Temat referatu:
CECHY I WYZNACZNIKI ROZWOJU
DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
Referat opracowała: mgr Edyta Kowacz
2
Rozwój to długotrwały proces ukierunkowanych zmian, w którym można
wyróżnić następujące po sobie prawidłowe etapy przemian (fazy rozwojowe) danego
obiektu, wskazujące różnicowanie się tego obiektu pod określonym względem. Rozwój
ma charakter postępowy, jeśli w jego wyniku powstaje nowa, wyższa jakość.
Z kolei w rozumieniu polskiej psychologii rozwojowej ontogeneza czyli rozwój
osobniczy jest dynamicznym, długotrwałym procesem, doprowadzającym do ilościowych
i jakościowych przemian w całokształcie działalności jednostki w zakresie
poszczególnych funkcji i czynności psychicznych.
Rozwój odbywa się w czasie, przy czym zmiany wykazują tendencję do
formowania się nowych jakości (od niższych do wyższych), zapewniając coraz lepsze
funkcjonowanie indywidualne i społeczne jednostki. Podkreślić należy, iż mimo
zbliżonych prawidłowości rozwoju, jednostki kształtują się w sposób niepowtarzalny,
wykazując odstępstwa w czasie, a także w jakości poszczególnych funkcji psychicznych.
Przebieg rozwoju każdej istoty ludzkiej warunkują dziedziczne zadatki we
współzależności ze środowiskiem biologicznym i społecznym. Rozwój, mimo różnic
indywidualnych i różnic środowiska, przebiega u wszystkich dzieci podobnie. Pewne
cechy są wspólne i charakterystyczne dla dzieci w danym okresie rozwoju. Takie typowe
cechy nazywane są właściwościami wieku.
Przy ustaleniu okresów rozwojowych uwzględnia się w psychologii również
odmienność metod i form wychowania, które mogą skutecznie wpływać na rozwój
dzieci, gdy są dostosowane do ich właściwości w danym wieku.
W psychologii polskiej wyróżnia się okres przedszkolny obejmujący dzieci między
3 a 7 rokiem życia. Granice okresów rozwojowych są jednak płynne. W każdym z nich
mogą występować cechy wcześniejszego stadium, które zanikają, a rozwijają się nowe,
typowe dla danego wieku, albo takie, które będą właściwe dopiero w dalszym okresie
życia dziecka.
W końcu okresu poniemowlęcego zaznacza się i utrzymuje do 5 roku życia szybsze
tempo przyrostu długości ciała w zestawieniu z przyrostem ciężaru ciała (przy czym
3
przyrost długości ciała wynosi 3 - 4 cm, a ciężaru 2 do 4 kg na rok). Dziecko rośnie
szybciej niż przybiera na wadze ciała, dzięki czemu jego sylwetka wydaje się bardziej
smukła. Zmieniają się również proporcje ciała, wydłużają kończyny i tułów, klatka
piersiowa poszerza się, a zwalnia tempo powiększania się czaszki. Wzrasta muskulatura,
dlatego dzieci w okresie przedszkolnym cechuje duża ruchliwość (chętnie biegają,
skaczą, przysiadają, wspinają się, podnoszą i przenoszą różne rzeczy - ciągle się czymś
zajmują).
Wraz z rozwojem układu ruchowego usprawniają się czynności narządów
wewnętrznych. Dostateczna pojemność płuc, sprawność serca, szerokość naczyń
krwionośnych oraz dobre ukrwienie mięśni pozwalają dziecku na intensywny lecz
krótkotrwały wysiłek. Trzeba zatem przeplatać ruch częstymi wypoczynkami.
We wczesnych latach życia lepiej funkcjonują duże grupy mięśni, np. pleców czy
barku, niż drobne. Dziecko, kiedy rysuje lub maluje, wykonuje początkowo zamaszyste
ruchy całym przedramieniem, a dopiero później doskonali ruchy dłoni i palców.
Rozwój układu nerwowego, kośćca, muskulatury sprawia, że w 5 roku życia ruchy
dziecka są już bardziej celowe, skoordynowane, zręczniejsze i precyzyjniejsze -
zarówno jeśli idzie o duże, jak i małe grupy mięśni, twarzy, rąk. Bogatsza jest wtedy jego
mimika, wyraźniejsza mowa, sprawniej posługuje się ono rękami. Wielokrotne
powtarzanie przez dzieci, ćwiczenie różnych czynności prowadzi do zautomatyzowania
pewnych mchów, do wytwarzania się nawyków motorycznych. Równolegle z rozwojem
ogólnej sprawności motorycznej następuje doskonalenie czynności ręcznych, przede
wszystkim w toku posługiwania się przedmiotami i narzędziami codziennego użytku. Pod
wpływem zdobywanej wprawy zmniejsza się napięcie mięśniowe u dziecka, a jego ruchy
stają się bardziej sprawne i oszczędne (zanikają ruchy zbyteczne).
W toku manipulacji rozwija się koordynacja wzrokowo-mięśniowa,
podporządkowanie ruchów spostrzeżeniom wzrokowym, a w związku z tym wzrasta
4
celowość ruchów dziecka, umożliwiająca mu działanie w nowych sytuacjach,
realizowanie pomysłów, wykonywanie prac użytecznych.
Wraz z rozwojem ruchowym postępuje rozwój sfery poznawczej i emocjonalnej
dziecka oraz jego kontaktów społecznych. Podłożem rozwijającego się jego życia
psychicznego jest układ nerwowy. W okresie przedszkolnym znacznie zwiększa się
masa mózgu, doskonali się jego struktura, co wpływa na szybki rozwój wyższej
czynności nerwowej. Następuje to zwłaszcza po ukończeniu 5 roku życia, kiedy
poszerza się płaszczyzna kontaktów dziecka z otaczającym światem. Dzięki wyższym
czynnościom kory mózgowej rozwijają się u dziecka procesy umysłowe oraz uczucia
bardziej złożone. Kora reguluje także czynności popędowe, podkorowe i wywiera na nie
hamujący wpływ. Siła hamowania w wieku przedszkolnym jest jednak wciąż słaba, mimo
że procesy hamowania stale się rozwijają. Przewaga pobudzenia nad hamowaniem oraz
przewaga czynności podkorowych nad korowymi jest tym większa, im dziecko jest
młodsze. Dlatego też dzieci w wieku przedszkolnym cechuje duża pobudliwość. Wskutek
tego łatwo tracą one równowagę uczuciową, ulegają sugestii, są zmienne, krzykliwe,
ruchliwe, trudno im panować nad sobą, łatwo się męczą i nużą.
Życie emocjonalne w wieku przedszkolnym odznacza się żywą dynamiką,
impulsywnością i równocześnie chwiejnością równowagi. Dziecko w tym wieku nie
potrafi jeszcze stłumić i opanować swoich emocji i uczuć. Wiele czynności dziecka ma
charakter ekspresyjny, to znaczy służą one wyrażaniu przeżyć emocjonalnych, których
dziecko nie umie maskować. Szczególnie wyraźnie w jego zachowaniu odzwierciedlają się
silne uczucia, gwałtowne i krótkotrwałe. Dziecko uzewnętrznia radość, gniew, w śmiechu
lub płaczu, w żywych gestach i mimice twarzy, w okrzykach, w ruchach całego ciała,
a także słowach, którym nadaje zależnie od przeżywanego uczucia odpowiednią intonację.
Dziecko w wieku przedszkolnym jest nie tylko impulsywne lecz także zmienne
w swych uczuciach i nastrojach. Jego emocje szybko się wytwarzają, ale też szybko gasną
(przeradzają się nawet w inne krańcowo odmienne uczucia).
5
Od połowy 6 roku życia dzieci zaczynają dojrzewać emocjonalnie. Uczą się
stopniowo opanowywać swe afekty oraz ich przejawy zewnętrzne, ruchowe i słowne.
Obserwuje się u nich wydatny rozwój uczuć wyższych: intelektualnych, społecznych,
moralnych i estetycznych. Uczucia te są skierowane na określone obiekty w sposób
bardziej trwały niż przy doznawaniu chwilowych emocji. Towarzyszy temu rozwój
umysłowy.
Pod koniec wieku przedszkolnego zmienia się rola przeżyć emocjonalnych
w działaniu. U dzieci w 4 i5 roku życia uczucia pojawią się już w końcowej fazie
działania, w momencie osiągnięcia przez nie celu. Starsze dzieci stawiają przed sobą
cele bardziej odległe, a ich zabawy są nieraz realizowane etapami. Pozytywne uczucia
towarzyszą wówczas planowaniu czynności, a nawet j e j inicjowaniu, a więc fazie
wysuwania pomysłów. Zatem dzieci w wieku przedszkolnym z istoty zdolnej do
przeżywania niemal wyłącznie krótkotrwałych choć silnych wzruszeń i efektów, staje się
istotą zdolną do przeżywania uczuć wyższych coraz bardziej świadomych i głębokich.
W okresie przedszkolnym narządy zmysłowe (receptory) umożliwiające odbiór
bodźców z otaczającego świata, są już całkowicie ukształtowane. Doskonali się jednak
ich wrażliwość. Wzrasta wzrokowa zdolność rozróżniania odcieni barwnych oraz
zdolność rozróżniania obrazków z coraz większych odległości. Wrażliwość słuchowa
rozwija się zarówno w słuchu werbalnym (swoista wrażliwość na dźwięki mowy
ludzkiej), jak też w słuchu muzycznym (coraz lepsza umiejętność rozróżniania tonów pod
względem ich wysokości, siły i barwy). Dzieci coraz bardziej interesują się melodią.
Lubią słuchać muzyki, potrafią śpiewać proste w układzie piosenki.
Doskonalenie się funkcji narządów zmysłowych z funkcjami odpowiadających im
ośrodków w korze mózgowej ma wpływ na rozwój procesów poznawczych.
Czynności poznawcze - spostrzeganie, uwaga, pamięć, myślenie małych dzieci -
mają w dużej mierze tło emocjonalne, a także mimowolny, odruchowy charakter,
przebiegają bez lub z nieznacznym udziałem świadomej motywacji.
6
Dziecko nie odbiera izolowanych wrażeń, lecz poznaje świat w procesie
spostrzegania, odzwierciedlając całokształt przedmiotu i zjawisk otoczenia. Na
początku okresu przedszkolnego dziecko nie potrafi przeprowadzić szczegółowej
analizy spostrzeganego obiektu, lecz ujmuje go globalnie, synkretycznie w zarysowy
i ogólnikowy sposób, nie wyodrębniając jego istotnych cech. W zjawiskach przyrody, na
obrazkach, w słuchanych melodiach wyróżnia przede wszystkim silne cechy, czyli te
własności, które są uchwytne z zewnątrz i przyciągają mimo woli jego uwagę (są to
głównie cechy wyglądu zewnętrznego -barwa, kształt). Ponieważ dziecko spostrzega
niektóre własności przedmiotów, dokonując wyrywkowej analizy obiektu -jego
spostrzeżenia są zazwyczaj chaotyczne. Niejednokrotnie, zwłaszcza u dzieci młodszych,
spostrzeżenia są bardzo subiektywne. Często wyodrębniają one w przedmiotach
szczegóły, które wywołują określone przeżycia emocjonalne (np. lęk, śmiech). Prowadzi
to często do błędnych rozpoznań, fałszywych sądów oraz mało celowych czynności. Inną
cechą spostrzeżeń dziecięcych jest ich ścisły związek z działaniem. Dzieci dostrzegają
te przedmioty, cechy, szczegóły, które odgrywają bezpośrednią rolę w wykonywanej
przez nie czynności. W drugiej, a zwłaszcza w trzeciej fazie wieku przedszkolnego
spostrzeżenia dzieci stają się lepiej zorganizowane i uporządkowane. Dzieci starsze zatem
analizując np. obrazek, nie tylko potrafią dostrzec przedmioty i osoby przedstawione, ale
także to co się na nich dzieje. Potrafią obrazek opisać, gdyż zauważają czynności
i zdarzenia na nich zaznaczone.
Przez cały okres przedszkolny uwaga dziecka nie jest jeszcze ani zbyt trwała, ani też
podzielna. Dziecko często zmienia przedmioty zainteresowania, odrywa się od jednej
czynności lub zabawy, aby przejść do następnej. Przerywa rozpoczętą czynność, gdy
zaczyna się nią nudzić. Jego uwaga jest przede wszystkim mimowolna, czyli
skoncentrowana na bodźcach silnych, atrakcyjnych.. Wraz z wiekiem wydłuża się czas
trwania rozmaitych czynności wykonywanych przez dzieci, co świadczy, że skupiają coraz
trwalej uwagę na tym, czym się zajmują. Kształtują się też zaczątki uwagi dowolnej.
Dzieci starsze potrafią grzecznie zachować się na przykład na przedstawieniu, choć znają
7
jego treść. Stopień koncentracji uwagi i umiejętność jej skupienia zależy w dużej mierze
od indywidualnych cech dziecka (jego temperamentu).
Doświadczenie dziecka kształtuje się na podłożu pamięci operacyjnej i długotrwałej.
Pamięć operacyjna stanowi pośredni rodzaj pomiędzy pamięcią krótkotrwałą
i długotrwałą. Dla pamięci krótkotrwałej charakterystyczny jest kod obrazkowy, to jest
rejestrowanie informacji bodźcowych w formie obrazków zmysłowych. Natomiast do
magazynu pamięci długotrwałej informacje te zostają przeniesione w postaci
semantycznej, a zatem przy ich zapamiętaniu i przechowywaniu odgrywa rolę znaczenie
elementów, ich sens. Pamięć operacyjna odnosi się do aktualnej pracy umysłu. Są w niej
przechowywane i utrzymywane w stanie gotowości oraz przetwarzane wszystkie
informacje przydatne do wykonania tej pracy. Pamięć w pierwszych latach życia ma
charakter mimowolny - zapamiętywanie nie stanowi odrębnego celu działania, lecz jest
włączone w rozmaite formy aktywności dziecka. W drugiej fazie wieku przedszkolnego
pojawiają się u dzieci zaczątki pamięci dowolnej. Sprzyjają temu sytuacje, w których
dziecko musi zapamiętać polecenie, zakazy lub nakazy. Odbywa się to zatem w toku
zabaw dydaktycznych, gier z regułami, przygotowywaniu wierszyków na uroczystości
przedszkolne itp.
Procesy poznawcze i mowa rozwijają się w toku działania dziecka i w kontakcie
z otoczeniem. Myślenie i mowę dzieci 3- letnich cechuje sytuacyjność czyli
bezpośrednia łączność z działaniem. Dalszym etapem jest myślenie konkretnowyobrażeniowe.
Dziecko może już wtedy dokonywać operacji myślowych, oderwanych
od bezpośredniego spostrzegania, wybiegając mową poza aktualną sytuację i działanie.
W proces poznawania przez dziecko świata włącza się coraz bardziej wyobraźnia
i mowa. Opanowuje ono coraz lepiej mowę pod względem gramatycznym oraz
prawidłową wymowę, szybko wzbogaca zasób słów. Rozwój mowy jest też przyczyną
szybszego rozwoju poprawnego myślenia, uwalniają je stopniowo od subiektywizmu.
U dzieci w wieku przedszkolnym zaczynają również występować zaczątki myślenia
abstrakcyjnego, wnioskowania, czego wyrazem są pytania kierowane do dorosłych oraz
8
zabawy badawcze.
Rozwój społeczny polega na zdobywaniu dojrzałości do współżycia
w społeczeństwie. Dziecko od pierwszych chwil po urodzeniu przebywa w środowisku
specyficznie ludzkim. Pierwsze kontakty interpersonalne, w jakie wchodzi, inicjowane
są przez dorosłych. M. Przetacznik stwierdza, iż: dorośli wprowadzają dziecko w świat
wytworów społecznych i uczą form zachowania przyjętych w danej kulturze. Tym
samym dokonuje się pierwszy krok na drodze do socjalizacji rozumianej jako proces
wrastania kulturę. Dziecko stawia więc pierwsze kroki na drodze do poznania
i przyswojenia tradycji i wzorów kulturowych, które będą wyznaczać sposób jego
zachowania.
Właściwa dzieciom w wieku przedszkolnym aktywność oraz potrzeba działania
i naśladowania sprawiają, że w kontakcie z otoczeniem zdobywają szereg doświadczeń,
stają się bardziej samodzielne, mniej zależne od opieki dorosłych, dążą do towarzystwa
rówieśników. Na początku omawianego okresu dzieci odznaczają się w myśleniu,
uczuciach i postępowaniu w dużym stopniu egocentryzmem, subiektywizmem.
W kontaktach z innymi uwzględniają przede wszystkim własny punkt widzenia,
osobiste dążenia i pragnienia. W ciągu okresu przedszkolnego dzieci uczą się
przystosowywać do innych i włączać w zabawy grupowe, w których bierze udział
większa liczba dzieci. W tym właśnie czasie zaczynają się rozwijać najbardziej doniosłe
formy zachowania społecznego, niezbędne do przystosowania się do innych osób.
Powyżej 5 roku życia dzieci stają się bardziej uspołecznione. Potrafią lepiej
współżyć, współdziałać ze sobą kierując się społecznymi motywami. Subiektywny na ogół
charakter motywów i pragnień dzieci w omawianym okresie przyczynia się do tego, że
w ich zachowaniu występuje agresywność, upór, negatywizm.
Częste są nieporozumienia między dziećmi i konflikty z dorosłymi. Dzieci są
jednak bardzo podatne na wpływ dorosłych. Toteż, opierając się na społecznych
skłonnościach dzieci, można kształtować ich życzliwą postawę wobec otoczenia,
rozwijać zdolność do współodczuwania przeżyć innych osób, ucząc stopniowo, by
9
podporządkowywały swoje postępowanie wymaganiom dyscypliny i normom moralnym.
Trzeba pamiętać, że dziecko równie łatwo ulega dodatnim, jak i ujemnym wpływom
otoczenia. Rozwój społeczno-moralny dziecka przebiega bardzo indywidualnie i zależy
od właściwości biopsychicznych dziecka oraz warunków i wpływów jego otoczenia.
Główną formą działalności dzieci w wieku przedszkolnym jest zabawa.
Najczęściej psychologowie wymieniają następujące rodzaje zabaw: manipulacyjne,
konstrukcyjne, tematyczne, dydaktyczne i ruchowe.
W rozwoju dziecka zabawy manipulacyjne występują najwcześniej. Dziecko ogląda
i uczy się poznawać przedmioty po wyglądzie. Zapoznaje się z ich powierzchnią
i kształtem. Przystosowuje chwyty i pracę rąk do budowy i kształtu rzeczy. Przez
uderzenie uczy się poznawać przedmioty po wydanym przez nie dźwięku. Uczy się
wreszcie działać za pomocą przedmiotów, wykonując daną rzeczą to, do czego się ona
nadaje. Te czynności i zabawy manipulacyjne są ważnym czynnikiem rozwoju
umysłowego dziecka. W zabawach tych kieruje się ono własnym zainteresowaniem, bez
udziału dorosłych. Wychowuje się i uczy samorzutnie i samodzielnie.
Istotą zabawy konstrukcyjnej jest tworzenie „dzieła” z dowolnego materiału.
W trzecim roku życia wszystkie dzieci odkrywają stworzone przez siebie „dzieła”.
Czynności manipulacyjne towarzyszą zabawom konstrukcyjnym. Czynnościom
konstrukcyjnym towarzyszy uczucie przyjemności, gdyż zaspokajają potrzebę tworzenia,
która jest jedną z wielu potrzeb występujących tak u dzieci, jak i u dorosłych.
Zabawy tematyczne są swoistą formą działalności, w której dziecko w postaci
zabawowej wprowadza w czyn to, co przedtem zaobserwowało, poznało i przeżyło, czego
dowiedziało się i doświadczyło. Świadczy to o istnieniu wewnętrznej potrzeby
naśladowania i powtarzania wszystkiego, co dzieje się w środowisku dziecka. Naśladuje
więc nie dokonując wyboru, gdyż nie posiada jeszcze umiejętności dokonywania oceny
co złe, a co dobre.
Zabawy dydaktyczne rzadziej podejmowane są przez dzieci w sposób samorzutny,
częściej są natomiast specjalną formą organizowanej działalności dziecięcej, w której
10
stawiamy przed dzieckiem jakieś zadanie do rozwiązania. Ponieważ w procesie
rozwiązywania tego zadania najbardziej czynny jest umysł dziecka, zabawy określane są
jako dydaktyczne, czyli nauczające. Mogą być one stosowane w pracy indywidualnej,
w pracy z zespołem i z całą grupą dzieci. Do zabaw dydaktycznych należą również gry
dydaktyczne, które charakteryzują się tym, że w dążeniu do wygranej występuje element
współzawodnictwa oraz obowiązują określone reguły. W grach wystawione są na próbę
zdolności uczestników, ich wytrwałość, odwaga, wytrzymałość, szybka orientacja,
spostrzegawczość. Wymagają też często od dzieci posiadania pewnego zasobu pojęć.
Tak trafne rozwiązanie w zabawie dydaktycznej, jak i wygrana w prowadzonej grzesprawiają
dziecku przyjemność i to stanowi bodziec skłaniający do ich podejmowania.
W zabawach ruchowych czynnikiem dominującym jest ruch, który w wieku
przedszkolnym stanowi ważny bodziec rozwoju. W przedszkolu stosowane są
w szerokim zakresie zabawy o charakterze dydaktycznym, z ustalonym tokiem ich
przebiegu, z określonymi prawidłami, regułami, instrukcjami podanymi przez
nauczyciela. Każda tego typu zabawa ruchowa ma do zrealizowania określony cel. Dzieci
również same zaspokajają potrzebę ruchu, podejmując różne zabawy, jak np. zabawy
bieżne, skoczne, czy też zabawy sprowokowane przez znajdujące się w ich otoczeniu
specjalne urządzenia, przybory i pomoce.
Początkowo zabawy te podejmują dzieci indywidualnie, z czasem łączą się po
dwoje i więcej. Wówczas staje się aktualna potrzeba ustalenia zasady, kto będzie pierwszy
korzystał z przyborów, w jakiej kolejności, jak długo.
M. Żebrowska twierdzi, że: zabawa dziecka ma bezpośrednie źródła społeczne
i odzwierciedlają się w niej - w granicach rozwojowych możliwości dziecka -
historycznie zmienne społeczne stosunki i treści życia społecznego jego środowiska.
Zabawa jest odrębnym rodzajem działalności, typowym dla wieku dziecięcego.
Poprzez zabawę dziecko zdobywa wiadomości i umiejętności, naśladuje i odtwarza
zaobserwowane czynności ludzi dorosłych. Zabawy stanowią też czynnik
przekazywania treści społecznych i wzorów zachowania.
11
Bibliografia:
1. I. Dudzińska (red.), Wychowanie i nauczanie w przedszkolu, WSiP,
Warszawa 1983
2. Encyklopedia Popularna, PWN, Warszawa 1999
3. M. Kwiatkowska i Z. Topińska (red.), Pedagogika przedszkolna, WSiP,
Warszawa 1978
4. M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, Psychologia rozwojowa
i wychowawcza wieku dziecięcego, WSiP, Warszawa 1992
5. M. Przetacznik-Gierowska, Z.Włodarski, Psychologia wychowawcza,
PWN, Warszawa 1995
6. M. Żebrowska, Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN,
Warszawa 1986