracy i warunki pracy) zakres kontroli jest to stopień w jakim jednostka może wpływać na działania robocze i warunki, w jakich te działania przebiegają. Przyczyny zwężenia zakresu kontroli są różnorakie. Czasem wynikają one z samego charakteru procesu technologicznego, a czasem ze stylu zarządzania instytucją. Przykładem może być wykonywanie pracy w tempie narzuconym przez maszynę.
Niejasność i konfliktowość roli - (np. niejasność celów pracy i metod; sprzeczne oczekiwania wobec pracownika) wykonując pracę zawodową pełnimy wiele ważnych ról społecznych: podwładnego, przełożonego, kolegi, doradcy. Niektóre właściwości tych ról są czasem poważnym źródłem stresu psychologicznego.
Niejasność roli - stopień, w jakim cele pracy jednostki i zakres odpowiedzialności został jej jasno zakomunikowany oraz stopień, w jaki jednostka rozumie procesy niezbędne dla osiągnięć tych celów.
Konfliktowość roli - sytuacja, gdy pracownik stoi wobec 2 sprzecznych wymagań. Cztery typy konfliktowości roli:
konflikt wewnątrz nadawcy. Osoba określająca, co wchodzi w zakres roli pracownika, ma wobec niego niespójne oczekiwania, np. zwierzchnik żąda od pracownika inicjatywy i samodzielności, a jednocześnie tak ingeruje w tok jego prac, że nie pracownik nie może wykonywać ich zgodnie z własnym wyobrażeniem.
konflikt między nadawcami. Różni nadawcy określając rolę pracownika, mają rozbieżne oczekiwania co do treści roli (np. szef żąda dotrzymania terminu, a pracownicy apelują o zwolnienie tempa pracy).
konflikt między rolami. Sprzeczności między rolami, np. szef zakładu zanieczyszczającego środowisko dąży do maksymalizacji produkcji, a jest jednocześnie członkiem społeczności, która walczy o ochronę środowiska.
konfliktowość roli z osobowością. Występuje gdy wymagania roli są sprzeczne z potrzebami, wartościami i możliwościami jednostki, która tę rolę pełni, np. pacyfista pracujący w przemyśle zbrojeniowym.
Brak wsparcia społecznego - (np. inni nie pomagają i nie wspierają emocjonalnie) wsparcie to takie oddziaływanie na człowieka, które zaspokaja jego podstawowe potrzeby społeczne: aprobaty, przynależności i bezpieczeństwa. Cztery formy wsparcie:
emocjonalne (okazywanie sympatii, miłości, życzliwości, zainteresowania)
instrumentalne (udzielanie pomocy, np. w rozwiązaniu trudnego problemu)
informacyjne (dostarczanie informacji mających istotne znaczenie w radzeniu sobie w danej sytuacji)
wsparcie oceniające (wyrażenie opinii na temat danej osoby, jej zachowań, wyglądu)
Interakcja stresów psychospołecznych i jej konsekwencje.
Nakładanie się 2 stresorów: wielkości wymagań i ograniczony zakres kontroli:
duże wymagania-mały zakres kontroli - jednostka otrzymuje trudne lub pracochłonne zadania, a nie ma możliwości swobodnego ich wykonania.
duże wymagania-duży zakres kontroli - sytuacja ta stwarza warunki rozwoju jednostki. Pracownik ma trudne zadanie, ale ma możliwość modelowania swojego zachowania tak, aby osiągnąć cel.
małe wymagania-mały zakres kontroli - pojawia się pasywność w życiu zawodowym i społecznym, gdyż wymagania nie pobudzają do działania, ani nie dają możliwości tego działania.
małe wymagania-duży zakres kontroli - sytuacja relaksująca, pozwalająca optymalnie zareagować na każde pojawiające się i niewygórowane wymagania.
Indywidualne metody eliminowania stresu w pracy.
relaksacja neuromięśniowa - można nauczyć człowieka rozluźniania mięśni, a tym samym wpłynąć na ogólne zmniejszenie napięcia psychicznego. Metoda ta polega na stopniowym naprężaniu, a następnie rozluźnianiu poszczególnych grup mięśni.
regulacja oddychania - celem jest nauczenie ludzi umiejętności głębokiego, przeponowego oddechu. Redukuje on aktywność kory mózgowej, co stabilizuje psychikę. Co ważne, głęboki wydech pobudza układy organizmu, odpowiedzialne za relaksację psychiczną.
biologiczne sprzężenie zwrotne - człowiek dysponując informacją o stanie danej funkcji swojego organizmu, może ją efektywnie regulować. Metoda ta wymaga jednak częstego stosowania aparatury pomiarowej. Dysponując informacją zwrotną o organizmie człowiek może przeciwdziałać takim zjawiskom jak zwężenie naczyń krwionośnych, skurcze mięśni, zaburzenia żołądkowo-jelitowe.
ćwiczenia fizyczne - dają możliwość rozładowania szkodliwych napięć, gdyż stres to reakcja psychofizjologiczna, która przygotowuje organizm do wysiłku fizycznego. Zwiększają one wydolność serca, poprawiają funkcjonowanie układu oddechowego, umożliwiają lepsze wykorzystanie glukozy z krwi, leczą lęk, redukują agresję, łagodzą frustrację, zwiększają wiarę w siebie.
medytacja - powtarzające się czynności - regularny oddech, monotonny taniec lub bieg mają charakter pasywny i przeciwdziałają stresowi. Prawdopodobnie dochodzi do dominacji półkuli prawej, związanej ze świadomością intuicyjną nad zazwyczaj dominującą półkulą lewą, odpowiedzialną za aktywne i logiczne myślenie.
Organizacyjne metody przeciwdziałania stresorom psychospołecznym.
projektowanie zadań - ruch ten stanowi reakcję na system organizacji pracy Taylora. Opierał się na 4 technikach:
rotacja stanowisk - przesuwanie pracownika na coraz to inne stanowiska
poszerzanie pracy - łączenie zadań o podobnym charakterze
wzbogacenie pracy - dołączenie do prostych prac elementów kontrolnych, decyzyjnych i przydzielanie zadań o wyższym poziomie komplikacji
tworzenie autonomicznych grup roboczych - zespołów pracowniczych dysponujących dużą samodzielnością i odpowiedzialnych za większe fragmenty pracy
doskonalenie organizacji - zaplanowane przedsięwzięcie, w skali organizacji, kierowane z góry i mające na celu zwiększenie efektywności organizacji poprzez zaplanowaną interwencję wykorzystującą wiedzę nauk behawioralnych.
Techniki działania przy tym ruchu:
trening wrażliwości - koncentruje się na zwiększeniu sprawności jednostki w stosunkach interpersonalnych przez uwrażliwienie jej na odczucia innych (ćw. spotkania grupowe).
tworzenie grup - grupy pracowników rozważają jak usprawnić swoje podejście do pracy, jak efektywniej wykorzystywać czas i posiadane umiejętności.
informacja zwrotna z przeprowadzonych sondaży - systematyczne zbieranie danych o sytuacji w pracy, a następnie organizowanie warsztatów, na których wyniki są analizowane i interpretowane oraz proponowane są działania korekcyjne.
konsultacja procesów grupowych - obserwowanie grupy i pomaganie jej w postawieniu diagnozy ważniejszych problemów. Konsultant pomaga też w znalezieniu dobrych rozwiązań istniejących problemów.
W przypadku doskonalenia organizacji 2 warunki odgrywają szczególnie duże znaczenie:
wsparcie społeczne udzielane zmianie organizacyjnej oraz aktywne uczestnictwo pracowników w procesie zmian.
Stres kojarzy się większości ludzi negatywnie, a samo odczuwanie stresu jest przez nich odbierane jako słaba strona, utrudniająca skuteczne działanie. Znaczna część osób odbywających rozmowy kwalifikacyjne na pytanie o to, jak radzą sobie w trudnych, stresujących sytuacjach oraz jakiego typu wydarzenia, sytuacje na polu zawodowym są dla nich stresujące odpowiada, że nie odczuwa stresu, nie przeżywa żadnych trudnych sytuacji. Tego typu odpowiedzi są wynikiem błędnego, ale dość powszechnego rozumienia pojęcia stresu. Taka osoba najprawdopodobniej myli stres z negatywnymi, silnymi czy niekontrolowanymi emocjami lub niepożądanymi stanami psychicznymi, z czymś, czego należy unikać, a czego doświadczenie świadczy o słabości czy braku pewnych umiejętności.
W rzeczywistości stres jest zjawiskiem bardzo powszechnym i każdy zdrowy człowiek go doświadcza. Jest jednym z wielu stanów psychofizjologicznych organizmu, w którym pod wpływem działania specyficznych czynników, zwanych stresorami, zaczyna wzrastać napięcie.
Według H. Selye'go („Stres życia” PZWL, Warszawa 1960) ,twórcy pojęcia stresu, jest on niespecyficzną reakcją organizmu na wszelkie stawiane mu wymagania. Stres nie jest niczym złym, żadną straszną, niebezpieczną sytuacją, którą należałoby unikać. Jest procesem nieodłącznie związanym z życiem i działaniem człowieka. Bez względu na to, co robimy, zawsze stawiani jesteśmy wobec wymagań, by wykonywać określone działania lub przystosowywać się do zmiennych warunków. Dlatego to, że odczuwamy stres w pewnych sytuacjach, że doświadczamy różnego rodzaju napięć, jest zjawiskiem naturalnym; nieodłącznym elementem życia każdego człowieka. Ważne jest natomiast to, na ile potrafimy radzić sobie z odczuwalnymi napięciami, jaki jest ich wpływ na jakość naszego funkcjonowania.
W potocznym rozumieniu stres oznacza zdecydowanie nieprzyjemny stan psychofizyczny i jest kojarzony z napięciem, nadmiernym wysiłkiem, przemęczeniem, bólem a nawet poczuciem beznadziejności i niemożności poradzenia sobie z jakąś trudną sytuacją.
Oddziaływanie stresu wszyscy rozpoznajemy w podobny sposób:
- suchość w ustach,
- szum w głowie,
- spocone dłonie,
- „dziwne” odczucia w brzuchu czy sercu.
Psychologiczna reakcja na konkretną stresową sytuację aktywizuje układ współczulny. Dochodzi do zmian w procesach fizjologicznych, jak wzrost wydzielania hormonów typu adrenalina, noradrenalina, tyroksyna. Hormony te pobudzają do pracy najważniejsze narządy. Powoduje to wzrost ciśnienia krwi, napięcia mięśniowego i poziomu cukru we krwi. Ponadto percepcja ulega wyostrzeniu, wzrasta aktywność umysłowa. Wrażliwość na ból ulega natomiast stłumieniu, gdyż jego odczuwanie niepotrzebnie angażowałoby uwagę osoby. Dzieje się to po to, by przygotować organizm do ewentualnego wydatku energii w sytuacji, gdy trzeba np. walczyć lub uciekać.
Dzisiaj organizm reaguje identycznie, mimo że sytuacje zagrożenia z jakimi ma do czynienia są zupełnie innego typu: to stresory natury psychicznej i społecznej (np. sprawdzenie się w sytuacji egzaminu, konflikty z szefem, kłótnia z partnerem). Organizm mobilizuje się tak samo jak przed tysiącami lat, ale nie potrzebujemy już wdrapywać się na drzewo ani zabić groźnego przeciwnika (z jakim identyfikujemy, np. egzaminatora!) Nadmiar tej energii staje się szkodliwy dla organizmu, dlatego należy wspomóc swój organizm w jej rozładowaniu.
Grochmal, wyróżnił kilka rodzajów stresu:
W stresie biologicznym „głównymi wrotami, przez które szkodliwe czynniki oddziaływają na organizm, jest skóra oraz jama ustna i przewody nosowe”. Objawem stresu biologicznego jest ból.
Stres psychiczny powstaje „w wyniku zaistnienia określonej sytuacji, zagrażającej naszemu spokojowi i równowadze psychicznej, zmuszającej nas do zmiany zachowani, w celu dostosowania się do tej sytuacji lub przeciwstawienia się jej”.
Stres emocjonalny występuje „ze zderzenia procesów nadmiernego pobudzenia i hamowania.
Zaburzenie równowagi między procesem pobudzania i hamowania oraz przeciążenia układu nerwowego zbyt silnymi bodźcami jest trudne do opanowania, uniemożliwia zaspokojenie ujawnionych potrzeb i prowadzi do frustracji”.
Stres moralny (psychospołeczny) jest związany ze strukturą życia społecznego i z oceną naszego postępowania w aspekcie estetycznym”. Każdy człowiek w swoim życiu kieruje się określonymi normami etycznymi, przyjaźnią, uczciwością - jednym słowem uczuciami według ustalonych i powszechnie przyjętych wartości w danym społeczeństwie.
Stres przewlekły (dystres) - „negatywny długotrwały stres zakłócający równowagę psychofizyczną, obniżający jakość działania, czasami prowadzący do chorób psychosomatycznych”.
Stres krótkotrwały (eustres) - (dobry stres) - „lekki przyjemny stres, pozytywny wręcz nieodzowny poziom pobudzania potrzeby do działania zdrowego organizmu. Znaczenie eustresu można zrozumieć lepiej, gdy uświadomimy sobie jak smutne i samotne może być życie ludzi bez pracy, stałych zajęć, bez partnera czy rodziny i przyjaciół nie mają oni żadnych bodźców do zrozumienia się z otaczającym światem. Temu psychofizycznemu otępieniu może pomóc pobudzający eustres”.
Zadziwiające jest to, że czasami to, co dla jednych jest pobudzającym do działania eustresem, dla drugich może być niepokojącym dystresem. Te dwa typy reakcji różni jedynie proces uczenia się. Na większość bodźców ludzie uczą się reagować. Dlatego nie ma możliwości jednoznacznego zdefiniowania czynności stresujących. Jeśli człowiekowi uda się nauczyć rozpoznawać wszystkie negatywne bodźce, będzie mógł zmienić swoje postępowanie. Sytuacje stresowe są w życiu każdego, ale jedne trwają krótko i przeszkadzają w niewielkim stopniu lub giną, to inne pojawiają się wciąż na nowo i towarzyszą człowiekowi nieustannie.
W sytuacjach stresowych najważniejsze jest, aby nauczyć się radzić z bodźcami, które docierają do organizmu. Dla dobrego samopoczucia ważna jest równowaga zapadająca między sytuacją napięcia i odprężenia. Kto nauczy się rozpoznawać bodźce negatywne, będzie umiał je nie tyle likwidować, bo tego się nie da, co łagodzić ich skutki w momencie ich pojawienia się.
Każdy powinien poznać i wykorzystać swoją indywidualną, optymalną równowagę między eustresem a dystresem.
Przyczyny stresu.
Przyczyny stresu należy doszukiwać się zarówno w dawnych jak i obecnych stosunkach międzyludzkich. Stres rodzi się z konfliktów życiowych, stanów niepewności i tłumionych uczuć.