PRĄD STRI\UMIENIOWY, ang. jet stream, intensywny poziomy strumień powietrza w atmosferze ziemskiej, występujący najczęściej na granicy troposfery i stratosfery; obejmuje strefy o szer. kilkuset km, grub. od kilkuset m do ok. 2 km i dł. kilku tys. km. , grub. ok. 2 km i dł. kilku tys. km, poza którymi w danym obszarze atmosfery ziemskiej są obserwowane wiatry o znacznie mniejszych prędkościach. Największa prędkość powietrza (dochodząca do 180-200 km/h, a lokalnie nawet przekraczająca 370 km/h) występuje wzdłuż tzw. osi p.s.; w miarę oddalania się od niej prędkość ta szybko maleje. P.s. pojawiają się nad frontami atmosferycznymi, najczęściej nad frontem polarnym, a ich dynamika jest związana z ruchem obrotowym Ziemi ( siła Coriolisa) i znacznymi różnicami temperatury między obiema stronami frontu (wzdłuż południka). P.s. wykorzystuje się w komunikacji lotn. (zwiększają prędkość samolotów). FRONT ATMOSFERYCZNY wąska strefa przejściowa między masami powietrza o różnych właściwościach termodynamicznych; również strefa obejmująca obszar przecięcia tej warstwy z powierzchnią Ziemi; występuje najczęściej w niżu atmosferycznym. Grubość warstwy granicznej wynosi kilkaset metrów; nachylenie do powierzchni Ziemi niewielkie (zwykli 1-2°) i zawsze w stronę powietrza chłodniejszego. Strefa przecięcia warstwy granicznej z powierzchnią Ziemi ma szerokość kilkudziesięciu km; w strefie tej występują zmiany temperatury, ciśnienia atmosf., kierunku i prędkości wiatru, zachmurzenie i opady. Fronty atmosf. mogą być stacjonarne (nieruchome), gdy powietrze po obu stronach frontu przemieszcza się równolegle do niego, ciepłe, gdy masa powietrza ciepłego napływa na miejsce ustępującego powietrza chłodnego, chłodne, gdy powietrze chłodne wypiera powietrze ciepłe, zokludowane (fronty okluzji), powstałe z połączenia bardziej aktywnego frontu chłodnego z powolniejszym frontem ciepłym (po obu stronach frontu występuje powietrze chłodne). Fronty atmosf. są istotnym elementem ruchomych niżów umiarkowanych szer. geogr.; powstają w odpowiednich warunkach (frontogeneza), przemieszczają się razem z niżami i ulegają zanikowi (frontoliza) wraz z wypełnieniem się niżu. F. a. oddzielające podstawowe typy mas powietrznych na kuli ziemskiej noszą nazwę frontów głównych. Są to: front arktyczny (antarktyczny) — dzielący masy powietrza arkt. (antarktyczne) od polarnych (tj. umiarkowanych szer. geogr.), front polarny — dzielący masy polarne od zwrotnikowych, front równikowy — dzielący masy równikowe obu półkul; fronty te sezonowo zmieniają położenie. ANTYPASATY wiatr o kierunku zach. wiejący w górnej troposferze; antypasaty były dawniej uważane za wiatry o kierunku przeciwnym do pasatów, stanowiące ogniwo „zamykające” w cyrkulacji międzyzwrotnikowej; najnowsze opisy ogólnej cyrkulacji atmosfery (atmosfery cyrkulacja ogólna) nie uwzględniają antypasatów.
MASA POWIETRZA pojęcie stosowane w meteorologii na określenie powietrza zajmującego duży obszar (setek tys. km2) i mającego na danym poziomie w przybliżeniu jednakowe właściwości fiz. (gł. temperaturę i wilgotność). Poszczególne m.p. są rozdzielone wąskimi strefami przejściowymi, zw. frontami atmosferycznymi. M.p. formują się nad wielkimi obszarami o mniej więcej jednolitym podłożu (np. ocean, wnętrze kontynentu, polarne pola lodowe), zw. obszarami źródłowymi; powietrze, pozostające przez dłuższy czas nad takim obszarem, nabiera wskutek oddziaływania z podłożem, określonych cech — ustala się charakterystyczny dla danej masy pionowy rozkład temperatury, wilgotności, a także zanieczyszczeń. Wskutek procesów cyrkulacyjnych zachodzących w atmosferze m.p. przemieszczają się znad obszarów źródłowych nad inne regiony geogr. wywierając wpływ na pogodę. Przemieszczająca się m.p. zmienia stopniowo (pod wpływem podłoża, nad którym się przesuwa) swoje właściwości. Zależnie od położenia geogr. obszaru źródłowego rozróżnia się 4 rodzaje m.p.: arktyczne (lub antarktyczne), polarne szerokości umiarkowanych, zwrotnikowe i równikowe; w każdym z gł. rodzajów, zależnie od charakteru obszaru źródłowego, rozróżnia się m. p. morskie i kontynentalne. Stosuje się również podział, związany z temperaturą podłoża, nad które napływa powietrze, na masy ciepłe (temperatura wyższa od temperatury podłoża) i masy chłodne (temperatura niższa od temperatury podłoża). SIŁA CORIOLISA jedna z sił bezwładności działająca na ciało znajdujące się w nieinercjalnym (tu: obracającym się) układzie odniesienia, Fcor = -2m ω×v, gdzie m - masa ciała, ω - wektor prędkości kątowej obracającego się układu, v - wektor prędkości liniowej ciała mierzony w obracającym się układzie odniesienia. Siła Coriolisa spowodowana dziennym ruchem obrotowym działa na poruszające się poziomo na Ziemi ciała, osiągając największe wartości na biegunach (przy ruchu poziomym wektory ω i v są prostopadłe, niezależnie od kierunku v), a jej składowa pozioma zanika na równiku. Na półkuli północnej powoduje odchylanie się poruszających się poziomo ciał na prawo (odpowiedzialne np. za intensywniejsze podmywanie prawych brzegów rzek), a na półkuli południowej - w lewo. Siła Coriolisa działa na spadające swobodnie ciała, odchylając je od pionu w kierunku wschodnim. Siła działająca na jednostkową masę nazywa się przyspieszeniem Coriolisa. Jej istnienie zauważył Gaspard Gustave de Coriolis (1792-1843), francuski matematyk. PASATY stałe wiatry w strefie międzyzwrotnikowej, wiejące od wyżów zwrotnikowych ku równikowej strefie zbieżności, z odchyleniem spowodowanym ruchem obrotowym Ziemi (siłą Coriolisa); są to zatem wiatry pn.-wsch. na półkuli pn. i pd.-wsch. na półkuli pd.; stanowią istotny element ogólnej cyrkulacji atmosfery (atmosfery cyrkulacja ogólna) oraz kształtują pogodę i klimat znacznych obszarów globu; strefa p. przesuwa się w ślad za pozornym ruchem Słońca, w lipcu najdalej na pn., w styczniu - na pd.; p. najbardziej regularnie wieją nad oceanami; ich średnia prędkość wynosi tam 5-6 m/s.