Główne cechy ideologii pozytywistycznej:
Pozytywizm wywodził się z nurtu filozoficznego oświecenia, który przeciwstawiał się metafizyce, a więc wszelkim teoriom idealistycznym, nienaukowym, trudno przyswajalnym przez umysł ludzki, a budował wiedzę o świecie na badaniu faktów dostępnych rozumowi i sprawdzalnych empirycznie.
Rozwój pozytywizmu w Europie przypada na lata czterdzieste - siedemdziesiąte XIX w. Są to czasy gwałtownego rozwoju nauk i techniki, który to rozwój pozwala człowiekowi wierzyć w niemal nieograniczone możliwości rozumu ludzkiego w wykrywaniu praw rządzących przyrodą, życiem jednostek i grup społecznych.
Pozytywiści widzą społeczeństwo jako wytwór przyrody, w którym rządzą takie same prawa jak w świecie zwierzęcym lub jakimkolwiek organizmie żyjącym. Drogę ku postępowi, ku szczęściu społeczeństw, widzą w rozwoju nauki, która jest w stanie zmienić los jednostek, jak i wnieść na wyższy stopień rozwoju całe społeczności i państwa. Ów kult nauki, zaufanie do jej możliwości i znaczenia nazywamy scjentyzmem. To w tym czasie dokonuje swych odkryć w biologii i medycynie Pasteur, w chemii Berthelot, zaś Darwin tworzy podstawy teorii ewolucji (ewolucjonizm). Na określenie pozytywizmu używa się w Polsce także nazw dominujących wówczas prądów literackich: naturalizmu, realizmu, a w poezji parnasizmu. W okresie po II wojnie światowej używano również terminu "realizm krytyczny", rozciągając jego zastosowanie na osiągnięcia literatury realistycznej w późniejszych okresach.
Ramy czasowe polskiego pozytywizmu:
Za datę początkową pozytywizmu uznaje się rok 1863. Rok ten znamienny jest z tego względu, że był to rok wybuchu i upadku powstania styczniowego. Za granicę końcową można uznać w przybliżeniu ostatnie lata XIX w., kiedy pojawiają się kolejne, nowe założenia programowe w literaturze i sztuce.
Tło historyczne pozytywizmu w Polsce:
Zrodzony w epoce romantycznej mesjanizm widział Polskę jako kraj przeznaczony do spełnienia wielkiej misji odrodzenia Europy, a Polaków jako naród wybrany, otoczony szczególną opieką boską, powołany do podjęcia przewodniej roli w życiu Europy. Klęska powstania styczniowego 1863 r. była dowodem, jak bardzo nam daleko do realizacji tak wzniosłych celów. Pokonany politycznie kraj, mocno zapóźniony w rozwoju ekonomicznym i społecznym, gdy cała Europa przeżywa wspaniały rozkwit cywilizacji, wlec się może jedynie w ogonie państw wolnych i budujących dobrobyt swych obywateli. Zrozumiało to młode pokolenie Polaków i zaczęło głosić nowe, inne sposoby ratowania ojczyzny.
Powstanie zdecydowanie wpłynęło na mentalność ludzi. Uznano, że dalsza walka zbrojna w tych warunkach nie ma sensu. Za główny cel postawiono sobie ekonomiczny i kulturalny rozwój kraju.
Postawę polityczną pokolenia popowstaniowego kształtuje przede wszystkim hasło "nie dajmy się wyniszczyć". Kolejne klęski zrywów zbrojnych zrodziły pewność, że naród jest za słaby, by móc liczyć na zwycięstwo w walce z zaborcami. Stąd też zrezygnowano z walki narodowowyzwoleńczej, z działalności konspiracyjnej na rzecz tzw. trzeźwości politycznej, która daje szansę utrzymania się w jedności i możliwość rozwoju narodu włączonego w organizm polityczny państw zaborczych.
Nowe idee i koncepcje:
Głoszono hasła pracy organicznej (wszechstronnego rozwoju ekonomicznego i kulturalnego, przy czasowej rezygnacji z dążeń niepodległościowych) i pracy u podstaw (m.in. działalności oświatowej, mającej doprowadzić do rozwoju i awansu cywilizacyjnego warstw upośledzonych społecznie, głównie chłopstwa) oraz emancypacji kobiet i asymilacji Żydów.
Pozytywizm wspierał industrializację, urbanizację, modernizację różnych dziedzin życia z rolnictwem na czele, upatrując głównego realizatora owych idei w inteligencji i mieszczaństwie, a także w sferach przemysłowych.
Malarstwo, architektura i rzeźba:
Dominującym prądem w malarstwie i rzeźbie 2. połowy XIX w. był realizm - jego ojcem duchowym w dziedzinie malarstwa był G. Courbet (1841-1915).W 1855 podczas Światowej Wystawy w Paryżu urządzono ekspozycję jego obrazów pod nazwą Realizm - był to zarazem tytuł programu, w którym deklarowano pragnienie zerwania z idealizującą sztuką akademicką (akademizm) na rzecz realnych wartości świata widzialnego. Realiści wprowadzili do sztuki szereg nowych tematów, uważanych dotąd za "plebejskie". Oprócz scen rodzajowych z życia niższych warstw społecznych tworzyli znakomite pejzaże.
W latach 50. w Anglii zawiązała się grupa młodych malarzy, którzy postanowili zerwać ze stylem epoki poprzedniej i zaczęli głosić program sztuki wiernej wobec rzeczywistości. Nazwali się prerafaelitami, gdyż wzorem było dla nich malarstwo powstałe „przed Rafaelem”. Ich jasne, wyraziste obrazy są przesycone ukrytymi znaczeniami, toteż są oni dziś uważani za prekursorów symbolizmu.
Kamień w ogólności, a marmur w szczególności, nadal pozostawał w XIX wieku- jak dawniej- tworzywem cennym i nobilitował dzieła, ale prototypy rzeźb z reguły wykonywano w glinie albo gipsie. Dominował styl klasycystyczny, antyczny i renesansowy, a także oświeceniowy, stąd tyle XIX-wiecznych pomników klasycyzujących.
W architekturze 2. połowy XIX wieku królował eklektyzm, polegający na łączeniu różnych stylów historycznych (najczęściej renesansu i baroku).
Muzyka:
Ceniono muzykę salonową, eklektyczną, „ładną”, jak utwory Wieniawskiego czy francuskiego kompozytora Camille'a Saint-Saensa. Wielbiono wirtuozerię instrumentalistów i „popisy”, a także modne operetki, jak choćby „Piękną Helenę” Offenbacha. W „Lalce” Prusa muzyka rozbrzmiewa za sprawą Molinariego, skrzypka, którego podziwia panna Izabela. Pierwowzorem Molinariego był prawdopodobnie Hiszpan Pablo Sarasate (1844-1908) znany w całej Europie kompozytor i skrzypek wirtuoz, który zasłynął świetna techniką i pełną polotu improwizacją.
Teatr:
Teatr był jedną z ulubionych rozrywek warszawskiego towarzystwa. Historycy epoki nazwali go „teatrem wielkim i smutnym”. Wielkim, bo grali w nim wielcy aktorzy, tacy jak Helena Modrzejewska, a smutnym, bo był instytucją państwową, zarządzaną przez Rosjan, bez polskiego repertuaru. Wielkim wydarzeniem teatralnym lat 70. był występ w Warszawie zespołu włoskiego tragika Ernesta Rossiego. Dzięki niemu mieszkańcy stolicy mogli obejrzeć słynne tragedie Szekspira.
Kierunki literackie i filozoficzne:
scjentyzm - zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu, bo one są źródłami rzetelnej wiedzy
praktycyzm - stawianie sobie osiągalnych, rozsądnych celów, troska o dobór środków do ich urzeczywistnienia; odwrotność romantycznego "mierz siły na zamiary"
agnostycyzm - zakłada, że nie można do końca poznać świata i praw nim rządzących; są rzeczy, których rozum nie ogarnia - są i będą, lecz nie należy się nimi zajmować; opracować trzeba tylko dostępne zmysłom zjawiska i ich związki
organicyzm - pochodna ewolucjonizmu i patrzenia na świat człowieka z punktu widzenia biologa; społeczeństwo = organizm; jeśli zachoruje drobna nawet jego część, to całe społeczeństwo to odczuje
relatywizm - głosi, że pojęcia takie jak dobro, zło, piękno, prawda są względne, zależne od relacji i okoliczności (czyli są relatywne)
minimalizm - człowiek powinien być minimum - ten zbiór zagadnień, który jest mu dostępny, i który jest możliwy do zbadania
naturalizm - metoda twórcza i kierunek literacki, będący swoistą odmianą późnego realizmu XIX-wiecznego.
Główni przedstawiciele filozofii:
1. A. Comte "Wykłady filozofii pozytywnej" - filozofia pozytywna
- filozofia pozytywna ma sens praktyczny - ma służyć poprawie życia, badać przedmioty rzeczywiste i rzeczy dostępne rozumem;
- cel tej filozofii - uzyskiwać wiedzę pewną;
- wzorem postępowania filozofa są nauki przyrodnicze (fizyka, chemia) i ich metody: eksperyment i obserwacja;
2. H. Spencer "Wstęp do socjologii" - ewolucjonizm
- był uczniem Darwina;
- propagował ideę ewolucjonizmu, czyli myśl, że cała rzeczywistość podlega stałej zmianie w jednym kierunku i według jednego prawa
- ta ewolucja to rozwój i postęp ludzkości;
- u podstaw jego myśli leży biologia
3. H. Taine "Rasa, środowisko, moment" - determinizm
- uważał, że każde zjawisko ludzkiej rzeczywistości jest uwarunkowane przez zespół czynników - oznacza to, że jest zdeterminowane, bo "determino" znaczy "ograniczam";
- zdeterminowany przez różne okoliczności jest pisarz;
- "determinaty" człowieka to: rasa (jakie cechy dziedziczy), środowisko (gdzie się wychowuje), moment dziejowy (w jakiej chwili historycznej żyje)
4. J.S. Mill "Co to jest utylitaryzm?" - utylitaryzm
- głosił "użyteczność" wszystkich dzieł człowieka, w tym także literatury;
- wszystko co czyni człowiek powinno przynosić pożytek społeczeństwu, nauczać, wychowywać, krzewić ideały moralne itd. (tylko takie działania mają sens);
- na postulowaniu "użyteczności" polega utylitaryzm.