2002-12-01
SOCJOLOGIA WSI I ROLNICTWA
Prof. Seręga
Wykład:
Społeczne osobliwości rodziny wiejskiej ze swoistą logiką gospodarowania.
Logiką gospodarowania nastawioną na przetrwanie, podtrzymywanie najważniejszego dobra, jakim jest gospodarstwo. Ta logika przetrwania podkreślana jest przez badaczy od zarania dziejów. Silnie akcentowana jest przez takich badaczy jak Józef CHałasiński, Florian Znaniecki. To właśnie Florian Znaniecki wraz z amerykańskim badaczem Williamem Thomasem stworzyli metodę dokumentów osobistych, która obrazowała stosunek do gospodarstwa, który można określić jednym zdaniem: Gospodarstwo w tradycyjnej rodzinie traktowane jest jako swoisty depozyt, o który trzeba dbać i przekazywać następnym pokoleniom.
Kiedy mówimy o stosunku do warsztatu pracy, stosunku do ziemi należy wspomnieć takie nazwisko jak: Mendras, który to wypowiedział ważne zdanie: „Wszystkie cywilizacje ziemi nadawały wartość szczególną, nieporównywalną z wartością czegokolwiek innego.”
Trzy osobliwości rodziny chłopskiej.
I.
Jedność produkcji i konsumpcji.
To jest swoista równowaga pomiędzy konsumpcją a subiektywną oceną zdolności rodziny do wysiłku, czyli produkcji.
Mówiąc o jedności produkcji i konsumpcji należy wspomnieć nazwisko rosyjskiego ekonomisty Alexandra Wasyliewicza Czajanowa. Jego praca ukazała się w 1924 roku. Praca ta najlepiej opisuje zasadę równowagi funkcji produkcyjnych i konsumpcyjnych. W1966 roku praca jego została przetłumaczona na język angielski. Zainteresowali się nią amerykanie, ponieważ praca ta dokładnie tłumaczyła istotę logiki postępowania rodziny chłopskiej. Ta logika postępowania była oparta o pojęcie równowagi pomiędzy potrzebami rodziny a subiektywną niechęcią do pracy. Mówiąc prościej w miarę wzrostu potrzeb. W fazach rozwoju rodziny zdarzają się różne okoliczności, odchodzi młode pokolenie, pamiętamy tradycyjne wzory potrzeba wianowania, potrzeba wyposażania, wzrastają te potrzeby rodziny wzrasta wysiłek produkcyjny. Dokupuje się ziemi, modernizuje się warsztat. Poszerzanie się potrzeb konsumpcyjnych wymusza wzmożenie wysiłku. Logika chłopskiego gospodarowania polega na tym, że wraz z obniżeniem się potrzeb tzn. po przekroczeniu pewnego punktu w życiu rodziny „stabilizacja potrzeb” wysiłek maleje. Gospodarstwo wówczas zmniejszamy ziemię wydzierżawiamy innym.
Tłumacząc idee koncepcji Czajanowa formułuje się tezy:
Autonomia decyzji, która dotyczy obu stron zarówno poziomu konsumpcji jak i sfery produkcji. Autonomia to samodzielność podejmowania decyzji. Oba te elementy mają charakter subiektywny i leżą w gestii całej rodziny czy zarządzającego.
Dążenie do równowagi potrzeb oparte jest na subiektywnej koncepcji definiowania, tej równowagi poprzez wprowadzenie subiektywnego kryterium oceny, podziału zaspokajania potrzeb. Teza ta była najbardziej krytykowana, bo trudno wierzyć, że ludzie jednocześnie właściciele są skłonni w imię nie wiadomo, jakich wartości minimalizować swoje potrzeby.
Porównując ten typ osobliwości z innymi formami nie chłopskimi, czyli gospodarstwem kapitalistycznym opartym nie na pracy rodziny, lecz na pracy najemnej to można powiedzieć tak:
Gospodarstwo chłopskie bazuje na pracy rodziny
Gospodarstwo kapitalistyczne na pracy najemnej
Gospodarstwo chłopskie jest zorientowane na przetrwanie
Gospodarstwo kapitalistyczne nastawione jest na zysk
Podsumowując Czajanowa można powiedzieć tak: „ Korzystna sytuacja na rynku nie, motywuje chłopa do wzrostu aktywności, ponieważ jest zdolny zachować pewien poziom konsumpcji przy obniżonych nakładach pracy.”
Gospodarstwo chłopskie charakteryzuje to, że „pieniądz” nie jest towarem do produkcji i wymiany na inne dobra, a samo gospodarstwo nastawione jest na przetrwanie.
II.
Jedność funkcji produkcyjnych (pracy) z jednością zarządzania.
Jedność myśli i ręki jak nazwał to polski ekonomista Ryszard Manteuffel. Jest to jedność trzech w gruncie rzeczy właściwości pracy:
Pracy koncepcyjnej
Pracy koordynacyjnej w sensie zarządzania
Pracy wykonawczej
Ta druga jedność pozwala nam wskazać różne osobliwości pracy chłopskiej wskazującej na odmienność tej kategorii w porównaniu do innych. Praca chłopska jest uwarunkowana warunkami przyrodniczymi, jest pracą ciągłą, dyspozycyjną, terminową. Sezonowość, szczyty pracy, wzmożony wysiłek, to niektóre cechy pracy rolnika. Ryzyko pracy rolnika mimo postępującej technologii jest jedną z najważniejszych osobliwości, warunki przyrodnicze, wolna gospodarka rynkowa, to wszystko składa się na to, że ryzyko pracy rolnika jest nieporównywalne nawet z ryzykiem przedsiębiorcy, ponieważ ci mogą określić przynajmniej stopień prawdopodobieństwa zwrotu poniesionych kosztów, czego nie mogą zrobić rolnicy. Cykl obrotu kapitałem w gospodarstwie jest o wiele dłuższy niż np. w handlu, co jest kolejnym powodem zwiększania ryzyka.
Jedność pracy koordynacyjnej, koncepcyjnej, wykonawczej, staje się dla tej części społeczeństwa podstawą realizacji bardzo ważnych atrybutów wartości, chodzi o problem samodzielności, bycia na swoim odpowiedzialności za swoją pracę za efekty swojej pracy. Te wszystkie atrybuty są swoistym źródłem tożsamości, decydują o utrwalających się w świadomości społecznej bardzo ważnych cechach myślenia chłopskiego. Te atrybuty są symbolem swobody, niezależności, autonomii, stają się one źródłem poczucia godności niezależnie od tego czy ta autonomia jest..
III.
Jedność funkcji produkcyjnych i sposobu życia.
Jedność ta pokazuje w sposób nieporównywalny sytuację rodziny chłopskiej z innymi typami rodzin. Istota tej jedności polega na ciągłym przeplataniu się ról społecznych związanych z bycia członkiem określonej rodziny, z rolą matki, ojca gospodyni domowej. Nigdzie w żadnym innym typie rodziny wykonywane funkcje nie są tak uwarunkowane funkcją produkcyjną jak w rodzinie chłopskiej. Organizacja życia rodziny, realizacja jej podstawowych funkcji: socjalizacji, przynależności, funkcja wychowawcza, czy emocjonalna wszystkie te funkcje są powiązane z funkcją produkcyjną.
Jedność funkcji produkcyjnej i sposobu życia jest swoistym źródłem konfliktów i sprzeczności ujawniających się w rodzinach wiejskich zwłaszcza w rodzinach chłopskich. Sprzeczności występują pomiędzy służbą, powinnościami wobec gospodarstwa a aspiracjami dążeniami innych ludzi, którzy nie zajmują się rolnictwem. W tym czasie, kiedy ludzie niezajmujący się rolnictwem wyjeżdżają na wakacje chłopi mają szczyt pracy w polu.
Przejście z nowoczesnych gospodarstw rodzinnych (farmerskich) do industrialnych wzorów gospodarowania socjologowie nazywają PROCESEM MODERNIZACJI GOSPODARKI CHŁOPSKIEJ. Jest to także proces modernizacji społeczeństwa chłopskiego, które na wskutek nabywania różnych atrybutów, właściwie przestaje być społeczeństwem chłopskim, i staje się nowoczesnym społ. farmerskim. Wszystko polega na modernizacji na przekształceniu na różnych poziomach: ekonomicznym, gospodarczym politycznym czy społecznym. Proces modernizacji jest procesem, który traktujemy wieloaspektowo. Pomiędzy wyróżnionymi poziomami zachodzą określone związki.
Na czym polega proces utraty cech chłopskości.
Na wstępie należy powiedzieć, że w skali świata procesy modernizacyjne nie podążały jednakową drogą. Mamy w skali świata dosyć odmienne wzory. Europa kontynentalna tu występuje najbardziej nam znany tradycyjny, model gospodarstwa chłopskiego (Europa Wschodnia Polska, Rosja, Europa Centralna, Francja, Niemcy) poza Anglią.
W Anglii ukształtowała się taka specyficzna ścieżka taki system dzierżaw, dzierżawców, który w szybkim tempie wyeliminował tradycyjne gospodarstwa rodzinne.
W Ameryce Północnej konkretnie w USA sytuacja kształtowała się jeszcze inaczej. Tam nie ma kwestii chłopskiej, można natomiast dyskutować o kwestii etnicznej, ponieważ chłopów w rozumieniu europejskim tam nigdy nie było. Proces kolonizacji sposób rozwoju osadnictwa na terenach rolniczych przebiegał według innych wzorów.
Tylko, zatem w Europie Kontynentalnej, możemy mówić, że to przejście polega na depezentyzacja (odchłopieniu). Ten moment rozpoczęcia procesu modernizacji dotyczy różnych w skali świata typów gospodarowania.
Na czym polega modernizacja (farmeryzacja)?
Pięć atrybutów modernizacji (farmeryzacja).
Postępujący proces komercjalizacji produkcji. Celem gospodarowania staje się zysk.
Produkcja jest zdeterminowana przez rynek. Nowoczesne gospodarstwo farmerskie działa w imię logiki odpowiedzi na wezwania rynku.
Następuje rozdzielenie wszystkich trzech jedności, ale przede wszystkim następuje rozdzielenie, rozerwanie jedności funkcji produkcyjnych i sposobu życia, tj. gospodarstwa produkcyjnego od gospodarstwa domowego. Gospodarstwo produkcyjne staje się warsztatem.
Praca w gospodarstwie staje się zawodem. Praca w gospodarstwie ulega procesowi profesjonalizacji.
Gospodarstwo opiera się na osiągnięciach nauki. Wiedza tradycyjna przekazywana z pokolenia na pokolenie nie liczy się już. Nowoczesne gospodarstwo opiera się o postęp nauki, inżynierie genetyczną, biotechnologie.
Taki proces farmeryzacji scharakteryzowany w takich pięciu cechach ma jednak pewną taką najbardziej właściwą i wyróżniającą cechę, jaką jest proces komercjalizacji inaczej logika gospodarowania. Celem gospodarowania staje się nie przetrwanie, nie służba, lecz pieniądz dochód i jego maksymalizacja. Kiedy celem staje się zysk a gospodarstwo reaguje na bodźce rynkowe to produkuje towar.
Procesy depezentyzacji (odchłopienia)
Cechy |
Typy społeczności |
||
|
Pierwotna |
Chłopska |
Rolnicza |
Autonomia |
Całkowita |
Względna |
Żadna |
Samowystarczalność |
Całkowita |
Względna |
Żadna |
Specjalizacja wykonywanych zadań |
Żadna |
Słaba |
Silna |
Odrzucenie obcych |
Zupełne |
Częściowe |
Żadne |
Konieczność istnienia mediatora ze światem zewnętrznym |
Nie |
Tak |
Nie |
Wzajemna znajomość członków |
Tak |
Tak |
Nie |
Podział pracy następuje według regól |
Wieku i płci |
Struktury rodziny |
Technologii i rynku |
Typy społeczności według Mendrasa.
Na czym polega proces modernizacji, komercjalizacji?
Bierzemy pod uwagę dwie cechy logikę gospodarowania, która jest albo logiką chłopską czyli logiką na przetrwanie, albo logiką nowoczesnego gospodarstwa czyli zysk. Druga cecha to uwarunkowania rynku, orientacja na rynek inaczej stopień interaktywności z rynkiem.
Logika gospodarowania |
Stopień interaktywności z rynkiem |
|
|
Niski |
Wysoki |
Przetrwanie |
1. Chłopskie tradycyjne |
2. Chłopskie posttradycyjne |
Zysk |
3. Protofarmerskie |
4. Farmerskie |
Tradycyjne gosp. chłopskie- na drodze postępu pewne stosunki z rynkiem istnieją, ale nie zmienia się chłopskie myślenie nie zmienia się struktura motywacji nie zmienia się logika gospodarowania i takie gospodarstwa z logiką przetrwania to gospodarstwa tradycyjne.
Posttradycyjne gosp. chłopskie-wysoko powiązane z rynkiem. Obecnie większość polskich gospodarstw to gosp. posttradycyjne.
Protofarmerskie gospodarstwa-dostarczały towary do stolic społeczeństwa feudalnego do Londynu, Paryża, Warszawy. To znaczy, że gosp. te były zorientowane na zysk, rządziła nimi logika zysku.
Farmerskie gospodarstwa-łączą w sobie logikę zysku z wysokim stopniem powiązań z rynkiem.
Ścieżka farmeryzacji to niejako jeden z wariantów modernizacji jako ten wariant depezentyzacji oznacza wykształcenie się nowoczesnego gosp. farmerskiego, które osiąga wiele atrybutów nowoczesności. Mówiliśmy o, pięciu ale dwie cechy łączą nadal najnowocześniejsze gospodarstwa z tradycyjnym gospodarstwem chłopskim tj. po pierwsze rodzinna własność po drugie istotne podporządkowanie rytmowi przyrody.
Na czym polega industrializacji w rolnictwie?
Literatura:
K., Gorlach „Obronić ducha Ameryki”
Cztery grupy wskaźników:
1.Własność |
|
Gospodarstwo rodzinne |
Gospodarstwo produkcyjne |
Połączenie roli właściciela i pracownika |
Rozdzielenie roli właściciela i pracownika |
Zarządzanie oparte na kalkulacji uwzględniającej potrzeby rolnika |
Zarządzanie oparte na kalkulacji preferującej wzrost wszelkimi dostępnymi środkami |
2.Wskażniki globalne to jest charakterystyka gospodarstw-liczba wielkość profil produkcji |
|
Własność rozproszona |
Wielka własność |
Zróżnicowany proces produkcji |
Koncentracja specjalistyczny profil |
Rynek otwarty |
Rynek kontrolowany |
3.Wskażniki uprzemysłowienia sensu stricte |
|
Technika wspomaga prace ludzi |
Technika eliminuje pracę ludzi |
Produkcja zgodna z naturą tj. przebiegiem wegetacji roślin |
Produkcja dążąca do uniezależnienia od warunków przyrodniczych |
Ochrona odtwarzanie zasobów naturalnych |
Zużycie zasobów naturalnych |
4.Wskażniki obrazujące rolę rodziny jej potrzeby, ale i aspiracje oraz wartości |
|
Orientacja na potrzeby rodziny |
Orientacja na wzrost produkcji i zysku |
Rolnictwo jako sposób życia |
Rolnictwo komercyjne jako biznes |
Dwie uwagi do powyższej charakterystyki:
1.Kidy uważnie analizujemy cechy odróżniające gosp. przemysłową od rodzinnej to nasuwa się wniosek, że tak jak kiedyś styl gosp. farmerskiej wypierał chłopską tak dzisiaj gosp.farmerską wypierają uprzemysłowione formy gospodarowania.
2.Uwaga to pytanie czy gospodarka rodzinna, nowoczesna, farmerska nie mogła by funkcjonować przybliżając się do gospodarki przemysłowej. Czy proces uprzemysłowienia musi eliminować rodzinny system wytwórczości czy proces ten nie może się rozwijać z zachowaniem rodzinnej gospodarki.
Na rzecz pierwszej uwagi wykres obrazujący proces wypadania rodzinnych farm w USA na przestrzeni lat, które nas najbardziej interesują od lat 50-90.
Dane w słupkach są w milionach
Odpowiedź na drugie pytanie: Czy wzory gospodarki rynkowej mogą być wprowadzane z zachowaniem rodzinnego systemu gospodarowania?
Mogą być.
Proces uprzemysławiania powinniśmy rozpatrywać w dwu wymiarach. Industrializacja prowadzi do wykształcenia się dwu typów gospodarki. Po pierwsze to klasyczne przedsiębiorstwa kapitalistyczne istniejące w postaci korporacji gdzie występuje trójelementowy układ: właściciel (grupy kapitałowe, banki, akcjonariusze…), menadżerowie, czyli specjaliści i praca najemna. Gospodarstwa te to gosp. specjalistyczne używające najdroższe techniki, biotechnologie, produkują żywność modyfikowaną genetycznie. W gospodarstwach tych nie stosuje się oprysków, ponieważ modyfikacja genetyczna uodparnia produkty, co powoduje wielokrotny wzrost wydajności. Drugi wymiar to farma rodzinna zorientowana kapitalistycznie, która nabywa cech typowych dla przemysłowej organizacji produkcji. Nabywa poprzez wejście i powiązania, które nazywamy, agrobiznesem. Są to formy, które łączą cztery sektory gospodarki narodowej. Przede wszystkim sektora zaopatrzenia w środki produkcji i usługi, farmy rodzinne, czyli sektor produkcji, trzeci sektor to przetwórstwo i czwarty element to handel i dystrybucja.
Kiedy mówiliśmy o procesie odchłopienia, zaniku autonomiczności, o procesach modernizacji to możemy powiedzieć że proces modernizacji gospodarki chłopskiej polega na procesie w którym sfera przedprodukcyjna, produkcyjna i poprodukcyjna nie występują łącznie. W procesie modernizacji obcina się sferę przedprodukcyjną i poprodukcyjną.
Nowoczesny farmer nie interesuje się sferą przedprodukcyjną i poprodukcyjną. Zajmuje się jedynie sferą produkcji. Staję się też głownie konsumentem.
Na czy polega funkcjonowanie agrobiznesu?
Agrobiznes to nie jest jedna organizacja to luźny zbiór różnych organizacji gdzie nie ma jednego ośrodka dyspozycyjnego, obrastający dziesiątkami przeróżnych zrzeszeń, organizacji, które bardzo często niewiele mają wspólnego z samą sferą produkcji. Agrobiznes polega na ponownym połączeniu tylko już nie jednego gospodarstwa, lecz na połączeniu czterech elementów, ale już na poziomie makro. Jest to pewien kształt organizacyjny bez jakiegoś ośrodka dyspozycyjnego nierównomiernie się rozwijająca. Jedne branże się rozwijają lepiej inne gorzej. Ze względu na kształt stosunków własnościowych jest też różna.
Co jest efektem funkcjonowania agrobiznesu, co to dało?
Mówiąc językiem funkcjonalistów daje skutki pozytywne i negatywne.
Skutki korzystne:
Zmniejszenie ryzyka, ponieważ organizacja przejmuje na siebie w drodze negocjacji większość ryzykownych decyzji.
Większa dostępność
Techniczna naukowa ekonomiczna pomoc.
Znaczne ograniczenie dochodu, zapotrzebowania na siłę roboczą spowodowanych sezonowością i technologia pracy w rolnictwie.
Skutki niekorzystne:
Ograniczenie swobody decyzji gospodarczych, ograniczenie inicjatywy,
Ograniczenie inicjatywy w uzyskiwaniu wysokich dochodów.
Ograniczenie, choć relatywne raczej cykliczne wykorzystania maszyn i urządzeń.
Organizacja agrobiznesu oddziałuje niekorzystnie na tych, co pozostają poza nią. Np. mają trudności ze zbytem produktów na wolnym rynku.
Procesy industrializacji rolnictwa oznaczają oparcie tego typu produkcji o całkiem inna logikę i nawet nie tyle o logikę zysku, lecz logikę, która określa jedno przesłanie tj. produktywność gospodarstwa, czyli skala produkcji tzn. produkować najwięcej, najtaniej, najbardziej efektywnie. To podsuwa nam konieczność, czy podpowiada potrzebę rozważenia odpowiedzi na jedno pytanie: Jak to się dzieje że postęp w rolnictwie jest taki dynamiczny?
Tu właściwie oddziaływują dwa czynniki:
1.Postęp technologiczny (inwazja technologiczna w rolnictwie).
Ekonomista amerykański William Cochrene stworzył koncepcję kieratu technologicznego.
Czy industrialny typ gospodarki to jedyna przyszłość?
Czy przemysłowe wzory to model na tyle znaczący funkcjonujący na zdominowanym i kontrolowanym rynku czy to jest jedyny model?
Dlaczego lata 70 i 80 nie charakteryzują się taką dynamiką wypadania farm w USA?
Czy te formy przemysłowe będą zawsze dominować?
Dlaczego te tendencje się zatrzymują? Co jest główną siłą gospodarstwa rodzinnego? Co jest siłą adaptacyjną gospodarstw rodzinnych?
Odpowiedzi na pytania:
Mamy różne typy gospodarstw.
Dwie cechy wspólne:
1.Rodzinny charakter siły roboczej.
2.Podporządkowanie siłom przyrody.
Ad 1) Nie możemy tego sformułowania traktować dosłownie, ponieważ siła robocza jest uzupełniana pracą najemną. Rodzinna siła robocza jest podstawowym zasobem siły roboczej.
Ad 2) Zależność całego procesu produkcji, biorytmu, sezonowości.
Poszukując odpowiedzi na pytanie o źródła siły adaptacyjnej sięgamy do kilkunastu klasycznych pism do przedstawicieli klasycznych teorii np. Max Weber, Karol Karmski, Czajanow i kilka innych współczesnych postaci Harit Frerdman, Patryk Munney, Suzan Mann, James Dickinson.
Krzysztof Gorlach dokonuje w sposób systematyczny omówienia Czjanowskiej koncepcji. Trzy obszary konceptualizacji gospodarstw rodzinnych. Można poszukiwać wspólnych elementów wśród tradycyjnych koncepcji. Na czym polega możliwość wydobycia wspólnych elementów?
Po pierwsze logika gospodarowania. Ta logika wyznacza kilka obszarów.
W gospodarce rodzinnej obok motywu zysku, tej komercjalizacji tego nastawienia na akumulacje kapitału pojawiają się też innego rodzaju motywacje. Obok motywów zysku w działalności najbardziej nowoczesnego farmera i tego posttradycyjnego a zwłaszcza tradycyjnego chłopa pojawiają się motywacje związane z wartościami nieekonomicznymi. Tu trzeba odwołać się do teorii Maxa Webera. Do jego koncepcji działań społecznych, koncepcji racjonalności. Otóż Max Weber wyróżnił kiedy budował swoją teorię działań społecznych dwa typy racjonalności: formalną i rzeczywistą.
Racjonalność formalna- pojęcie to jest najbliższe logice kapitalizmu, bo kapitalizm funkcjonuje głownie w oparciu o racjonalność formalną. Polega ona na krańcowej ekonomizacji działań społecznych. Podstawą staje się tutaj nieustanna ciągła kalkulacja środków i celów, kosztów i zysków.
Racjonalność rzeczywista- jest przykładem podporządkowania naszych działań innym kategoriom wypływających z wartości nieekonomicznych wypływa z wartości kulturowych wartości, które nie mogą być wyrażone w postaci pieniądza. Są to wartości przyjaźni poczucia przyzwoitości.
To Weberowskie myślenie pokazuje nam że te gospodarstwa rodzinne to niegdyś gospodarstwa chłopskie głownie funkcjonujące w oparciu o takie myślenie o racjonalność rzeczywistą a nie formalną. To dzisiaj jest pewna siła takie dodatkowe źródło motywacji.
Patryk Monay amerykański socjolog badający w latach 80 amerykańskich farmerów stwierdza, że amerykańskie rodzinne gospodarstwa funkcjonują przedewszystkim siłą racjonalności rzeczywistej. Gospodarstwa te funkcjonują biorąc pod uwagę nie tylko wartości ekonomiczne biorą pod uwagę inne wartości. Coś co jest istotą specyficznego stylu życia, coś co jest podstawą do mówienia o sobie jestem bosem u siebie.
2. Gospodarka rodzinna charakteryzuje się jednością funkcji produkcyjnych konsumpcyjnych, konsumpcyjnych to oznacza dużą elastyczność w angażowaniu poszczególnych czynników produkcyjnych takich jak: praca, obszar, areał, ziemia, środki związane z mechanizacją czy chemizacją. To zostało najwyraźniej powiedziane w koncepcji Czajanow. Jest to koncepcja klasyczna.
Harit Frerdman podejmuje dyskusję o sile o rodzinnych atrybutach najbardziej nowoczesnej gospodarki amerykańskiej, pokazuje ową elastyczność. W tym kontekście Frerdman zwraca uwagę na sposób funkcjonowania, na sposób zatrudniania siły najemnej. Sięganie po siłę najemną w gospodarce kapitalistycznej prowadzi do tego że staje się ona dużo sztywniejsza. Zasoby rodzinne są bardziej elastyczne mniej opierają się na kalkulacji ile godzin pracy tyle pieniędzy. To wszystko czyni bardziej konkurencyjne gospodarstwa rodzinne od gospodarstw kapitalistycznych. Konkurencyjności sprzyja inwazja technologiczna, czyli mechanizacja pracy, ona uwalnia znaczne zasoby siły roboczej. Mechanizacja pozwala na bardziej elastyczne gospodarowanie a w pewnych okresach umożliwia podejmowanie pracy przez członków rodziny poza gospodarstwem.
Harit Frerdman powiada tak: Ze jeżeli dołączyć do tego pewną elastyczność w zakresie realizowanych wzorów konsumpcji, bo tu rodzina farmerska może być bardziej elastyczna to mówiąc krótko w porównaniu z możliwościami gospodarki przemysłowej możliwości rodzinnego systemu gospodarowania są dużo większe.
Biorąc pod uwagę koncepcje Czajanowa Frerdman Można powiedzieć tak: Silą gospodarki rodzinnej jest jedność funkcji produkcyjnych i konsumpcyjnych.
Postępujący proces modernizacji obejmujący reprodukcji, samej produkcji jest ważny, ale właściwie to funkcja konsumpcyjna dostarcza tych zasadniczych motywów. Funkcja konsumpcyjna motywuje do zwiększonego wysiłku.
3. S. Mann, James Dickinson
Patrzą na te źródła trwania z całkiem innej perspektywy. Oni rozpatrują to z perspektywy wielkiej własności kapitalistycznej. Zadają sobie pytanie, czego kapitalizm nie jest taki krwiożerczy i nie pożre tych indywidualnych rolników? Czego proces wypadania farm amerykańskich pewnym momencie się ustabilizował? Patrzą na źródło trwania gospodarstw rodzinnych poprzez wydobywanie cech słabości kapitalistycznej gospodarki. Trzeba powiedzieć, że produkcja rolna to praca z żywym organizmem, to znaczące ryzyko. Pomimo postępu technologicznego, pomimo przewidywania pogody nie potrafimy radzić sobie z tajfunami, opadami, brakiem opadów, nadmiarem słońca. Dlatego rośnie ryzyko w tym sektorze. Po drugie, jeżeli weźmiemy pod uwagę, co to jest za produkt, którego nie da się spakować jak innych produktów położyć na półkę i niech sobie on tam leży kilka miesięcy. Jeżeli weźmiemy pod uwagę cały proces zabezpieczania, przechowywania, dystrybucji to okaże się przedewszystkim, że podnoszą się koszta produkcji a po drugie wydłuża się czas obrotu kapitałem, w efekcie, czego zwiększa się ryzyko osiągania zysków. Siłą trwania gospodarstw rodzinnych nie jest ich specyfika. Siła ich trwania nie tkwi w logice orientacji na wartości. Ta siła tkwi we wrażliwości (słabości) podmiotów kapitalistycznych. Agresywność, inwazja tych kapitalistycznych przedsiębiorstw jest słabsza w rolnictwie. Dla nich jest to interes relatywnie nieopłacalny.
Losy gospodarki chłopskiej w okresie socjalizmu.
Kiedy mówimy o procesach modernizacji to okres realnego socjalizmu jest przykładem we wszystkich krajach socjalistycznych Rosja jest modelowym przykładem też modernizacji. Modernizacji, którą określamy mianem modernizacji odgórnej, przymusowej. Była to próba modernizacji, bo widzimy, że dzisiaj była to modernizacja nieudana. Skrajnym tego przykładem jest Radziecka kolektywizacja i próby kolektywizacji przymusowej w Polsce. Jest to cały proces wprowadzania różnego rodzaju środków przymusu, co miało być próbą wprowadzenia przemysłowych form gospodarowania, unowocześniania odchodzenia od tradycyjnego rolnictwa. Ten arsenał środków był bardzo bogaty, ale to było wszystko pozarynkowe. Rynek w tej gospodarce nie funkcjonował. Stosowano różne instrumenty od przymusowej kolektywizacji, przymusowych dostaw, reglamentacji, przydziałów.
Historia w Polsce potoczyła się inaczej. Po 56 roku zaniechano owej przymusowej kolektywizacji. W Polsce powojennej istniały trzy motywy zachowania sektora rolniczego:
Istniał segment własności chłopskiej.
Państwowe gospodarstwa rolne.
Perspektywa bycia spółdzielcą.
Dlaczego zaniechano kolektywizacji?
Są tu formułowane dwa typy argumentacji:
1.Opór chłopów, który wyrażał się różnymi formami, choć generalnie trzeba powiedzieć, że był to opór bierny, polegający na powstrzymywaniu się id produkcji, co owocowało zawsze brakiem żywności na rynku, co w konsekwencji prowadziło do podnoszenia cen artykułów żywnościowych. Lata 56, 70, 80 są to przełomowe okresy nierozerwalnie związane z próbą przeszkolenia ekipy sztucznego regulowania cen żywności jako skutek biernego oporu chłopów.
2. Realizm elit politycznych. Ekipa Gomółki nie zdecydowała się na ryzyko siłowej konfrontacji. Mówiąc o losach gospodarki chłopskiej trzeba wyróżnić trzy okresy. Okres stalinowski do roku 56. Przez cały ten okres stosowano teorię walki odwołującej się do teorii walki klasowej. Pokazywano strukturę w ujęciu leninowskim kułaka, średniaka i biedniaka. Po 56 roku rzecz się toczy zupełnie odmiennie, argumenty są inne argumentuje się wyższość organizacyjnych form. Powiada się, że ważny jest problem zarządzania gospodarstwem, podział pracy, specjalizacja, elementy racjonalności, ważny jest problem skali produkcji, ważne są procesy koncentracji ziemi, liczenie kosztów, zmniejszanie nakładów. Można te parametry wykorzystywać tylko w wielkoobszarowych gospodarstwach. Po roku 70 następuje jeszcze inna sytuacja. Jest to okres nieudanych reform Gomółki i zniesienie obowiązkowych dostaw. Pojawiają się możliwości unowocześniania gospodarstw indywidualnych. Lansuje się i wprowadza koncepcje gospodarstw specjalistycznych, które mają znaczące udogodnienia. Gospodarstwa specjalistyczne były w uprzywilejowanej sytuacji, dlatego można te gospodarstwa nazwać modernizacją selektywną. Ten okres lat 60 i 70 najlepiej opisuje Waldemar Kuczyński w książce „Po wielkim skoku”. Wypowiedź Kuczynskiego oddająca jak gdyby najlepiej pewną koncepcję wzrostu bez rozwoju polskiej wsi. Tak pisał, Kuczyński „ Teza ta na pozór absurdalna faktycznie zaś utopijna zakłada, że w miarę rozwoju gospodarki indywidualnej wyjdą na jaw jej naturalne ograniczenia w zakresie urzeczywistniania ważnych dla ludzi dla rolnika wartości materialnych niematerialnych.” Była to próba pokazania, że to chłopskie rolnictwo samo się unicestwia w miarę rozwoju. W miarę rozwoju rosną nasze aspiracje. Ta orientacja na inne odniesienia porównawcze pokazuje, że gospodarstwo samo w sobie zrodzi pewne ograniczenia, bo dzieci już nie zgodzą się na taką służbę wobec gospodarstwa.
Co w warunkach Polskiej nieudanej ścieżki modernizacji się dokonało?
Gospodarka chłopska przetrwała, ale przez cały okres realnego socjalizmu realizowana była polityka, którą można nazwać represyjną tolerancją. Były to takie zasady takie mechanizmy takie środki, które w określonych fazach stosowano wiele instrumentów represyjnych podporządkowywania państwowemu systemowi politycznemu ekonomicznemu. Represje były realizowane różnymi instrumentami one się przeplatały z okresami fazami swoistej tolerancji, właśnie te gospodarstw specjalistyczne, okresy koniunktury pokazują ze tolerancja występowała, bo zachował się ten system, ale tolerancja nigdy nie oznaczała pełnej wolności i nigdy nie oznaczała uznania prywatnej własności. Tolerancja oznaczała tylko łagodzenie ograniczeń, nigdy nie prowadziła do zaniku kontroli do znania rolnictwa indywidualnego. Zasadą potrzebną i obowiązującą była zasada kontroli na wszystkich możliwych szczeblach kontekstach. Okres realnego socjalizmu wykreował w ramach tego biernego oporu takie swoiste wzory zachowań, swoiste sposoby reagowania. Co jest konsekwencją realnego socjalizmu jakie piętno jakie obciążenia pozostają z tego okresu to można mówić o wielu obiektywnych procesach. Trzeba mówić o dążności do samowystarczalności przede wszystkim ekonomicznej i samowystarczalności na poziomie mechanizacji a wiec pewnej takiej psychozie posiadania tej tendencji nie tyle do gromadzenia dóbr, co do dążenia żeby w każdym gospodarstwie był traktor, choć nie było to uzasadnione ekonomicznie. Realny socjalizm to kolejny paradoks jest to ideologia, która z założenia miała wyrabiać podstawy gospodarowania wspólnego, czyli podstawy kolektywizmu. Kolektywne formy gospodarowania to nie wymysł socjalizmu to formy, które w świecie sprawdzają się znakomicie i wspólne posiadanie i użytkowanie urządzeń, które są bardzo drogie jest tam na porządku dziennym. W Polsce kolektywna forma gospodarowania jest śladowa.
Czym zaowocował okres realnego socjalizmu?
Jak nazwał te wzory te strategie zachowań Bolesław Panaszkiewicz zaowocowały socjalistycznym indywidualizmem czyli postawa dbałości za wszelką cenę o swoje. Profesor Maria Falamska w książce „Chłopi Polscy na przełomie epok”, kiedy opisywała strategie działań polskiego chłopa nazwała je strategiami kumoterskimi strategiami obłaskawiania owego urzędnika, które doprowadzały do korupcji.
Kiedy dzisiaj dyskutujemy o tym jak w okresie transformacji radzi sobie ta forma, ta część społeczeństwa, to chłopskie społeczeństwo w obliczu wyzwań gospodarki rynkowej kapitalistycznej. Chłopi radzą sobie dzisiaj nie najlepiej. W okresie realnego socjalizmu różnego rodzaju parasole ochronne, pomoc utrwalały słabe formy rodzinnej gospodarki takie formy stagnacyjne. Wiele takich form nie przetrwałoby w realiach kapitalizmu a przetrwało w socjalizmie dzięki pomocy państwa. Mówiąc jeszcze inaczej to nie potęga gospodarstw rodzinnych, ale słabość socjalistycznych państwowych gospodarstw rolnych, które praktycznie do samego końca funkcjonowały w oparciu o dotacje państwowe. Interwencja i pomoc państwa jest niezbędna, ale gospodarka rynkowa i kapitalizm funkcjonuje w oparciu o całkiem inne zasady. Stawiamy pytanie, na czym owe przemiany będą polegały, powinny polegać na tym, że ta swoista postać solidaryzmu roszczeniowego będzie słabła, że trzeba budować inne formy solidaryzmu chociażby właśnie te kolektywne. Przykładem tego jest Polski agrobiznes, który powstaje i zaczyna nieźle już funkcjonować.
Historia socjologii wsi i rolnictwa była związana z kwestią chłopską, włościańską. W związku z tym zadajmy pytanie czy dzisiaj istnieje owa kwestia chłopska? Tak musimy.
Więcej w tekście Krzysztofa Gorlacha „Chłopi, rolnicy, przedsiębiorcy kłopotliwa klasa w postkomunistycznej Polsce”
Ta nowa postać kwestii chłopskiej sprowadza się do kwestii socjalnej, strukturalnej i świadomościowej.
1
TGR
NGR
INDUSTRIALNE WZORY GOSPODAROWANIA
Gospodarka rynkowa duża konkurencyjność
I Faza innowacji technologicznych
Zjawiska nadprodukcji
Obniżenie dochodu farmera
Wymusza obniżanie kosztów produkcji
Adaptacja nowych tech IIfaza
Zwiększanie wydajności
Negatywne oddziaływanie sztywności popytu
Obniża dochody farmera
Kolejna faza innowacji
Wyszukiwarka