DEKLINACJE
I Deklinacja
|
Sing. |
Plur. |
||
|
f |
f* |
m** |
|
Nom. |
a |
e |
es |
ae |
Gen. |
ae |
es |
ae |
arum |
Dat. |
ae |
ae |
ae |
is |
Acc. |
am |
en |
en |
as |
Abl. |
a |
e |
a |
is |
Wyjątki:
zawody - rodzaj męski (np. dentista)
narodowości - rodzaj męski (np. Belga, Persa)
rzeczowniki greckie rodzaju żeńskiego (*)
rzeczowniki greckie rodzaju męskiego (**) i zakończone na -eas (imiona bogów)
II Deklinacja
|
Sing. |
Plur. |
||
|
m |
n |
m |
n |
Nom. |
us, er |
um, on |
i |
a |
Gen. |
i |
i |
orum |
orum |
Dat. |
o |
o |
is |
is |
Acc. |
um |
NOM. |
os |
NOM. |
Abl. |
o |
o |
is |
is |
Wyjątki:
wyrazy pochodzenia greckiego oznaczające pojęcia abstrakcyjne, np. diameter, methodus, periodus, alvus - rodzaj żeński
virus - rodzaj nijaki, odmiana wg schematu dla rodzaju nijakiego
III Deklinacja - typ spółgłoskowy
|
Sing. |
Plur. |
|
Sing. |
Plur. |
||
|
m, f |
n |
m, f |
n |
|
n |
|
Nom. |
varia |
varia |
es |
a |
|
ma |
a |
Gen. |
is |
is |
um |
um |
|
(mat)is |
um |
Dat. |
i |
i |
ibus |
ibus |
|
i |
is |
Acc. |
em |
NOM. |
es |
NOM. |
|
NOM. |
NOM. |
Abl. |
e |
e |
ibus |
ibus |
|
e |
is |
*
Do typu spółgłoskowego wchodzą:
Rzeczowniki nierównozgłoskowe mające przed końcówką (Gen. Sing.) jedną spółgłoskę
Wyjątkowo rzeczowniki równozgłoskowe, tzw. „familia cum cane” (rodzinka z pieskiem), a więc: mater, pater, frater, canis etc.
Rzeczowniki pochodzenia greckiego rodzaju nijakiego zakończone na -ma (*)
Rzeczowniki pochodzenia greckiego rodzaju męskiego, np. larynx, pharynx
Rzeczowniki pochodzenia greckiego rodzaju żeńskiego zakończone na -tis (opisują zapalenia)
Przymiotniki w stopniu wyższym (końcówki -ior, -ius)
Rzeczownik hepar (może być też w samogłoskowym) i przymiotnik vetus
III Deklinacja - typ samogłoskowy
|
Sing. |
Plur. |
|
Sing. |
Plur. |
||
|
m, f |
n |
m, f |
n |
|
f |
|
Nom. |
varia |
varia |
es |
ia |
|
sis |
es |
Gen. |
is |
is |
ium |
ium |
|
is |
ium |
Dat. |
i |
i |
ibus |
ibus |
|
i |
ibus |
Acc. |
em |
NOM. |
es |
NOM. |
|
in/im |
es |
Abl. |
i |
i |
ibus |
ibus |
|
i |
ibus |
*
Do typu spółgłoskowego wchodzą:
Rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na -e, -al, -ar
Rzeczowniki pochodzenia greckiego rodzaju żeńskiego zakończone na -sis, -osis (*)
Przymiotniki III deklinacji:
O trzech końcówkach rodzajowych (-er, -is, -e; np. acer - acris - acre)
O dwóch końcówkach rodzajowych (-is, -e; np. superficialis - superficiale)
O jednej końcówce rodzajowej (możliwe końcówki: -x, -ns, -er, -es; np. felix, recens, psychogenes, celer)
III Deklinacja - typ mieszany
|
Sing. |
Plur. |
||
|
m, f |
n |
m, f |
n |
Nom. |
varia |
varia |
es |
a, ia* |
Gen. |
is |
is |
ium |
ium |
Dat. |
i |
i |
ibus |
ibus |
Acc. |
em |
NOM. |
es |
NOM. |
Abl. |
e |
e |
ibus |
ibus |
końcówkę -ia mają w tej deklinacji rdzenne rzeczowniki rodzaju nijakiego (spod znaku „lancet” - końcówki), końcówkę -a - wyjątki, np. cor, os (*)
rzeczowniki: febris, pelvis (f) mają w acc. sing. końcówkę -im, a w abl. sing. końcówkę -i
Do typu mieszanego wchodzą:
Rzeczowniki nierównozgłoskowe mające przed końcówką (Gen. Sing.) przynajmniej dwie spółgłoski, np. urbs (urbis)
Rzeczowniki równozgłoskowe zakończone na -is, -es
Rzeczowniki: venter, gaster
IV Deklinacja
|
Sing. |
Plur. |
|
Plur. |
||
|
m |
n |
m |
n |
|
m, f |
Nom. |
us |
u |
us |
ua |
|
us |
Gen. |
us |
us |
uum |
uum |
|
uum |
Dat. |
ui |
u |
ibus |
ibus |
|
ubus |
Acc. |
um |
u |
us |
ua |
|
us |
Abl. |
u |
u |
ibus |
ibus |
|
ubus |
*
Wyjątki:
rzeczowniki: manus, acus - są rodzaju żeńskiego
rzeczowniki: arcus, acus, partus odmieniają się zgodnie ze schematem (*) - zapobiega to homonizacji
V Deklinacja
|
Sing. |
Plur. |
|
f |
|
Nom. |
es |
es |
Gen. |
ei |
erum |
Dat. |
ei |
ebus |
Acc. |
em |
es |
Abl. |
e |
ebus |
w liczbie pojedynczej i mnogiej odmieniają się tylko rzeczowniki: dies, res, facies; reszta tylko w liczbie pojedynczej
rzeczownik dies jest rodzaju męskiego, ale gdy oznacza konkretny dzień, termin - rodzaju żeńskiego
Dodatkowo:
Nom. Sing. Mówi o rodzaju rzeczownika
Gen. Sing. - która deklinacja
Gen. Plur. - temat deklinacji
W rodzaju nijakim obowiązuje zasada trzech jednakowych zakończeń (trzech przypadków): Nom., Acc. i Voc. mają tą samą końcówkę
Większość form deklinacji II zakończonych na -er traci „e” w dalszej odmianie (np. cancer - cancri). „E” zachowują: puer, liberi, liber, mortifer, morbifer, sanguifer, bilifer, seminifer, somnifer, sudorifer, lactifer
Rzeczownik vas odmienia się w sing. wg III deklinacji, w plur. wg II deklinacji (vasa, vasorum)
Rzeczownik vis ma w sing. tylko nom. vis, acc. vim, abl. vi; w plur. tworzy regularne formy od tematu vir- (vires, virium, viribus, vires, viribus)
Rzeczowniki odmieniające się w IV deklinacji zwykle mają zakończenia: ctus, sus, scus, cus, ssus, tsus
Końcówki regularne rodzaju męskiego III deklinacji:
-o sapo, saponis - mydło
homo, hominis - człowiek
pulmo, pulmonis - płuco
-or liquor, liquoris - płyn
-os flos, floris - kwiat
-er aër, aëris - powietrze
-es pes, pedis - stopa (rzeczowniki nierównozgłoskowe)
-ex cortex, corticis - kora
pollex, pollicis - kciuk
Wyjątki - rodzaj żeński:
arbor, arboris - drzewo
caro, carnis - mięso
gaster, gastris - żołądek
mater, matris - matka
mulier, mulieris - kobieta
quies, quietis - odpoczynek
requies, requietis - wieczny odpoczynek
Wyjątki - rodzaj nijaki:
tuber, tuberis - guz
os, oris - usta
os, ossis - kość
cadaver, cadaveris - nieboszczyk
cicer, ciceris - groch
Papaver, Papaveris - mak
piper, piperis - pieprz
ver, veris - wiosna
iter, itineris - droga
Zingiber, Zingiberis - imbir
Końcówki regularne rodzaju żeńskiego III deklinacji:
-x radix, radicis - korzeń
-as sanitas, sanitatis - zdrowie
-es fames, famis - głód (rzeczowniki równozgłoskowe)
-is Sinapis - gorczyca
-us salus, salutis - zdrowie („u” wzdłuża się)
-s lens, lentis - soczewka (z poprzedzającą spółgłoską)
-do livedo, livedinis - sinica
-go mucilago, mucilaginis - kleik
-io solutio, solutionis - roztwór
Wyjątki - rodzaj męski:
mas, maris - samiec
cinis, cineris - popiół
lapis, lapidis - kamień
sanguis, sanguinis - krew
unguis - paznokieć
axis - oś
canalis - kanał
crinis - włos
mensis - miesiąc
pulvis, pulveris - proszek
vermis - robak
dens, dentis - ząb
fons, fontis - źródło
mons, montis - góra
pons, pontis - most
adeps, adipis - tłuszcz
hidrops, hidropsis - puchlina wodna
tendo, tendinis - ścięgno
margo, marginis - brzeg
calix, calicis - kielich
coccyx, coccygis - kość guziczna
fornix, fornicis - sklepienie
larynx, laryngis - krtań
pharynx, pharyngis - gardło
thorax, thoracis - klatka piersiowa
varix, varicis - żylak
vertex, verticis - szczyt
apex, apicis - wierzchołek
piscis - ryba
finis - koniec
canis - pies
hallux, hallucis - paluch
hydrothorax, hydrothoracis - obecność płynu w jamie opłucnej
pneumohaematothorax, pneumohaematothoracis - obecność powietrza I krwi w jamie opłucnej
pneumopyothorax, pneumopyothoracis - ropniak opłucnej z odmą
pneumothorax, pneumothoracis - odma opłucnowa
pyothorax, pyothoracis - ropne zapalenie opłucnej
parens, parentis - rodzic (może być też w rodzaju żeńskim)
Wyjątki - rodzaj nijaki:
pancreas, pancreatis - trzustka
vas, vasis - naczynie
atlas, atlantis - kręg szczytowy
adiuvans, adiuvantis - środek wspomagający
Końcówki regularne rodzaju nijakiego III deklinacji:
-l animal, animalis - zwierzę
-a carcinoma, carcinomatis - rak
-n abdomen, abdominis - brzuch
-c lac, lactis - mleko
-e rete, retis - sieć
secale, secalis - sporysz
-t caput, capitis - głowa
-us tempus, temporis - czas, skroń
ulcus, ulceris - wrzód
crus, cruris - goleń
-ar exemplar, exemplaris - przykład
cochlear, cochlearis - łyżka
-ur femur, femoris - udo; przenośnie w poezji - kobieta
Wyjątki - rodzaj męski:
sal, salis - sól
sol, solis - słońce
lichen, lichenis - mech, porost; liszaj
lien, lienis - śledziona
splen, splenis - śledziona
ren, renis - nerka
pecten, pectinis - grzebień
aden, adenis - gruczoł
alcohol, alcoholis - alkohol
Wyjątki - rodzaj żeński:
tellus, telluris - ziemia
PRZYIMKI
ACCUSATIVUS:
ad - do Ad usum proprium
ante - przed Ante operationem
apud - u, przy Apud gastrem
adversus, contra - przeciw Sensibilisatio contra Pyralginum
extra - poza Partus extra nosocomium
circum, circa - w okolicy, około Haemorrhagia circo pancreas
infra - poniżej Infra costam
inter - między Inter costas
intra - wewnątrz, podczas Intra operationem
iuxta - obok, w pobliżu Iuxta ventriculum
per - przez (drogi podawania leków) Per os
post - po Cicatrix post ulcus
propter - z powodu Resectio ventriculi propter carcinoma
quoad - w kierunku, co do Observatio quoad appendicitidem acutam
secundum - według Secundum Loan…
supra - powyżej Supra costam
ABLATIVUS:
a, ab - od, przez Dolores abdominis a quinque mensibus
cum - z (kim? czym?) Fractura ulnae cum luxatione
de - o De cancro oris
e, ex - z (kogo? czego?) Sanguinatio e tractu digestivo
pro - dla, z powodu Aqua pro injectione
sine - bez Sine ictero
ACCUSATIVUS ET ABLATIVUS:
in - do, na / w, na In quinque menses (Acc.)
In insenctute (Abl.)
sub - pod Sub finem vitae (Acc.)
Sub partu (Abl.)
causa - przyczyna, powód, sprawa; dla (exempli causa)
gratia - wdzięczność; na (exempli gratia)
Jako przyimki łączą się z GENETIVUSEM
IMIESŁOWY
Imiesłów czynny czasu teraźniejszego (Participium praesentis activi, PPA) - zastępuje zdania okolicznikowe, zaimki, zwiększa współczynnik zespolenia wyrazów w zdaniu.
Imiesłów ten tworzy się w następujący sposób:
dla czasowników I i II koniugacji: temat teraźniejszy + -ns, -ntis *
dla czasowników III i IV koniugacji: temat teraźniejszy + -ens, -entis *
* właściwie -nt + s, ale następuje tzw. asymilacja progresywna i zostaje -ns
I: laudans, laudantis - chwaląc, chwalący/a/e
II: monens, monentis - przypominając, przypominający/a/e
III: legens, legentis - czytając, czytający/a/e
IV: audiens, audientis - słuchając, słuchający/a/e
Imiesłowy czasu teraźniejszego odmieniają się podobnie, jak przymiotniki trzeciej deklinacji ze wspólną formą dla wszystkich trzech rodzajów (typ samogłoskowy):
|
Sing. |
Plur. |
||
|
m, f |
n |
m, f |
n |
Nom. |
laudans |
laudans |
laudantes |
laudantia |
Gen. |
laudantis |
laudantis |
laudantium |
laudantium |
Dat. |
laudanti |
laudanti |
laudantibus |
laudantibus |
Acc. |
laudantem |
laudans |
laudantes |
laudantia |
Abl. |
laudanti |
laudanti |
laudantibus |
laudantibus |
Najczęściej używane:
incipiens, entis - rozpoczynający się
recurens - wsteczny
remittens - ustępujący
ascendens - wstępujący
descendens - zstępujący
subsequens - następczy
reveniens - nawracający
recidivans, antis - nawracający
sanguinans - krwawiący
migrans - wędrujący
penetrans - drążący
Ulcus duodeni pepticum ad pancreas penetrans - Wrzód trawienny dwunastnicy drążący do trzustki
Imiesłów bierny czasu przeszłego dokonanego (Participium perfecti passivi, PPP)
Imiesłów ten tworzy sam temat participium (z odpowiednimi końcówkami przymiotnikowymi -us, -a, -um):
I: laudatus, laudata, laudatum - chwalony/a/e
II: monitus, monita, monitum - przypominany/a/e
III: lectus, lecta, lectum - czytany/a/e
IV: auditus, audita, auditum - słuchany/a/e
Imiesłowy czasu przeszłego dokonanego odmieniają się podobnie, jak przymiotniki pierwszej i drugiej deklinacji.
Najczęściej używane:
acceleratus (a, um) - przyspieszony
complicatus - skomplikowany
peractus - przebyty
factus - wykonany
sanatus - wyleczony
exacerbatus - zaostrzony
incarceratus - uwięźnięty
perforatus - przebity
Hepatitis viralis suspecta - Podejrzewane wirusowe zapalenie wątroby
Hepar auctum - Powiększona wątroba
Sectio caesarea bis facta - Dwukrotnie wykonane cięcie cesarskie
KONIUGACJE
Indicativus praesentis activi (Tryb oznajmujący czasu teraźniejszego strony czynnej)
Infinitivus praesentis activi (Bezokolicznik czasu teraźniejszego strony czynnej)
Imperativus praesentis activi (Tryb rozkazujący czasu teraźniejszego strony czynnej)
Koniugacja |
1 |
2 |
3 |
3 Pluralis |
Zakończenie tematu |
Znaczenie |
I |
laudo |
laudāre |
laudā |
laudāte |
„a” długie |
chwalić |
II |
video |
vidēre |
vidē |
vidēte |
„e” długie |
widzieć |
III |
lego |
legěre |
legě |
legite |
spółgłoska (g) |
czytać |
|
capio |
capěre |
capě |
capite |
spółgłoska (p) |
brać |
|
statuo |
statuěre |
statuě |
statuite |
„u” krótkie |
postawić |
IV |
audio |
audīre |
audī |
audīte |
„i” długie |
słyszeć |
Końcówki:
Persona |
Singularis |
Pluralis |
1 |
-o |
-mus |
2 |
-s |
-tis |
3 |
-t |
-nt |
Reguły:
W 1 os. sing. czasowników I koniugacji tematyczne -a ściąga się z końcówką -o dając -o, np. cura + o = curo
W 3 os. plur. czasowniki III i IV koniugacji otrzymują spójkę -u- łączącą temat z końcówką
Czasowniki III koniugacji kończące się na -io zachowują we wszystkich osobach spójkę -i-
Rozróżnianie koniugacji II i III: jeżeli -e, znajdujące się w bezokoliczniku przed końcówką -re należy do tematu koniugacja II; jeśli nie należy koniugacja III
Tryb rozkazujący:
sing. - dla koniugacji I, II, IV temat; dla koniugacji III temat + e
plur. - dla koniugacji I, II, IV temat + te; dla koniugacji III temat + i + te
Przykłady odmian:
laudo laudamus lauda Czasownik „esse” - być
laudas laudatis laudate
laudat laudant sum sumus
es estis
video videmus vide est sunt
vides videtis videte
videt vident es este
lego legimus lege
legis legitis legite
legit legunt
capio capimus cape
capis capitis capite
capit capiunt
statuo statuimus statue
statuis statuitis statuite
statuit statuunt
audio audimus audi
audis auditis audite
audit audiunt
STRONA BIERNA
Temat czasowników - jak w stronie czynnej, inne końcówki:
Persona |
Singularis |
Pluralis |
1 |
-or |
-mur |
2 |
-ris |
-mini |
3 |
-tur |
-ntur |
Reguły:
W 1 os. sing. czasowników I koniugacji tematyczne -a ściąga się z końcówką -or dając -or, np. cura + or = curor
W 3 os. plur. czasowniki III i IV koniugacji otrzymują spójkę -u- łączącą temat z końcówką
Czasowniki III koniugacji kończące się na -io zachowują we wszystkich osobach spójkę -i- (oprócz 2 os. sing.)
W 2 os. sing. spójka -e łącząca temat z końcówką w czasownikach III koniugacji nie zamienia się na -i przed końcówką -ris
Stronę bierną tworzymy tylko od czasowników przechodnich, tj. takich, które mają dopełnienie w Accusativie
Bezokolicznik strony biernej tworzymy:
dla koniugacji I, II i IV - dodając do tematu końcówkę -ri
dla koniugacji III - dodając do tematu końcówkę -i
Przykłady odmian:
laudor laudamur laudari
laudaris laudamini
laudatur laudantur
videor videmur videri
videris videmini
videtur videntur
legor legimur legi
legeris legimini
legitur leguntur
capior capimur capi
caperis capimini
capitur capiuntur
statuor statuimur statui
statueris statuimini
statuitur statuuntur
audior audimur audiri
audiris audimini
auditur audiuntur
Przekształcanie na stronę bierną:
Podmiot przedmiot
Dopełnienie podmiot
a, ab, abs - przez (w odniesieniu do rzeczowników osobowych żywotnych = osób) + Ablativus
Medicus aegrotum curat Aegrotus a medico curatur.
Orzeczenie w języku łacińskim najczęściej występuje z dopełnieniem w Accusativie, nawet po przeczeniu.