ANALITYCZNOŚĆ I APRIORYCZNOŚĆ
Stanowisko Kanta
Sądy:
1. A priori
2. A posteriori
1.1 Analityczne
1.2 Syntetyczne
(Syntetyczne)
Według Leibniza poznanie a priori oparte jest na intuicji idei wrodzonych i dostarcza wiedzy koniecznej (prawdy rozumowe). Poznanie a posteriori oparte jest na percepcji zmysłowej i dostarcza wiedzy o faktach. Umysł doskonały może wiedzę o faktach sprowadzić do sądów analitycznych (treść orzecznika jest częścią treści podmiotu sądu). Hume pisze, że ogół ludzkich sądów dzieli się na sądy o faktach i sądy o relacjach między ideami. Kant oddziela analityczność od aprioryczności (nie wszystkie sądy a priori są analityczne). Sądy analityczne to takie sądy, które w orzeczeniu mają tylko to, co jest już zawarte w podmiocie. Sądy te nie zwiększają naszej wiedzy, jak sądy syntetyczne, lecz objaśniają wiedzę już posiadaną. Aprioryczność sądów (niezależność od doświadczenia; priori jest to, co warunkuje doświadczenie i nie potrzebuje jego potwierdzenia) związana jest z ich koniecznością i powszechnością. Dystynkcja a priori-a posteriori odnosi się do źródeł naszej wiedzy, a dystynkcja analityczne-syntetyczne oparta jest na kryteriach syntaktycznych. Wielu filozofów współczesnych uważa, że Kantowskie przykłady sądów syntetycznych a priori dadzą się zinterpretować jak analityczne. Ich zdaniem wszystkie sądy a priori są analityczne.
Współczesne pojęcia analityczności:
a) definicja semantyczna
(SM) Zdanie analityczne, to zdanie prawdziwe na mocy znaczenia występujących w nim terminów
b) definicja syntaktyczna
(SK) A jest analityczne ≡ ~A jest wewnętrznie sprzeczne
c) definicja pragmatyczna
(PR) Zdanie analityczne, to zdanie uznawane na mocy znaczeń występujących w nim terminów, niezależnie od faktów.
Typy zdań analitycznych
prawa logiki
egzemplifikacje praw logiki (Jeżeli Szczecin leży nad Odrą, to Szczecin leży nad Odrą)
twierdzenia matematyki
Zdania typu „Każdy kawaler jest nieżonaty”
Zdania typu „Wszystkie ciała są rozciągłe”
Quine'a krytyka pojęcia analityczności (Dwa dogmaty empiryzmu). Pojęcie analityczności można bez zastrzeżeń odnosić tylko do praw logiki i ich podstawień, a wtedy dubluje ono pojęcie prawdy logicznej. Nie ma możliwości podania zadowalającej definicji analityczności w przypadku zdań typu „Każdy kawaler jest nieżonaty” (redukowalnych do prawd logicznych poprzez zastępowanie synonimów; pojęcie synonimiczności samo wymaga wyjaśnienia). Argumenty Quine'a: (a) pojęcie znaczenia jest niejasne, a zatem niejasne jest też pojęcie synonimiczności; (b) definicje nie mogą być źródłem synonimiczności, ponieważ zakładają synonimiczność wyrażeń językowych; (c) wymienialność salva veritate w kontekstach ekstensjonalnych jest za słabym warunkiem dla synonimiczności (Adam Mickiewicz jest autorem „Dziadów”, autor „Ballad i romansów” jest autorem „Dziadów”); (d) wymienialność w kontekstach intensjonalnych zakłada pojęcie analityczności (Jan ma przekonanie, że ziemniaki są zdrowe, Jan ma przekonanie, że kartofle są zdrowe); (e) pojęcie reguły semantycznej nie jest jasne bez pojęcia synonimiczności, (f) pojęcie reguły semantycznej jest zrelatywizowane do języka i nie daje możliwości definicji „zdania analitycznego” w ogóle; (g) odwołanie się do pojęcia zdania koniecznego jest chybione, ponieważ pojęcie konieczności jest bardziej wątpliwe niż pojęcie analityczności. Zdaniem Quine'a nie ma wyraźnego kryterium oddzielającego zdania analityczne od syntetycznych. Można by twierdzić, że zdania analityczne, to zdania prawdziwe wyłącznie ze względu na język. Tymczasem prawdziwość zdań o faktach też zależy od języka (sposób użycia słowa „zabił” mógłby być taki w naszym języku, że zdanie „Brutus zabił Cezara” byłoby fałszem). Nie ma zdań zabezpieczonych przed rewizją, wiedza jest w całości empiryczna (ale Quine krytykuje dogmaty empiryzmu). Argumenty przeciwko Quine'owi: (a) pojęcie zdania analitycznego w językach naturalnych można stosować w sposób przybliżony, nie ma dobrej definicji, ale umiemy identyfikować zdania analityczne, (b) praktyka użytkowników języka jest taka, że spór o uznanie niektórych zdań dotyczy faktów, a spór o uznanie innych zdań jest kwestią znaczenia słów, (c) kolistość definicji analityczności nie jest problemem, ponieważ analityczność i synonimiczność nawzajem się wyjaśniają, (d) Quine domaga się absolutnej definicji zdania analitycznego w ogóle, a można mówić o zdaniach analitycznych w danym języku J.
Stanowisko Kripke'go: odróżnienie tego, co konieczne, i tego co, jest znane a priori (Kripke 1988,110), a w związku z tym możliwość prawd koniecznych a posteriori („Ten oto drewniany stół nie jest zrobiony z lodu”) oraz prawd przygodnych znanych a priori na podstawie znaczenia („Koty są zwierzętami” nie jest konieczne, ponieważ koty mogłyby okazać się demonami; Kripke 1988,123).
Obrona sądów syntetycznych a priori (Chisholm). Niektóre sądy aprioryczne nie spełniają kryteriów analityczności (orzecznik w nich nie da się wyanalizować z podmiotu; wąskie, kantowskie pojęcie analityczności, związane ze strukturą podmiotowo-orzecznikową), a zatem są syntetyczne a priori, np. Wszystko, co jest kwadratem, posiada kształt, Wszystko, co jest czerwone, jest kolorowe, Bycie czerwonym wyklucza bycie niebieskim, 2+1=3 itd.
Koncepcje aprioryczności: transcendentalizm (a priori jest konstytuowane przez formy i kategorie, w które wyposażony jest transcendentalny podmiot), psychologizm (a priori jest konstytuowane przez strukturę ludzkiego umysłu), intuicjonizm (a priori pochodzi z oczywistości), konwencjonalizm (a priori pochodzi z konwencji językowych), ewolucjonizm (a priori jest rezultatem filogenezy). Fenomenologiczne a priori jest „materialne”, polega na bezpośrednim poznaniu istoty i nie ma nic wspólnego z podmiotowymi warunkami doświadczenia czyli apriorycznymi formami i kategoriami (jak u Kanta).
1