IUS QUOD AD RES PERTINET [152-345]
RZECZY [152-162]
res
patrimonium (bona), majatek jako calosc
res corporales (res quae tangi possunt)
res incorporales (res in iura consistunt)
fructus
fructus naturales
fructus pendentes
fructus separatii [192]
fructus civiles (loco fructus)
podzialy rzeczy w Instytucjach Gaiusa
res in patrimonio
res extra patrimonio
res divini iuris
res sacrae (swiatynie, oltarze)
res religiosae (rzeczy zwiazane z kultem zmarlych, otoczone czcia)
res sanctae (rzeczy uswiecone: mury, bramy miejskie)
res humani iuris
res publicae
res privatae
res in commercio
res extra commercium
res mancipi
podzial formalnie zniesiony za Justyniana
sprzedaz tylko przez mancipatio i in iure cessio
uzbrojenie, grunty w Italii, sluzebnosci gruntow wiejskich, niewolnicy, zwierzeta pociagowe i juczne
res nec mancipi
inne podzialy w prawie rzymskim
res mobiles (rzeczy ktore moga byc przemieszczone bez zmiany ich istoty)
res immobiles
rzeczy oznaczone co do tozsamosci (indywidualnie, niezamienne)- species
rzeczy oznaczone co do gatunku (zamienne)- genus (res fungibiles)
pondere, numero, mensura
rzeczy zuzywalne
rzeczy niezuzywalne
tylko niezuzywalne w komodacie
zuzywalne tylko ad pompam vel ostentationem
rzeczy podzielne
rzeczy niepodzielne
rzeczy pojedyncze
rzeczy zlozone (corpora ex cohaerentibus, w sredniowieczu zwane universitas rerum coherentium)
rzeczy zbiorowe (corpora ex distantibus, w srodniowieczu zwane universitas rerum distantium)
WLADANIE RZECZAMI [163-226]
rem meam esse ex iure Quiritium aio [163-174]
erus (herus)- wlasciciel wg najstarszego prawa
proprietas, dominium- okreslenia przedklasyczne na wlasnosc
w okresie poklasycznym zatarcie roznicy miedzy wlasnoscia a posiadanie (do Justyniana)
wlasnosc- plena in re potestas
rodzaje wlasnosci rzymskich
dominium ex iure Quiritium
tylko dla wlascicieli kwirytarnych ochrona przez rei vindicatio i actio negatoria [196]
wlasnosc bonitarna (przedklasyczny)
nabywca posiada res mancipi po traditio in bonis
ochrona przez actio Publiciana [202] przed koncem czasu zasiedzenia
duplex dominium
nieruchomosc w prowincji
w prowincjach senackich naleza do ludu rzymskiego, w cesarskich do cesarza
“posiadanie i uzytkowanie” w rekach osob prywatnych
dziedziczne, zbywalne, bezwzgledne
Dioklecjan (292 ne)- zrownanie gruntow italskich z prowincjami
wlasnosc peregrynow
skarga z fikcja si cives Romanus esset [394]
zniesienie przez Karakalle (212 ne) przez nadanie wszystkim obywatelstwa rzymskiego
uprawnienia wlasciciela (chronione petytoryjnie)
ius possidendi
ius utendi
ius abutendi
ius fruendi
ius disponendi
ograniczenia prawa wlasnosci
utilitas publica
lex XII tab (np. tab. 7, 8a: si aqua pluvit nocet)
ograniczenia w sferze prawa publicznego
sanitarne- zakaz grzebania i palenia zmarlych w Rzymie
budowlane- zakaz wyjmowania skradzionej belki z cudzego domu, ambitus wokol scian budynku
komunikacyjne- umozliwienie dostepu do drog i rzek publicznych
administracyjne- wywlaszczenie (budynkow, ziem, materialow budowlanych)
munera publica
utrzymywanie drog w dobrym stanie
lex Iulia municipalis (August), obowiazek przekazywania poczty
tributa
podatek spadkowy (August)
zawarte czynnosci prawnych (ustanowienia praw na rzeczy cudzej)
cechy wlasnosci
prawo elastyczne
prawo bezwzgledne
wspolwlasnosc
communio pro indiviso
consortium erto non cito- najstarsza forma wspolwlasnosci
rozdzial przez actio familiae eriscundae
potem rowniez actio communi dividundo
formulki zawierajace adiudicatio [385]
posiadanie [172-174]
possessio- wladztwo faktyczne
zasiedzenie w czasach lex XII tab kazdego majacego usus
najpierw ochrona interdykami ager publicus [205]
rodzaje posiadania
corpore possidere
detentio
possessio alieno nomine (posiadacze naturalni) [288,287,289,295,212,225,226]
animus possidendi
animus rem sibi habendi
animus rem alieni habendi
possessio civilis- posiadanie prowadzace do zasiedzenia
ochrona interdyktalna [205]
dla detentorow brak
wyjatki- prekarzysta [207], wierzyciel zastawny [218], emfiteuta [225], superficjariusz [226], depozytariusz sekwestrowy [288]
ochrona zalezy od possessio vitiosa/non vitiosa
brak ochrony przy nabyciu przez vi, clam, precario [207]
nie od possessio iusta/iniusta
posiadanie malae fidei/bonae fidei nie wplywalo na ochrone interdyktalna
nabycie wladania rzeczami [175-195]
sposoby nabycia wlasnosci (pochodne/pierwotne)
mancipatio
res mancipi
mancipio appiens zawiera negotium per aes et libram
z czasem staje sie aktem symbolicznym
imaginaria venditio przez mancipatio nummo uno
wychodzi z uzycia w okresie poklasycznym
w kodyfikacji justynianskiej slowo mancipatio zastapiono przez traditio
in iure cessio
addictio przez pretora w procesie opartym na confessio in iure
pozwalalo na przeniesienie res mancipi, res nec mancipi
wykorzystywane przy przenoszeniu wladztwa nad osobami (adoptio, emancipatio)
usuniete za Justyniana przez interpolacje
traditio
poczatkowo przeniesienie wlasnosci tylko res nec mancipi
wymogi
zbywca jest wlascicielem
zgodna wola (animus transferendi et accipendi)
sluszny tytul (iusta causa traditionis)
kupno
darowizna
ustanowienie posagu
przeniesienie wlasnosci przez tradycje bez faktycznego wreczenia przedmiotu (solo animo)
traditio brevi manu
constitutum possessorium
traditio longa manu (poklasyczny)
traditio symbolica
pochodne sposoby nabycia wlasnosci we wspolczesnej nauce
przysadzenie w procesie dzialowym [385]
legat windykacyjny [259]
zaplacenie litis aestimatio przez pozwanego
sposoby przenoszenia prawa wlasnosci to czynnosci rozporzadzajace
w okresie poklasycznym na krotko umowy byly rozporzadzajace
Justynian- przywraca stary podzial na czynnosci rozporzadzajace i zobowiazujace
nemo plus iuris transfere potest quam ipse haberet
usucapio
obecnie jako pierwotny sposob nabycia wlasnosci
lex XII tab
1 rok- ruchomosci
2 lata- nieruchomosci
zasiedzeniu nie podlegaja
res furtivae
nabyte przemoca (lex Iulia et Plautia, 78-63 pne)
rzeczy wyjete z obiegu
zbiegli niewolnicy (pozniej)
rzeczy nalezace do skarbu panstwa
nabywca musi dzialac w dobrej wierze
usucapio pro herede
roczny termin zasiedzenia na ruchomosci i nieruchomosci
Marek Aureliusz- wymagana dobra wiara
usureceptio fiduciae causa
fiducia cum creditore contracta
fiducia cum amico contracta
longi temporis praescriptio
poczatkowo ochrona procesowa posiadaniczy gruntow prowincjonalnych
Dioklecjan- sposob nabycia gruntow prowincjonalnych
Justynian
usucapio- zasiedzenie rzeczy ruchomych przez 3 lata
longi temporis praescriptio- zasiedzenie rzeczy nieruchomych
10 lat- powod i pozwany mieszkaja w tej samej prowincji
20 lat- powod i pozwany mieszkaja w roznych prowincjach
przeslanki do zasiedzenia
res habilis
titulus
fides
mala fides superveniens non nocet
possessio
usurpatio- przerwanie zasiedzenia
tempus
w prawie archaicznym usuwa braki formalne i materialne
w prawie justynianskim tylko braki materialne (brak podzialu na res mancipi/nec mancipi)
occupatio
accessio
accessio cedit principali- wlasciciel rzeczy o wiekszej wartosci staje sie wlascicielem rzeczy przylaczonej o mniejszej wartosci
nieruchomosc z nieruchomoscia
alluvio
avulsio
alveus derelictus
insula in flumine nata
ruchomosc z nieruchomoscia
superficies solo cedit
inaedificatio
implantatio
satio
actio tigno iuncto (in duplum) w przypadku kradziezy materialu
ruchmosc z ruchomoscia
wlascicielem zmieszanych pieniedzy stawal sie ich posiadacz
przy zmieszaniu plynow lub cial stalych przy niemozliwym rozdzieleniu powstawala wspolwlasnosc
przy trwalym zespoleniu tego samego materialu wlascicielem jest wlasciciel rzeczy glownej
actio furti lub condictio furti przy accessio w zlej wierze
condictio z tytulu bezpodstawnego wzbogacenia sie w przypadku dobrej wiary [307]
specificatio
Sabinianie- rzecz nalezy do wlasciciela materii
Prokulianie- rzecz nalezy do przetworcy
wygralo media sententia
jezeli produkt moze byc przywrocony do stanu poprzedniego wlascicielem jest wlasciciel materialu
gdy nie mozna stanu poprzedniego przywrocic- przetworca
thesaurus
poczatkowo- nalezy do wlasciciela gruntu
August- bona vacantia przynalezy do aerarium (potem fiscus)
Hadrian- znalezienie na cudzym gruncie- pol na pol wlasciciela gruntu i znalazcy
na gruncie znalazcy lub w miejscu poswieconym dla znalazcy
fructus
z zasady przypada wlascicielowi rzeczy glownej
wyjatki
usufruktatriusz (perceptio) , emfiteuta (separatio), dzierzawca na podstawie umowy (perceptio)
pro cultura et cura- posiadaczowi w dobrej wierze (przy sepatario)
partus ancillae przypadalo wlascicielowi niewolnicy (II pne)
nabycie posiadania
przez wlasne dzialanie, dziecko in potestate, niewolnika
procurator, tutor (klasyczny)
przez inne osoby pod koniec okresu klasycznego
neminem sibi ipsum causam possessionis mutare posse
sprzeniwierzenie rzeczy przez detentora
constitutum possessorium pozwala na utrate posiadania solo animo bez utraty corpus
ochrona wladania rzeczami [196-209]
ochrona petytoryjna
wlasciciel bedacy posiadaczem moze korzystac z interdyktow posesoryjnych [205]
rei vindicatio- wlasciciel kwirytarny pozbawiony posiadania
legis actio sacramento in rem [369]
przeciw posiadaczowi dokonujacemu contravindicatio [369]
ustanowienie sacramentum (sedzia okresla ktore jest iustum)
praedes litis ac vindiciarum- poreczenie czasowego wlasciciela
mozliwe postepowanie per sponsionem
sponsio praeiudicialis
prawo do wytoczenia legis actio per iudicis (arbitrive) postulationem [373]
formula petitoria (proces formulkowy)
w prawie poklasycznym przeciw fikcyjnym posiadaczom
ei incumbit probatio qui dicit, non qui negat
probatio diabolica (nazwa sredniowieczna)
w procesie formulkowym obowiazuje condemnatio pecuniaria [383]
clausula arbitraria vel restitutoria [384]
proces kognicyjny dopuszczal do zasadzenia na wydarzenie rzeczy w naturze [408]
pozytki
w zlej wierze- wszystkie percepti i neglecti
w dobrej wierze- wszystkie od momentu litis contestatio
zwrot fructus extantes (poklasyczny)
naklady
w dobrej wierze
zwrot nakladow koniecznych (impensae necessariae) i uzytecznych (utiles)
ius retentionis do chwili zwrotu nakladow
ius tollendi- prawo zabrania przez pozwanego nakladow zbytkowych (impensae volupturiae) (Justynian- rowniez w zlej wierze)
w zlej wierze
ius retentionis z tytulu impensae necessariae
actio negatoria- twierdzi ze jego prawo naruszane jest w inny sposob, a naruszajacy twierdzi ze ma do tego prawo
obowiazek udowodnienia bycia wlascicielem kwirytarnym
zadanie zaniechania, odszkodowanie za szkody, przywrocenie do stanu poprzedniego i zabezpieczenia przed powtorzeniem (cautio de non amplius turbando- stypulacja)
actio Publiciana- przysluguje wlascicielowi bonitarnemu (I pne)
ochrona wzgledna- wobec osoby gorzej uprawnionej
exceptio iusti domini
exceptio rei venditae ac traditae albo exceptio doli (replika wlasciciela bonitarnego)
gdy procesuje sie dwoch wlascicieli bonitarnych
nabycie od tej samej osoby- prior tempore potior iure
nabycie od roznych osob- wygrywa posiadacz w chwili litis contestatio
przysluguje rowniez wlascicielowi kwirytarnemu (gdy boi sie nieudowniodnic wlasnosci)
przysluguje perygrynowi (z fikcja si civis Romanus esset)
srodki ochrony wynikajace ze stosunkow sasiedzkich
actio aquae pluviae arcendae, przeciw osobie zmieniajacej naturalny odplyw wody deszczowej
Justynian- sluzy rowniez w wypadku odwodnienia
actio finium regundorum- o wytyczenie confinium (5 stop)
cautio damni infecti (zabezpiecznie w formie stypulacji przed ewentualnymi szkodami)
missio in possessionem ex primo decreto
po roku missio in posessionem ex secundo decreto (prowadzi do usucapio)
przysluguje wlascielowi bonitarnemu, kwirytarnemu, posiadaczowi gruntow prowincjonalnych, usufruktuariuszowi, emfiteucie, superficjariuszowi
operis novi nuntiatio
w wypadku zagrozenia lub nie mozliwosci wykonania sluzebnosci zakaz dalszej budowy
interdictum demolitorium w wypadku braku zabezpieczenia stypulacyjnego
ochrona posesoryjna (III pne)
vim vi repellere licet
interdicta retinendae possessionis
uti possidetis (nieruchomosci)
przy posiadaniu pozostaje posiadacz niewadliwy
utrubi
posiadaczem jest ten kto byl nim przez wieksza czesc roku niewadliwie
accessio temporis
interdicta duplicia (vim fieri veto)
zrownany z uti possidetis za Justyniana
interdicta recuperandae possessionis, o charakterze restytutoryjnym [416]
unde vi
wnoszony w ciagu roku przez posiadacza niewadliwego usunietego sila
de vi armata
wnoszony nawet po uplywie roku, nawet przez posiadacza wadliwego
Justynian- w ciagu roku moze posiadacz wadliwy i niewadliwy przy wyzuciu sila
de precario (dla precario dans)
Justynian- prekarium, kontrakt realny nienazwany (ochrona za pomoca actio praescriptis verbis) [299]
interdicta adipiscendae possessionis
interdictum Salvianum (II-I pne), przy zastawie umownym [219]
interdictum quorum bonorum o wydanie spadku przez dziedzicow prawa pretorskiego
prawa na rzeczy cudzej (iure in re aliena) [210-226] (spodaryczne u Gaiusa)
sluzebnosci (servitutes)
servitutes (iura) peaediorum
zwiazana scisle z gruntem
rusticorum
zaliczone przez Gaiusa do res mancipi
sluza polepszeniu uprawy
podzial
iter- prawo przechodu pieszo lub konno
actus- prawo przepedzania zwierzat pociagowych i przejazd wozem
via- iter i actus
aquae ductus
aquae haustus- czerpanie wody
pecoris ad aquam adpulsus- dopuszczenie bydla do wody
ius pascendi- prawo wypasania
calcis conquendae- prawo wypalania wapna
harenae fodiendae- prawo kopania piasku
urbanorum
servitus oneris ferendi
servitus tigni immittendi
servitus stillicidii- prawo sciekow i okapu
servitus altius non tollendi
servituts personarum (wprowadzone przez Marcianusa)
inywidualne, najwyzej dozywotnie
charakter alimentacyjny
w legatach na rzecz niedziedziczacej zony (nie in manus) lub wydziedziczonej corki lub syna
do lex Scribonia (koniec republiki) zasiedzenie sluzebnosci
przewrocone w poklasycznym
ususfructus
nuda proprietas dla wlasciciela
usufruktuariusz nie musi wykonywac swojej sluzebnosci osobiscie
usus
pobieranie pozytkow na wlasne, codzienne potrzeby
servituts personarum (wprowadzone przez Justyniana)
habitatio (prawo mieszkania w cudzym budynku- znane juz w klasycznym)
operae servorum et animalium
ochrona sluzebnosci
skargi in rem
vindicatio serrvitutis
actio confessoria
zasady dotyczace sluzebnosci
sluzebnosc nie moze polegac na dzialaniu (pati lub non facere)
nie moze istniec sluzebnosc na sluzebnosci
sluzebnosc nalezy wykonywac oglednie
nie mozna miec sluzebnosci na rzeczy wlasnej
sluzebnosci gruntowe na gruntach sasiednich (nie sasiadujacych)
powinny przynosic gruntowi wladnacemu trwale korzysci
zastaw (realne zabezpiecznie wierzytelnosci, prawo akcesoryjne)
fiducia (wlasnosc przeniesiona na wierzyciela)
pactum fiduciae do mancipatio lub in iure cessio
usureceptio fiduciae causa [184]
actio fiduciae directa (koniec republiki)
zastaw reczny (pignus)
possessio naturalis wierzyciela
pactum antichreticum
lex commissorria [338] (zabroniona w 326 ne)
we wczesnej republice pactum de vendendo
furtum usus
furtum rei suae
hypotheca (pierwotnie pignus conventum)
hipoteka generalna
podzastaw
pignus nominis- zastaw wierzytelnosci
pignus in causa iudicati captum- zastaw w celach egzekucyjnych
wielosc zastawnikow
poczatkowo melior est condicio possidentis
zrownani pod koniec klasycznego
w prawie poznoklasycznym prior tempore potior iure
ius offerendi et succedendi
emfiteuza (emphyteusis)
ius perpetuum- wieczysta dzierzwa gruntow prowincjonalnych
vectigal- czynsz
Zenon (480 ne)- dzierzawa wieczysta, zbywalna
wlasciciel ma prawo pierwokupu
laudemium- 2 % ceny sprzedazy dla wlasciciela
emfiteuta uzyskuje wlasnosc owocow z chwila separatio
posluguje sie interdyktami posesoryjnymi i petytoryjnimi
superficies
solarium- czynsz placony corocznie w zabudowie bedacej wlasnoscia publiczna
superficjariusz budowal dom na obcym gruncie i placil czynsz
interdictum de superficiebus
Justynian- dziedziczne i zbywalne prawo do odplatnego korzystanie z budynku wzniesionego na cudzym gruncie
SPADKI [227-261]
Gaius, res incorporales, actiones in rem, erga omnes [227]
dziedziczenie (successio)
ex testamento
ab intestato
hereditas i bonorum possessio [228-231]
hereditas- sukcesja uniwersalna [48]
smierc- koniec uprawnien wynikajacych z prawa rodzinnego
nie przechodza
obowiazek uiszczenia kary za delikty
sluzebnosci osobiste [212]
wierzytelnosci za delikty z actiones vindictam spirantes [319]
w prawie archaicznym przechodzily obowiazki z sacra familiaria
majatek heres zlewa sie z majatkiem odziedziczonym
deletio hereditatis
acquisitio hereditatis
nemo ex parte testatus ex parte intestatus decedere potest
wyjatki [237, 242]
zasada niestosowana w prawie poklasycznym
bonorum possessio
geneza
krewni musieli byc wprowadzeni w majatek (familiam habeto)
tylko suus heres zyskiwali tytul heres
praetor iuris civilis adiuvandi gratia [60]
w czasie sporo o spadek pretor dawal bonorum possessio jednej ze stron
zbyt czeste hereditas iacentes
iuris civilis supplendi gratia [60]
iuris civilis corrigendi gratia [60]
dziedzic prawa pretorskiego nie byl sukcesorem uniwersalnym
loco heredis
ochrona dzieki interdictum quorum bonorum [258,394]
usucapio pro herede, zajecie spadku przez zasiedzenie po roku [84]
dziedziczenie testamentowe [232-246]
lex XII tab- tab. 5.4
jednostronne rozporzadzenie ostatniej woli na wypadek smierci zawierajace ustanowienie dziedzica
rodzaje testamentow
forma archaiczna
testamentum calatis comitiis (aprobata populus)
testamentum in procinctu
mancipatio familiae
imaginaria venditio [177] do familiae emptor
czynnosc fiducjarna [37]
nuncupatio, polecenie ustne
potem nuncupatio pisemne (tabulae testamenti)
7 pieczeci (5 swiadkow, libripens, familiae emptor)
testamentum per ars et libram (testament mancypacyjny)
testament pretorski (I pne)
ochrona i bonorum possessio dla przedstawiajacego dokument
w okresie republiki tylko testament mancypacyjny i pretorski
testament poklasyczny
testamentum apud acta condictum
testamentum principi oblata
testamentum tripartitum
forma obostrzona i zlagodzona
Teodozjusz II, Walentynian III (446 ne) testament holograficzny
testamentum militis (I pne)
mozliwa dowolna forma i dziedzic ex re certa
brak zasady semel heres semper heres
tracil waznosc 1 rok po wyjsciu z wojska
tresc testamentu
heredis institutio
“dziedzicem niech bedzie A”, “nakazuje, zeby dziedzicem byl A”
w prawie poklasycznym dowolna forma i kolejnosc
zmiana interpretacji od czasow Aquiliusa Gallusa [61]
favor testamenti
mozliwosc powolania nasciturusa
dziedzic wyznaczony nominatim (nie incerta persona)
w prawie poklasycznym rowniez osoby prawne [115]
ograniczenia Augusta (orbi, caelibes) [129]
substitutio
substitutio vulgaris
“A niech bedzie spadkobierca i niech oswiadczy wole przejecia spadku w ciagu stu najblizszych dni, w ktorych bedzie mogl to uczynic. Jezeli nie przejmie spadku, wowczas spadkobierca niech bedzie B”
substitutio pupillaris
“A, syn moj, niech bedzie spadkobierca. Jesli syn moj umrze przed dojsciem do dojrzalosci, wtedy spadkobierca niech bedzie B”
causa Curiana (92 pne)
substitutio quasipupillaris
institutus furiosi
ustanowienie dziedzica pod warunkiem zawieszajacym potestatywnym ujemnym [42]
cautio Muciana (Quintus Mucius Scaevola)
inne
ustanowienie opiekunow [142]
wyzwolenie niewolnikow [95]
zapisy- czastkowe rozporzadzenia majatkowe [259,.260]
modus [44]
wydziedziczenie
dzieci trzeba exheredatio nie preaterire
“A niech bedzie wydziedziczony, wszyscy inni niech beda wydziedziczeni. ktokolwiek urodzi mi sie synem niech bedzie wydziedziczony”
synowie in potestatem- nominatim
corki, inni zstepni, uxor in manus- inter ceteros
postumus osobno
dziedziczenie przeciwtestamentowe formalne
zlamanie zasady “nemo pro parte...” przy niewydziedziczeniu innych czlonkow rodziny
spadkobierca- sui heredes, nalezna czesc testamentu dla pominietego
spadkobierca- heredes extranei, ½ dla pominietego
pretorskie dziedziczenie przeciwtestamentowe
Justynian, nakaz wydziedziczania nominatim synow, corek, wnukow po synach
dziedziczenie przeciwstestamentowe materialne
testament contra officium pietatis (koniec republiki)
najpierw hereditatis petitio [258]
querela inofficiosi testamenti (5 lat)
poczatkowo obalal testament
extra ordinem, uprawnieni do bonorum possessio ab intestato
liberi, parentes
rodzenstwo gdy dziedzicem jest persona turpis
przy braku zachowku (pars legitima/ portio debita)
¼ (za Justyniana 1/3 do 4 dzieci wlacznie, potem ½)
Justynian
przypadki wydziedziczenia dzieci [251]
querela inofficiosi testamenti
actio ad supplendam legitimam
niewaznosc i nieskutecznosc temstamentu
testamenti factio activa
osoby ze zdolnoscia do czynnosci prawnych i zdolnoscia prawna
wyjatek- syn z peculium castrense [141]
testamenti factio passiva
te same osoby co testamenti factio activa i niewolnicy
testament jest nieskuteczny gdy dziedzic nie chce lub nie moze go przejac
zniszczenie testamentu nie powodowalo jego uniewaznienia
wyjatek w prawie pretorskim
za Justyniana mozna bylo uniewaznic bez spisywania nowego
codicilli
klauzula kodycylarna
dziedziczenie beztestamentowe [247-251]
wg lex XII tab
sui heredes (wg glow i szczepow)
zasada reprezentacji
proximi agnati
lex Voconia (169 pne)- ograniczenie dziedziczenia do consanguineae
gentiles (do konca przedklasycznego)
po wyzwolencu (lub emancypowanym synu)
dzieci jako sui heredes
patron i jego spadkobiercy
po Latynie Iunianskim dla bylego wlasciciela
powolanie do spadku jednorazowe
spadek lezacy do skarbu panstwa (August)
edykt pretorski (4 klasy bonorum possessores)
unde liberi
nova clausula Iuliani
collatio bonorum (I pne)
collatio dotis
collatio donationis
unde legitimi
successio ordinum et graduum
unde cognati
unde vir et uxor
klasyczny
ius trium liberorum (Klaudiusz)
sc. Tertullianum (Hadrian)
matka po dzieciach po ich dzieciach ojcu i rodzenstwie
Justynian- matka zawsze moze dziedziczyc po dzieciach
sc. Orfitianum (178 ne) dzieci przed wszystkimi krewnymi agnacyjnymi
nawet vulgo quaesiti
nowele justynianskie
klasy krewnych kognacyjnych (543,548)
liberi legitimi i ich potomostwo
przy braku dziedzicza liberi naturales z konkubinatu (1/6 po ojcu)
ascendenci i rodzenstwo in capita
wstepni po stronie ojca i matki in lineas
rodzenstwo rodzone i przyrodzone
dzieci ale nie wnukowie rodzenstwa przyrodzonego
pozostali kognaci bez ograniczenia stopnia
kwarta ubogiej wdowy (537)
zakaz pomijajania i wydziedziczania zstepnych bez zachowku (542)
14 przypadkow niewdziecznosci
8 przypadkow w ktorych mozna wydziedziczyc rodzicow
nabycie spadku [252-258]
deletio hereditatis
sui heredes ipso iure staja sie spadkobiercami
sive vellint, sive nollint- heredes necessarii
acquisitio hereditatis
heredes extranei (voluntarii)
sposoby nabycia
cretio, formalne oswiadczenie
pro herede gestio
nuda voluntate
spatium deliberandi
parentes i liberi 1 rok
inni 100 dni
poczatek transmissio przez in integrum restitutio [419]
transmisja za Justyniana
in iure cessio hereditatis przez heres extraneus (ab intestato)
mozliwosci sprzedazy spadku po przejeciu (venditio hereditatis)
sukcesja syngularna
odebrany spadek od niegodnego spadkobiercy przypadal fiskusowi
sytuacja prawna heres w okresie prawa klasycznego
beneficium abstinendi sui heredes
separatio bonorum (dla wyzwolenca)
beneficium separationis bonorum na wniosek wierzycieli
Justynian- beneficium inventarii
coheredes
prawo przyrostu (ius accrescendi)
w testamencie udzial tylko w czesciach idealnych (pro indiviso)
consortium ercto non cito
znoszone na zadanie coheredes za pomoca actio familiae erciscundae [385]
ochrona spadkobiercy
hereditatis petitio (dziedzic prawa cywilnego)
za pomoca legis actio sacramento in rem [369]
przeciwko possessor pro herede
w procesie formulkowym przeciw possessor pro possessore [367]
sc. Iuventianum (129 ne) zakres odpowiedzialnosci uzaleznoniony od posiadania w dobrej/ zlej wierze
interdictum quorum bonorum [209]
hereditatis petitio possessoria (utilis) z fikcja si heres esset (klasyczny albo za Justyniana)
przysporzenia kosztem spadku [259-261]
legata (nie dla spadkobiercy)
legatum per vindicationem
legatariusz zostaje wlascicielem kwirytarnym
posiada prawo do rei vindicatio
“A daje zapisuje B”
rzeczy oznaczone indywidualnie spadkodawca musial byc wlascicielem kwirytanym w chwili pisania i musial byc w majatku w chwili otwarcia testamentu
legatum per damnationem
“moj spadkobierca niech bedzie zobowiazany dac A B”
actio ex testamento, jakby z kontraktu [302]
legatum sinendi modo
zakaz zapisywania rzeczy cudzej
“niech spadkobierca bedzie zobowiazany do zezwolenia by A zabral i mial B”
legatum per praeceptionem
“spadkobieracami niech beda A i B. B niech uprzednio wezmie C”
szkola prokulianska twierdzila ze legatariusz nie musi byc czlonkiem rodziny (rei vindicatio)
mozliwosc odebrania przedmiotu przez actio familiae eriscundae (wg Sabinianow tylko w rodzinie)
sc. Neronianum (Neron) niewazny legat windykacyjny staje sie damnacyjnym
wymog okreslonych slow zniesiony przez Konstantyna (potwierdzony przez Justyniana)
lex Falcidia (40 pne)
kwarta falcydyjska dla spadkobiercy
fideikomisy
fidei tuae committo
August nakazuje wykonywanie fideikomisow, cognitio extra ordinem [402]
mozna obciazyc kazdego dostajacego cos ze spadku
fideicomimssum libertatis [95]
fideicommissum hereditatis
“A niech bedzie spadkobierca.Prosze Cie A i zadam od Ciebie, abys, skoro tylko zdolasz objac spadek po mnie, oddal go i wydal B”
poczatkowo tylko rzeczy materialne przez mancipatio nummo uno
sc. Trebellianum (55 ne)
actio utiles przeciwko fideikomisariuszowi (nie dziedzicowi) [394]
fideicommissaria hereditatis petitio o wydanie calego spadku
sc. Pegasianum (73 ne)
kwarta falcydyjska dla spadkobiercy jezeli przejal spadek dobrowolnie
pretor moze zmusic na zyczenie fideikomisariusza spadkobierce do przyjecia spadku
Justynian- przywrocenie sc. Trebellianum i kwarta falcydyjska dla spadkobiercy
fideikomisariusz zostaje heredis loco
ZOBOWIAZANIA [262-345]
pojecie zobowiazan [263-265]
wspolczesnie
stosunek prawny, w ktorym jedna osoba jest wobec drugiej obowiazana do swiadczenia
strona obowizana do swiadczenia nazywana jest dluznikiem, strona uprawniona- wierzycielem
zobowiazanie ze stanowiska wierzyciela nazywane jest wierzytelnoscia, z drugiej- dlugiem
okreslenie w zrodlach prawa rzymskiego
brak pelnej definicji obligatio
actio in personam wg Gaiusa “Actio in personam wystepuje wtedy, gdy prowadzimy proces przeciwko komus, kto jest wobec nas zobowiazany z kontraktu lub deliktu, tzn kiedy wystepujemy z twierdzeniem, ze powinien nam cos dac, uczynic, swiadczyć”
Paulus (D. 44,7,3) “Istota zobowiazania nie polega na tym, azeby jakas rzecz lub sluzebnosc uczynic nasza ale na tym azeby zmusic kogos innego do dania na czegos lub do czynienia lub do swiadczenia”
Instytucje Justyniana “zobowiazanie jest wezlem prawnym, ktory zmusza nas do swiadczenia komus pewnej rzeczy wg praw naszego panstwa”
elementy rzymskiej obligatio
charakter wzgledny (vinculum iuris tylko miedzy creditor i debitor)
obowiazek spelnienia swiadczenia przez dluznika (dare, facere, praestare)
zaskarzalnosc (opierajaca sie na wyraznie oznaczonych podstawach, poczatkowo tylko kontraktach i deliktach i tylko z ius civile)
teorie odnoszace sie do genezy rzymskiego obligatio [266]
co bylo najstarsza forma rzymskiej obligatio (kontrakty czy delikty)
rozwoj do obligatio z deliktu (zemsta rodowa- kara talionu- dobrowolna ugoda, kara pieniezna)
rozwoj do obligatio z kontraktu (per aes et libram, sponsio)
rozdzial odpowiedzialnosc i dlugu w najstarszym prawie rzymskim
XIX teoria Brinza
poczatkowo zobowiazanie tworzylo jedynie obowiazek do splaty przez dluznika
odpowiedzialnosc powstala przez odrebna czynnosc ustanawiajaca reczyciela
dopiero pozniej dopuszczono by dluznik i reczyciel byly jedna osoba
obecnie podchodzi sie do tej teorii bardzo sceptycznie
niezgodnosc z przekazami Gaiusa
czy obligatio w prawie klasycznym bylo zwiazane tylko z ius civile
zwoleninicy odnoszenia sie obligatio rowniez do ius honorarium powoluja sie na Instytucje Gaiusa
inni uwazaja ze Gaius rozszerzyl pojecie obligatio wbrew powszechnym owczesnie pogladom
podzial zobowiazan [267-270]
ze wzgledu na ich charakter
jednostronne/dwustronne
jednostronne (obligatio unilateralis)
tylko jedna osoba jest wierzycielem i moze wystepowac z actio in personam
wynikaly z kontraktow werbalnych [290], literalnych [291] oraz pozyczki [286]
wynikaly z deliktow [309], quasi-deliktow [326], quasi kontraktow [305-306]
dwustronne (obligatio bilaterales)
rownoczesne (obligationes bilaterales aequales, synallagmatyczne, wzajemne)
powstale przez sam fakt zawarcia zobowiazania, obowiazku spelnienia wzajemnego swiadczenia
wynikaly z kontraktow konsensualnych (oprocz mandatu) [293-296]
nierownoczesne (obligationes bilaterales inaequales)
w chwili powstania zobowiazania tylko jedna ze stron byla uprawniona, a druga tylko zobowiazana
wierzycielowi przyslugiwala actio directa (bezposrednia)
z czasem dluznik mogl nabyc okreslone uprawnienia do wierzyciela
dochodzil ich przez actio contratia (przeciwna)
wynikaly z kontraktow realnych (poza pozyczka) [287-289], mandatu [297] i niektorych quasi-kontraktow (tutela, negotiorum gestio) [303-304]
stricti iuris/bonae fidei (formulka zawierala klauzule dobrej wiary)
stricti iuris
sedzia orzekajacy musial scisle trzymac sie instrukcji formulki [395]
wywodzily sie z dawnego ius civile
bez exceptio sedzia nie mogl uwzgledniac zarzutow pozwanego
obligatio z deliktow i niektore z kontraktow (werbalne, literalne, pozyczka)
bonae fidei
wywodzily sie z prawa pretorskiego
pozwany nie musial wysuwac przyslugujacych mu zarzutow juz przed pretorem
obligatio z kontraktow konsensualnych i wiekszosc realnych
obligationes civiles/naturales
tylko zobowiazania cywilne mogly byc zaskarzalne
zobowiaznia naturalne rodzily skutki prawne
dluznik ktory dobrowolnie spelnil swiadczenie nie mogl zadac zwrotu takiego swiadczenia jako nienaleznego (conditio indebiti) [306]
mogly byc umocnione (intercessio) przez poreczenie [334] lub zastaw [216-219]
mogly ulec potraceniu [345]
mogly byc odnowieniu [341]
swiadczenia [271-278]
pojecie swiadczen
podstawowym elementem kazdej obligatio jest obowiazek spelnienia okreslonego swiadczenia
rodzaje
dare, obowiazek wydania rzeczy w celu przeniesienia wlasnosci kwirytarnej lub bonitarnej, ewentualnie prawa na rzeczy cudzej (rowniez zaplata w pieniadzu za swiadczenie wzajemne)
facere, obowiazek wykonania danej czynnosci (albo jej zaniechanie- non facere), rowniez przeniesienie posiadania
praestare (wieloznaczne)
rozne rodzaje zachowan dluznika do ktorych zobowiazuje go obligatio
obowiazek zachowania dluznika wychodzacy poza tresc zobowiazania (odszkodowanie za culpa, dolum, custodia)
odpowiedzialnosc z tytulu gwarancji
odpowiedzialnosc poreczycieli za dlug cudzy
wymagania dotyczace swiadczen
prawnie i faktycznie mozliwe do wykonania (Celsus: “impossibilium nulla obligatio est”)
musza miec wartosc majatkowa, dajaca sie wyrazic w pieniadzach
musza byc wyraznie okreslone lub dajace sie okreslic w przyszlosci
nie moze byc sprzeczne z dobrymi obyczajami lub oparte na niegodziwej przyczynie
swiadczenia w rzeczach okreslonych
in genere
dluznik swiadczy rzecz nalezaca do danego gatunku
nie gasnie gdy rzecz ktora chcial swiadczyc zostaje zniszczona
in specie
dluznik swiadczy okreslona rzecz
species perit ei cui debetur
odszkodowanie jezeli dluznik odpowiada za przyczyne ktora spowodowala niemoznosc swiadczenia
wielosc swiadczen
zobowiazania przejmienne (obligatio alternativa)
w tresci zobowiazania istnieja dwa swiadczenia, ale wykonane moze byc tylko jedno (z reguly wyboru dokonuje dluznik)
upowaznienie przemienne (facultas alternativa)
w tresci zobowiazania istnieje jedno swiadczenie ale wykonane moga byc dwa (np. odpowiedzialnosc noksalna)
podzielnosc swiadczenia
jezeli przedmiot swiadczenia byl podzielny mogl byc wykonany w czesciach przez poszczegolnych dluznikow lub na rzecz poszczegolnych wierzycieli (“nomina semper sunt divisa”)
gdy przedmiot byl niepodzielny realizowany byl przez jedna z osob
solidarnosc swiadczenia
wynikala ze
stipulatio
legatu damnacyjnego
wspolwlasnosci
spolki
niepodzielnosci swiadczenia
rodzaje
czynna (kilku wierzycieli)
kazdy wierzyciel mogl zadac calego swiadczenia podzielnego od dluznika (zwalnialo to ze zobowiazania)
w prawie klasycznym litis contestatio zwalnialo dluznika od odpowiedzialnosc wobec innych wierzycieli
bierna (kilku dluznikow)
wierzyciel mogl zadac spelnienia calego swiadczenia przez jednego z dluznikow
w prawie klasycznym litis contestatio zwalnialo pozostalych
w prawie justynianskim wprowadzono beneficium divisionis
zrodla zobowiazan [270-283]
podzial na zobowiazania z deliktow i kontraktow uwazany jest za najdawniejszy (niektorzy twierdza ze znany juz w prawie archaicznym)
inni uwazaja za najstarszy podzial ze wzgledu na czynnosci prowadzace do powstania wezla prawnego
re (wreczenie rzeczy lub zdarzenie)
verbis (wypowiedzenie okreslonych slow)
litteris (oswiadczenie na pismie)
consensu (dowolnie wyrazona zgoda)
contractus pochodzili od contrahere (laczyc, nawiazywac)
klasyfikacja zrodel zobowiazan przedstawiona przez Gaiusa
dwojpodzial zrodel zobowiazan w Instytucjach Gaiusa
Gaius juz w Instytucjach wskazuje na istnienie zrodel innego typu (zwrot otrzymanego nieslusznie wzbogacenia)
trojpodzial zrodel zobowiazan w “Res cottidianae”
powstaje trzecia grupa: variae causarum figurae (rozne inne przyczyny zobowiazan)
podobny zastosowany w polskim kodeksie zobowiazan z 1933
klasyfikacja zrodel zobowiazan w Instytucjach justynianskich (czworpodzial)
ex contractu
quasi ex contractu
ex delicto
quasi ex maleficio
inne klasyfikacje zrodel zobowiazan
Ulpian
skargi wynikajace z kontraktu
skargi wynikajace z czynu niedozwolonego
skargi wynikajace ze stanu faktycznego (ochrony udziela pretor)
Modestyn
wreczenie rzeczy
wypowiedzenie slow
samo wyrazenie porozumienia
przepis ustawy
prawo pretorskie
koniecznosc
czyn niedozwolony
zobowiazania z kontraktow i zdarzen do nich zblizonych [284-308]
geneza i rozwoj rzymskiego systemu kontraktowego
poczatki zwiazane z najdawniejszymi, formalnymi i uroczystymi czynnosciami takimi jak nexum czy sponsio
pozniej rozwoj zarowno wywodzacych sie z ius civile i ius honorarium
zasada nominalizmu kontraktowego w okresie klasycznym, tylko pewne scisle oznaczone i przewidzaine w prawie rodzaje dzialan, zmierzajacych do zawiazania miedzy stronami stosunku zobowiazaniowego, mogly takie zobowiazanie zawiazac
brak swobody umow
poczatki w formie zaskarzania wszelkich umow jako kontraktow werbalnych, realnych nienazwanych i paktow pretorskich
klasyfikacja kontraktow
Gaius podzial kontrakty ze wzgledu na sposob wyrazenia woli przez strony (kontrakty nazwane)
wydanie rzeczy (re), kontrakty realne (res)
mutuum, commodatum, depositum, pignus
wypowiedz oznaczonych slow (verbis), kontrakty werbalne (verba)
sponsio, stipulatio, fideipromissio, fideiussio, cautio
zawarcie kontraktu w formie pisemnej (litteris), kontrakty literalne (litterae)
expensilatio (w prawie klasycznym), chirographa (w prawie poklasycznym)
nieformalne wyrazenie zgody przez strony (consensu), kontrakty konsensualne (consensus)
emptio venditio, locatio conductio, societas, mandatum
na bonae fidei oparte byly kontrakty konsensualne i realne (oprocz mutuum), chronione przez actiones bonae fidei [395]
obligationes re contractae
mutuum
wywodzila sie z archaicznego nexum (per aes et libram)
dluznik mogl byc pozwany za pomoca legis actio per manus iniectionem [371]
jezeli nie doszlo do procesu dochodzilo do egzekucji osobistej
poczatkowo albo trans Tiberim albo zabicie
po lex Poetelia (326 pne) u wierzyciela jako nexus
mutuum dans przenosil przez traditio pewna ilosc rzeczy zamiennych na mutuum accipiens
przechodzila wlasnosc przedmiotow
dluznik byl zobowiazany do zwrotu takiej samej ilosci rzeczy tego samego gatunku
zobowiazanie jednostronne stricti iuris
dochodzenie zwrotu przez
condictio certae creditae pecuniae
condictio certae rei
ograniczenia senatus consultum Macedonianum (za Wespazjana)
zakaz pozyczek dla synow pod patria potestas
byly one traktowane jako zobowiazania naturalne (zakaz condictio indebiti)
aby otrzymac procenty trzeba bylo zawrzec stipulatio usurarum
wg lex XII tab. fenus unciarum (nie wiadomo miesiecznie czy rocznie)
w okresie cesarstwa max. 12%
Justynian ogranicza usurae do 6% (kupcy 8%, osoby o wysokiej pozycji 4%)
pozyczka morska (fenus nauticum)
ryzyko pozyczajacego przypadkowego zaginiecia statku lub dobr
usuras ad infinitas
pactum potrzebne za zastrzezenia placenia odsetek
commodatum
wywodzilo sie z aktow powierniczych dokonywanych za pomoca mancipatio lub in iure cessio (tak jak depozyt i zastaw)
fiducia cum amico contracta
prawo do nieodplatnego korzystania z rzeczy
commodans oddaje rzecz oznaczona indywidualnie commodatarius w possessio naturalis na okreslony czas [174]
prawo do korzystanie zgodnie z umowa lub naturalnym przeznaczeniem
brak prawo do pozytkow
odpowiedzialnosc za omnis culpa i obowiazek custodia [336]
furtum usus, furtum rei suae [311]
zobowiazanie dwustronne, nierownoczesne, bona fides
actio commodati directa
actio commodati contraria
zwrot nadzwyczajnych nakladow lub szkod jezeli rzecz byla wadliwa
commodans odpowiadal za dolus i culpa lata
depositum
wywodzilo sie z fiducia cum amico contracta
deponens przekazuje rzecz ruchoma, oznaczona indywidualnie depositarius w celu nieodplatnego przechowania
depozytariusz
furtum usus
odpowiedzialnosc za dolus i culpa lata
kontrakt dwustronny nierownoczesny
actio depositi directa
actio depositi contraria
szczegolne formy depozytu
depozyt nieprawidlowy (depositum irregulare)
przeniesienie wlasnosci pieniedzy lub innych rzeczy oznaczonych gatunkowo
depozyt konieczny (depositum miserabile)
zaostrzona odpowiedzialnosc depozytariusza (in duplum)
depozyt sekwestrowy (sequestrum)
przyslugiwala depozytariuszowi ochrona interdyktalna (posesoryjna)
pignus
wywodzil sie z fiducia cum creditore contracta
posiadanie naturalne dla wierzyciela w celu zabezpieczenia wierzytelnosci
zobowiazanie z pignus powstawalo rowniez przy hypotheca
zastawnik mial zakaz uzywania rzeczy (furtum usus)
zobowiazany do szczegolnej ochrony rzeczy (custodia)
ochrona interdyktalna (posiadania)
zobowiazanie dwustronne nierownoczesne
actio pigneraticia directa
actio pigneraticia contraria
furtum rei suae
antychreza, szczegolna forma zastawu
obligationes verbis contractae
wywodzily sie z archaicznego sponsio (miedzy stipulator a promissor)
niewymagana byla obecnosc swiadkow
zobowiazanie jednostronne stricti iuris
czynnosc abstrakcyjna, unitas actus
kontrakty w ktorych nie uzywano spondere mogly byc zawierane przez cudzoziemcow (rowniez w jezyku obcym)
dochodzenie przez
legis actio per iudicis postulationem [373]
condictio certae creditae pecuniae, condictio certae rei
w wypadku innych form dochodzone na mocy imperium pretora
cautio, dokument sporzadzacy przez strony w celu dowodu zawarcia stypulacji
472 dokuement stwierdzajacy stypulacje stanowil podstawe ochrony prawnej
acceptilatio obowiazkowe
znane byly rowniez zobowiazania slowne przez jednostronne przyrzeczenie
dotis dictio [126]
iusuirandum liberti [100]
obligationes litteris contractae
forma pisemna rzadko stosowana w klasycznym prawie rzymskim
wpisy w ksiegach rachunkowych zamoznych Rzymian
nomina arcaria (nie tworzyly zobowiazan)
nomina transcripticia (fikcyjne wplaty i wyplaty)
expensilatio, novatio okreslonego zobowiazania w abstrakcyjne z tytulu wpisu
transcriptio a re in personam
transcriptio a persona in personam (zmiana wierzyciela czy dluznika)
w okresie poklasycznym pojawily sie skrypty dluzne (chirographa, syngrapha)
poczatkowo tylko miedzy peregrynami
obligationes consensu contractae
emptio venditio
poczatkowo per aes et libram
charakter rozporzadzajacy
jezeli o rzecz sprzedana osoba trzecia wytoczyla rei vindicatio to wlasciciel usial wystapic z auctoritas
w wypadku przegrania sprawy kupujacy wystepowal z actio autoritatis
rownoczesnie rozwijala sie sprzedaz nieformalna (nalezalo porozumiec sie co do merx i pertium)
rzymska sprzedaz konsensualna rodzila tylko zobowiazanie miedzy stronami
czynnosc wzajemna rownoczesna (synallagmatyczna), oparta na dobrej wierze
actio venditi
actio empti
traditio res mancipi prowadzilo do rozpoczecia okresu zasiedzenia
towarem mogla byc kazda res in commercio istniejaca lub majaca powstac w przyszlosci (sprzedaz losowa, kontrakt aleatoryjny)
emptio spei, bezwarunkowa, dochodzila do skutku nawet gdy rzecz nie powstala
emptio rei speratae (kupno rzeczy przyszlej), kontrakt pod warunkiem zawieszajacym
periculum est emptoris rownowazone przez pozytki przypadajace kupujacemu po zawarciu kontraktu
odpowiedzialnosc sprzedawcy
za wady prawne
w przypadku evictio obowiazek auctoritas
w wypadku przegranej actio auctoritatis (in duplum) [292]
poczatkowo brak odpowiedzialnosc z mocy prawa (zawierano stipulatio duplae)
z czasem stala sie naturalia negotii
za wady fizyczne (rzeczy indywidualnie oznaczonej)
brak odpowiedzialnosc za wady jawne
poczatkowo za wady ukryte odpowiedzialnosc tylko gdy o nich wiedzial i je zatail lub gdy zapewnial o nieistniejacej wlasciwosci rzeczy
wynik bona fides
odpowiedzialnosc za wady ukryte, niezalezna od swiadomosci dopiero w edyktach edylow kurulnych
wada miala dotyczyc niewolnika, zwierzat pociagowych lub jucznych
musiala byc wyraznie wymieniona w edykcie
kontrakt musial byc zawarty na targowisku
udzielano
actio redhibitoria (w ciagu 6 m-cy o odstapienie od umowy)
actio quanti minoris (w ciagu 12 m-cy o obnizenie ceny)
z czasem skargi udzielany przy kazdej wadzie, kazdego towaru i z kazdego kontraktu
locatio conductio
zobowiazania dwustronne, rownoczesne, oparte na bona fides (actio locati, actio conducti)
locator udostepnial swoje dobra conductor, w zamian za co conductor placil wynagrodzenie
rodzaje najmu
locatio conductio rei
wydanie rzeczy do czasowego uzytkowania konduktorowi (za merx)
lokator mial obowiazek utrzymania rzeczy w stanie uzytkowym przez caly okres najmu, ponosil ryzyko przypadkowej utraty rzeczy
locatio conductio operis
conductor wykonuje dzielo dla locator
zaplata w pieniadzy
zobowiazanie wykone wraz z dostarczeniem do lokatora
niektore kategorie wykonawcow odpowiadaly za custodia
locatio conductio operarum
locator pracuje na rzecz pracodawcy
obowiazek zaplaty gdy locator nie moze wykonywac pracy nie z jego winy
lex Rhodia de iactu (rodyjskie prawo zrzutu)
actio conducti i actio locati dla dochodzenia praw wyrzuconego do morza towaru
skladali sie wlasciciel statku i wlasciciel towaru ktory dotarl na miejsce
societas
wywodzila sie ze wspolnoty majatkowej wspoldziedzicow (consortium ercto non cito)
societates, dobrowolne wspolnoty majatkowe na podstawie zgodnej woli zaintersowanych osob
societas omnium bonorum
societas unius rei
societas alicuius negotionis
zobowiazania dwustronne, rownoczesne, dobrej wiary
zasada swobody tworzenia i rozwiazywania spolek
smierc jednego z czlonkow powodowala jej rozwiazanie
actio pro socio do rozstrzygania problemow majatkowych
powodowalo natychmiastowe rozwiaznie spolki
powodowalo infamie zasadzonego
actio communi dividundo, podzial majatku spolki przy zgodnym rozwiazywaniu spolki
wspolnicy odpowiadali za cupla levis in concreto [336]
wysokosc zyskow okreslala umowa nie wklady
zakaz potracania zysku ze strat
zakaz societas leonina
societas nie byla osobnym podmiotem prawa
istnialy spolki majace charakter spolek prawa handlowego (wspolczesnego)
cechy
trwajace po smierci wspolnika
odpowiedzialnosc solidarna
wyodrebniony majatek spolki
zwane societas publicanorum
posiadaly
arca (wspolna kasa)
res communes (wspolny majatek)
syndicatus (zarzadca)
mandatum
w prawie klasycznym mandatum bylo kontraktem w ktorym mandatarius zobowiazywal sie do wykonania danej czynnosci prawnej lub faktycznej dla mandans
musiala lezec w interesie mandansa lub innych osob
jezeli sluzyla tylko mandatariuszowi byla traktowana jako niewiazace consilium
zobowiazanie dwustronne, oparte no dobre wierze, nierownoczesne
actio mandati directa (infamujaca)
actio mandati contraria
mandat musial byc wykonany w scisle okreslonych granicach
przedmioty mandatu
uslugi intelektualne
zawarcie czynnosci prawnej
dokonanie poreczenia za cudzy dlug
prowadzenie spraw innej osoby
mandatum qualificatum (polecenie udzielenia kredytu osobie trzeciej)
mandatum nie laczyl sie z pelnomocnictwem do dzialania ze skutkiem bezposrednim dla mandansa
mandat wygasal po smierci jednej ze stron
czynnosc nieodplatna
czesto wyplacane honorarium (lex Cincia ograniczyla jego gorna wartosc, 204 pne)
w procesie kognicyjnym dopuszczono dochodzenie honorarium
rozszerzenie rzymskiego systemu kontraktowego
odchodzenie od zasady nominalizmu kontraktowego
zaskarzalnosc nova negotia
powstaly w ten sposob contractus reales innominati
zaskarzalnosc pacta praetoria i pacta legitima
kontrakty realne nienazwane
rozwiniecie rzymskich synallagmatycznych kontraktow konsensualnych
obowiazek spelnienia swiadczenia wzajemnego pojawial sie dopiergo gdy dopelnila go jedna ze stron (w momencie spelnienia kontraktu)
charakter jednostronny
poczatkowo tylko skarga tylko o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia (condictio ob rem dati, condictio causa data causa non secuta [307]) lub actio doli czy actio in factum
pozniej actio praescriptis verbis, powodztwo o wypelnienie swiadczenia wzajemnego (albo w okresie klasycznym albo justynianskim)
schematy kontraktow realnych nienazwanych w prawie justynianskim
do ut des
do ut facias
facio ut des
facio ut facias
przyklady
permutatio (zamiana), Sabinianie traktowali ja jako forme venditio emptio
aestimatum (kontrakt estymatoryjny), zaczatek wspolczesnej umowy komisu
transactio (ugoda), wzajemna rezygnacja z roszczen
precarium, w prawie justyniaskim
pacta
pactum nudum nie rodzilo w prawie rzymskim samoistnej skargi
w edykcie pretorskim pojawia sie uznanie paktow nieformalnych o ile sa zgodne z zasadami uczciwosci i przepisami
powstalo exceptio pacti [387]
pacta adiecta wplywaly na tresc kontraktow
pacta praetoria (zaskarzalnosc przez actio in factum)
constitutum debiti (umowa o wypelnienie zobowiazania juz istniejacego)
constitutum debiti proprii (dochodzona przez actio de pecunia constituta)
constitutum debiti alieni (podobna w skutkach do poreczenia)
receptum argentarii (nieformalne oswiadczenia bankiera gwarantujacego pokrycie dlugow jego klienta)
actio recepticia
receptum nautarum, cauponum, stabulariorum (nieformalne oswiadczenie o zwiekszonej odpowiedzialnosci z przedmioty wniesone przez podroznych)
actio de recepto (poczatkowo nawet odpowiedzialnosc za vis maior, potem custodia)
pactum de iureiurando (umowa o zlozenie dobrowolnej przysiegi w postepowaniu in iure
actio de iureiurando
pacta legitima
pactum dotale (przyrzeczenie posagu zaskarzalne od 428 ne)
donatio (umowa darowizny)
compromissum (nieformalna umowa o powierzenie prywatnemu sedziemu rozstrzygniecia sporu)
w prawie klasycznym obowiazkowa wzajemna stypulacja kary umownej
pozniej powrot do tego systemu za Justyniana
obligationes quasi ex contractu (4 wymienione w kodyfikacji justynianskiej)
negotiorum gestio
prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (glownie osoby zmarlej lub nieobecnej)
negotiorum gestor powinien zawiadomic dominus negotii o zajmowaniu sie jego sprawami
w przypadku potwierdzenia nie mogl on kwestionowac uzytecznosci dzialan gestora
zobowiazanie dwustronne, nierownoczesne, oparte na dobrej wierze
actio negotiorum gestorum directa (nie prowadzilo do infamii)
actio negotiorum gestorum contraria
tutela
zobowiazanie dwustronne, nierownoczesne, dobrej wiary
pupil mogl dochodzic swoich praw skarga infamujaca actio tutelar directa po dojsciu do pelnoletnosci
legatum
per damnationem i sinendi modo
dochodzono ich za pomoca skarg in personam
legis actio per manus iniectionem [371]
actio ex testamento [290]
solutio indebiti
zobowiazanie ze spelnienia nienaleznego swiadczenia
w przypadku swiadomego przejecia actio furti
w wypadku bledu condictio indebiti
brak generalnej koncepcji odpowiedzialnosc za bezpodstawne wzbogacenie, znane tylko konkretne przypadki
condictio ob rem datio, condictio data causa non secuta (przy kontraktach realnych nienazwanych)
condictio ob turpem causa (przyjecie przysporzenie w celu powstrzymania sie od dzialania haniebnego)
condictio furtiva (konkurowala z rei vindicatio)
condictio sine causa, condictio ob iniustam causam (wypelnienie zobowiazania nie posiadajacego podstawy prawnej)
zobowiazania powstale z czynow niedozwolonych i ze zdarzen do nich zblizonych [309-331]
pojecie delictum w prawie rzymskim
delikt, przestepstwo prawa prywatnego
brak definicji w zrodlach rzymskich
zobowiazywalo do zaplacanie kary prywatnej (poena privata)
actio poenalis [396]
actiones populares [328]
crimen, przestepstwa godzace w interes ogolu
poszczegolne delikty (przestepstwa prawa cywilnego)
furtum
furtum w lex XII tab. i w prawie przedklasycznym
furtum manifestum
kara chlosty, oddanie w rece poszkowanego
dla niewolnika kara chlosty, a potem smierc
zlapany na goracym uczynku w nocy mogl byc zabity jezeli poszkowany krzyczal
prawo pretorskie wprowadzilo kare wartosci quadruplum (prywatna, pieniezna)
prawdopodobnie decydowalo schwytanie przestepcy w miejscu przestepstwa
furtum nec manifestum
kara in duplum a potem skarga in duplum w prawie pretorskim
inne skargi zwiazane z kradzieza
actio furtii concepti et oblati (przeciwko przechowujacemu rzecz skradziona)
dochodzenie potrojnej wartosci
rewizja w postaci szczegolnego ceremonialu
actio furti prohibiti (przeciwko osobie utrudniajacej poszukiwanie rzeczy)
kara in quadruplum
furtum w prawie klasycznym (contrectatio)
Paulus “nieuczciwe dotkniecie cudzej rzeczy w celu osiagniecia z tego korzysci albo samej rzeczy, ablo przez jej uzywanie, albo posiadanie”
furtum rei
furtum rei suae
furtum possessionis
furtum usus
contrctatio musialo nastapic wbew woli uprawnionego do wytoczenia actio furti
odpowiedzialnosc na podstawie
dolus
contrctatio fraudulosa (nieuczciwe dzialanie sprawcy)
lucri faciendi grantia (dzialanie dla korzysci)
czynne prawo do wniesienia actio furti mieli wszyscy w ktorych interesie bylo pozostanie rzeczy w dotychczasowym stanie
czyli rowniez osoby odpowiedzialne za custodia
zastosowanie skargi penalnej nie wykluczalo mozliwosci zastosowania actiones rei persecutoriae [396], np. rei vindicatio
furtum w prawie poklasycznym
wprowadzono kary publicznoprawne
sciganie w drodze cognitio extra ordinem (crimena extraordinaria)
rapina
kwalifikowana forma popelnienia kradziezy
actio vi bonorum raptorum (powstala w koncu republiki)
kara prywatna in quadruplim (tylko w ciagu roku)
pozniej tylko skarge pretorska in simplum
damnum iniuria datum
odpowiedzialnosc za szkody wyrzadzone w cudzym majatku wg lex XII tab.
przypadki odpowiedzialnosc za uszkodzenie lub zniszczenie czyjej rzeczy
actio de arboribus succissis (zniszczenie drzewa lub krzewu)
os fractus (uszkodzenie cudzego niewolnika)
odpowiedzialnosc za wyrzadzenie szkody majatkowej wg lex Aquilia
lex Aquilia uchwalona w plebiscycie, 286 pne
wprowadzona zostaje actio damni iniuriae ex lege Aquilia
rozdzialy ustawy okreslaja szkody
rozdzial I, odpowiedzialnosc osoby za bezprawne i bezposrednie dzialanie ktore spowodowalo smierc niewolnika lub zwierzecia zaliczanego do pecus
rozdzial II, odpowiedzialnosc adstypulatora za nieuczciwe umorzenie dlugu
rozdzial III, odpowiedzialnosc osoby ktora w wyniku dzialnia okreslonego w rozdziale pierwszym zranila cudzego niewolnika lub zwierze nalezace do pecus, zabila lub zranila inne zwierze, wzglednie zniszczyla lub uszkodzila jakas rzecz
przeslanki odpowiedzialnosci wg lex Aquilia
bezposrenie oddzialywanie samego sprawcy na rzecz (damnum corpore corpori datum)
szkoda musiala wystapic w wyniku bezprawnego dzialania (nie zaniechania- damnum iniuria datum)
rzecz musiala zostac zniszczona albo uszkodzona
wymog okreslenia wartosci rynkowej rzeczy, a nie szczegolnej jaka moglaby miec dla poszkodowanego
ustawa nie odnosila sie do odpowiedzialnosc za szkody majatkowe wyrzadzone na ciele osoby wolnej
poczatkowo czynna legitymacja tylko wlasciciela kwirytarnego rzeczy
sankcja
z rozdzialu I, zaplata najwyzszej wartosci w ciagu ostatniego roku przed szkoda
z rozdzialu II, adstypulator musial zwrocic wierzycielowi strate z powodu umorzenia
szybko wyszlo z uzycia
z rozdzialu III, zaplata najwyzszej wartosci w ciagu ostatnich 30 dni
w procesie legisakcyjnym zastosowanie mialo legis actio per manus iniectionem
jezeli pozwany zaprzeczyl zarzutowi w wypadku przegranej placil podwojna wartosc (jezeli nie zaprzeczy, zaplaci tylko in simplum)
pozniej w procesie formulkowym jezeli pozwany kwestionowal stwierdzenia powoda mogl dochodzil zasadzenia in duplum (w braku zarzutow przeciw powodowi tylko in simplum)
rozwoj odpowiedzialnosc z lex Aquilia w prawie pretorskim i klasycznym
wprowadzenie actio ex lege Aquilia utilis (actio in factum) [394]
ujecie oddzialywania posredniego sprawcy i odpowiedzialnosci za zaniechanie
wyksztalcona zasada winy jako przeslanka powstanie odpowiedzialnosci (wczesniej odpowiedzialnosc obiektywna)
lex Aquilia obejmuje wszystkie stopnie winy, pan odpowiada za niewolnika
actio utilis umozliwilo rozciagniecie zakresu na przypadki utraty fatycznego wladztwa (oprocz zniszczenia i zepsucia)
rozszerzenie znaczenia wartosci rzeczy (aestimare interesse i lucrum cessans) [337]
odpowiedzialnosc z lex Aquilia mogla byc stosowana do uszkodzen ciala osoby wolnej
actio in factum mogli wniesc rowniez wlasciciele bonitarni i niektore osoby wladajace rzecza (np. commodotarius)
iniuria
pojecie
“wszystko co jest niezgodne z prawem, ogolnie nazywa sie bezprawiem”
iniuria oznacza przede wszystkim zniewage (czynem lub slowem)
iniuria w lex XII tab. (przypadki karania naruszenia nietykalnosci osobistej osob wolnych, tablica 8, zniewaga podwladnych rownala sie zniewadze pater familias)
membrum raptum (trwale uszkodzenie ciala)
os fractus (zlamanie kosci kijem lub reka, kara 150 asow)
wlasciwa zniewaga (naruszenie nietykalnosci bez wyraznego uszkodzenia ciala (tab. 8.4), kara 25 asow
mala carmina (zle piesni)
iniuria w prawie pretorskim i klasycznym
edykt pretora “De iniuriis” wprowadza actio iniuriarum aestimatoria
kara wg zasada slusznosci i sprawiedliwosci, biorac pod uwage wine sprawcy
taxatio (gorna granica kary wyznaczona przez poszkodowanego)
mogl wystapic maz w wypadku obrazy zony (nawet jezeli nie byla pod manus), pater familias mogl wystapic zawsze
jedna z actiones vindictam spirantes
“De convicio” odpowiedzialnosc za obraze slowna
“De adtemptata pudicitia” odpowiedzialnosc za molestowanie, zaczepianie kobiety dobrych obyczajow
contrario iniuriarum iudicium (skarga o 1/10 kowty zadania pierwotnego pozwu w wypadku nieudowodnienia winy)
odpowiedzialnosc krymianalna za iniuria
81 pne lex Cornelia de iniuriis
odpowiedzialnosc krymialna za
pulsare (uderzenie)
verberare (wychlostanie)
domum intoire (najscie domu)
przestepstwa prawa pretorskiego
metus
dopiero pretorowie wzieli w obrone poszkodowanych grozby
exceptio quod metus causa [387]
jezeli ktos poniosl juz szkode
restitutio in integrum [419]
actio quod metus causa
skarga penalna, wystepowal poszkodowany i jego dziedzice przeciw sprawcy
actio arbitraria vel restitutoria [384]
albo dobrowolne zaplacenie przed wyrokiem albo kara in quadruplum
stosowana tylko w ciagu roku
po roku actio in factum (in simplum)
dolus
66 pne Aquilius Gallus wprowadza actio doli
skarga penalna, infamujaca, in simplum
stosowana w ciagu roku
pozniej actio in factum (nie infamujaca)
exceptio doli
servi corruptio
actio servi corrupti
skarga penalna na podwojna wartosc zmiejszenia wartosci niewolnika
przeslanki: dolus, rzeczywiste zgorszenie niewolnika
fraus creditorum
uszczuplenie swojego majatku przez dluznika w celu unimozliwienia egzekucji naleznosci
pretor mogl dac restitutio in integrum albo interdictum fraudatorium (do osoby ktora swiadomie nabyla majatek upadlego)
actio Pauliana w prawie justynianskim
obligationes quasi ex delikto
iudex qui litem suam fecit
sedzia w dawnych procesach rzymskich otrzymywal prawo do sadzenia sprawy na podstawie litis contestatio
Gaius: odpowiedzialnosc za niestarannosc sedziego
Ulpian: odpowiedzialnosc za zly zmiar, nieuczuciwe dzialanie sedziego
w wypadku wprowadzenia skargi przeciw sedziemu stawal on w pozycji dawnego dluznika (novatio)
skarga opiewala na wartosc przedmiotu procesu pierwotnego
81 pne lex Cornelia de sicariis i konstytucje cesarskie potwierdzaly kare smierci dla skorumpowanego sedziego (juz od lex XII tab.)
effusum vel deiectum
actio de uffusis vel deiectis przeciwko habitatorowi gdy
in duplum o zniszczona lub uszkodzona z powodu wypadniecia lub wylania czegos przez okno (brak ograniczenia w czasie, prawo do wystapienia ze skarga mieli tez dziedzice poszkodowanego)
w przypadku smierci wolnego czlowieka kara 50000 sestercow, actio popularis (w ciagu roku)
sedzia zasadzal kare wg uznania w przypadku uszkodzenia ciala wolnego czlowieka (ze skarga wystepowal poszkodowany bez ograniczenia terminu, actio popularis z terminem rocznym)
positum aut suspensum
odpowiedzialnosc w wysokosci 10000 sestercow osob, ktora wystawila lub wywiesila jakis przedmiot na okapie dachu, w miejscu gdzie moze to spowodowac szkode
actio de positis aut suspensis byla skarga penalna, actio popularis, gasla wraz ze smiercia odpowiedzialnego
exercitores navis aut couponae aut stabuli de damno aut furto
odpowiedzialnosc za uszkodzenia i kradzieze przedmiotow nalezacych do gosci przez personel statkow, zajazdow, stajni
skarga in duplum na podstawie culpa in eligendo
actio noxalis
actio de pauperie
actio servi corrupti (czesciej zaliczana do przestepstw prawa pretorskiego)
umocnienia zobowiazan [332-334]
intercessio
zabezpieczenie rzeczowe [216]
zabezpieczenie osobowe
rzeczowe umocnienie zobowiazan
fiducia cum creditore contracta
pignus [289]
hypotheca [219]
osobowe umocnienie zobowiazan
kontrakt werbalny
sponsio (tylko obywatel rzymski)
fidepromissio
fideiussio (umocnianie rowniez zobowiazan naturalnych, byla dziedziczna)
poreczyciel
odpowiedzialnosc nie mogla byc wieksza od odpowiedzialnosc glownego dluznika
mogl sie domagac zwrotu kosztow na podstawie kontraktu zlecenia
skutki niewykonania zobowiazan [335-338]
podstawowym obowiazkiem dluznika bylo prawidlowe wykonanie zobowiazania zgodnie z jego trescia
niewykonanie lub nienalezyte wykonianie powodowalo w zasadzie odpowiedzialnosc dluznika
zwolnienie ze zobowiazania mogly wygasic wydarzenia jak vis maior i causa fortuitus
podstawy odpowiedzialnosc za niewykonanie zobowiazania
dolus, swiadome postepowanie, ktorego celem jest narazenie wierzyciela na szkode
odpowiedzialnosc za dolus nigdy nie moglabyc wylaczona
culpa lata, niedbalstwo, niedochowanie starannosci jaka byla wymagana od kazdego czlowieka
odpowiedzialnosc na rowni z dolus
culpa levis in abstracto “starannosc jakiej mozna oczekiwac od starannego ojca rodziny”
odpowiadal dluznik gdy czerpal korzysci z kontraktu
culpa levis in concreto “starannosc jaka konkretny czlowiek zwykl byl przejawiac przy prowadzeniu wlasnych spraw”
przy prowadzeniu cudzych spraw
odpowiedzialnosc obiektywna (glownie w archaicznym prawie rzymskim)
subiektywizacja odpowiedzialnosc na gruncie odpowiedzialnosc za czyny niedozwolone
custodia (odpowiedzialnosc rowniez za causas fortuitus)
w prawie justynianskim powstala zamiast tego culpa in custodiendo
szkoda majatkowa i odszkodowanie
warunkiem odpowiedzialnosc byla rzeczywista szkoda majatkowa (damnum emergens)
do okreslonej wartosci poniesionej szkody mozna bylo doliczyc lucrum cessans (nieosiganiety zysk)
wysokosc odszkodowania zalezala od oceny sedziego
mora
mora dibitoris
dluznik popadal w zwloke w chwili gdy wierzyciel wzywal do spelnienia swiadczenia
w przypadku zobowiazan z czynow nieodzwolonych dluznik od poczatku znajduje sie w zwloce
podwyzszala odpowiedzialnosc pozyczkobiorcy
w prawie justynianskim “perpetuatio obligationis”
uwiecznienie zobowiazania
niekorzystne skutki zwloki odpadaja gdy przedmiot zobowiazania zostaje oferowany wierzycielowi
mora creditoris
gdy wierzyciel bez uzasadnionej przyczyny nie chcial odebrac przygotowanego swiadczenia
dluznik stawal sie wtedy odpowiedzialny tylko za dolus
dluznik mogl sprzedac przedmiot i zlozyc do depozytu
wygasniecie zobowizan [339-345]
wykonanie swiadczenia (solutio)
w prawie archaicznym wymagana contrarius actus
acceptilatio
solutio per aes et libram
zobowiazanie gasnie gdy staje sie niemozliwe do wypelnienia
zwolnienie z dlugu
w prawie klasycznym formalny akt zwolnienia z dlugu jest nadal praktykowany
jako akty fikcyjne zwalniajace dluznika z dlugo niezaleznie od spelnienia swiadczenia
pactum powodowalo ze gasna zobowiazania z tytulu iniuria i furtum
novatio
nowacja przez
kontrakty werbalne
konkrakty literalne
litis conestatio
rodzaje
novatio inter easdem personas
stipulatio Aquiliana, pierwszy formularz umarzajacy dlugi i tworzacy nowy zmiast nich
novatio inter novas personas
spelnial funkcje niedopuszczalnego w zasadzie przejecia dlugu lub cesji wierzytelsnosci
zmiana podmiotow w stosunki obligacyjnym
zmiana dluznika tylko przez novatio inter novas personas
zmiana wierzyciela mogla nastapic posrednio przez ustanowienie zastepstwa procesowego in rem suam
osiagana to za pomoca formulki procesowej z zamienionymi podmiotami
pozniej uzyskal actio utilis suo nomine
confusio, polaczenie sie osoby wierzyciela i dluznika
smierc stron
zobowiazanie z deliktu
smierc dluznika powoduje wygasniecie zobowiazania
jezeli zmarl wierzyciel to gasly tylko zobowiazania wynikajace z actiones vindictam spirantes [319]
zobowiazania z kontraktu
dziedziczne zarowno od strony wierzyciela jak i dluznika
wyjatek stanowia zobowiazania oparte na szczegolnym zaufaniu (societas, mandatum) lub gdy umowa mowila ze tylko jedna osoba moze wykonac dana rzecz
smierc powodowalo wygasniecie poreczenia o ile bylo w formie sponosio lub fideipromissio
potracenie
compensatio, wzajemne zaliczenie dlugow i wierzytelnosci
najczesciej dokonywane na skutek zawarcia odpowiedniego kontraktu
moglo byc wykonane przez sedziego w procesie na wniosek pozwanego
poczatkowo tylko w iudicia bonae fidei [395]
warunki
wymagalnosc obu wierzytelnosci
jednorodzajowosc obu wierzytelnosci
samodzielnie musieli dokonac ewentualnego potracenia wierzytelnosci bankier (argentarius) i bonorum emptor [400]
niedopilnowanie tego prowadzilo do przegrania sprawy na zasadzie zarzutu plus petitio
reskrypt Marka Aureliusza wprowadzil exceptio doli przeciwko wszelkiemu niewlasciwemu dzialaniu wierzyciela, ktory nie dokonal potracenia wzajemnych zadan jakie mial wobec niego pozwany
w procesie formulkowym sedzia na wniosek pozwanego mogl tylko oddalic powodztwo
warunki potracania wierzytelnosci w prawie justynianskim
identycznosc podmiotow
waznosc i wymagalnosc naleznosci
jednorodzajnosc
latwosc udowodnienia