Pojęcie dziedziczenia .
Najbardziej typowym i najczęściej przywoływanym przykładem sukcesji uniwersalnej (generalnej) jest dziedziczenie . Pod tym pojęciem rozumie się przejście ogółu praw i obowiązków zmarłego na jedną lub kilka osób . Krąg takich osób wyznacza wola spadkodawcy (przy dziedziczeniu testamentowym) lub przepis ustawy ( przy dziedziczeniu ustawowym) . Zdarzeniem, z którym ustawa łączy takie przejście praw i obowiązków jest śmierć osoby fizycznej . W drodze dziedziczenia następuje wejście w sytuację prawną zmarłego , ale jedynie w sferze stosunków majątkowych . Stosunki o charakterze niemajątkowym, a także prawa i obowiązki majątkowe ściśle związane z osobą zmarłego , wygasają w chwili jego śmierci .
Powołanie do spadku .
Dwa źródła powołania do spadku :
ustawa
testament
Jest też inna możliwość powołania do spadku :
częściowo na podstawie ustawy , a częściowo na podstawie testamentu
Ta trzecia możliwość następuje gdy - np. spadkodawca sporządzi testament, w którym powoła kogoś np. do połowy spadku, a druga połowa będzie wtedy podlegała dziedziczeniu ustawowemu, lub powoła dwie osoby do dziedziczenia całego spadku po połowie, ale jeden z nich nie może dziedziczyć, bo został uznany za niegodnego, lub odrzucił spadek, wtedy pierwszy otrzyma połowę spadku zgodnie z test., a drugą połowa spadku będzie podlegała dziedziczeniu ustawowemu .
Od tej możliwości są wyjątki :
podstawienie zwykłe
przyrost .
Podstawienie zwykłe następuje gdy np. spadkodawca powołał dwóch synów do całego spadku , ale zaznaczył w test., że jeżeli jeden z nich nie będzie mógł dziedziczyć (ww.powody) to jego część spadku przekazuje swemu przyjacielowi X . Jeśli będzie powód , że jedno dziecko nie będzie mogło dziedziczyć to w wyniku podstawienia dziedziczyć będzie jego część przyjaciel X .
Przyrost następuje wtedy gdy , spadkodawca nie wspomni nic o podstawieniu, np. powołał trzech synów do spadku w częściach równych (po 1/3) , ale jeden z nich nie może dziedziczyć, bo np. został uznany za niegodnego, to wówczas na zasadzie przyrostu część spadku do której powołano niegodnego przypada proporcjonalnie do swoich udziałów pozostałym spadkobiercom test. , tj. każdy dostanie po połowie z 1/3 czyli po 1/6 spadku .
Otwarcie spadku .
śmierć spadkodawcy - chwilą otwarcia spadku jest chwila śmierci spadkodawcy . W akcie zgonu wpisuje się datę i godzinę zgonu i ta chwila jest chwilą otwarcia spadku . Najczęściej akt zgonu jest wystawiany na podstawie karty zgonu, bądź zaświadczenia lekarza lub ZOZ-u . Jeśli brak aktu zgonu to można przeprowadzić postęp. W trybie nieproc. O stwierdzenie zgonu ale jeśli zgon jest niewątpliwy . Wtedy chwila oznaczona w postanowieniu jako zgon jest chwilą otwarcia spadku .
uznanie za zmarłego - chwilą otwarcia spadku może być chwila śmierci oznaczona w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego . W orzeczeniu sądowym powinna być oznaczona też godzina prawdopodobnej śmierci . Jeśli brak jej to chwila domniemanej śmierci przypada na koniec tego dnia i wtedy następuje otwarcie spadku .
Nabycie spadku .
Spadkobierca nabywa spadek z chwilą jego otwarcia . Nabycie to następuje z mocy prawa .Ale nabycie to nie jest definitywne, bo spadkobierca może spadek odrzucić i jest traktowany jak gdyby otwarcia spadku nie dożył . Na to ma termin 6 miesięcy . Jeśli nie oświadczy się to przyjmuje wprost .
Ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego przechodzi bezpośrednio na spadkobiercę lub spadkobierców, co jest przypadkiem sukcesji generalnej .
Konsekwencje nabycia :
spadkobierca nabywa wszystkie przedmioty majątkowe należące do spadku
jeżeli do dziedziczenia dochodzi kilku współspadkobierców to nabywają oni wspólnie cały spadek . Udział każdego określany jest ułamkiem jako udział w całym spadku i poszczególnych przedmiotach należących do spadku . Nikt nie może być spadkobiercą np. samochodu (jako jednego przedmiotu ze spadku), określa się udział ułamkowy w samochodzie . Określony przedmiot może być przekazany komuś tylko w drodze zapisu .
nabycie spadku jest nabyciem pochodnym , czyli „nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet”
na spadkobiercę przechodzą także te przedmioty majątkowe, które stanowią przedmiot zapisu (po prostu to on będzie musiał uregulować zapis jako dług spadkowy w odpowiedniej części .
Zdolność do dziedziczenia .
To możliwość wejścia w ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego . Jest ta zdolność fragmentem zdolności prawnej , czyli możliwości bycia podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego .
Kto jest zdolny do dziedziczenia :
nasciturus
osoba prawna
osoba fizyczna
Niezdolność :
bezwzględna - niemożliwość dziedziczenia w ogóle ,
względna - niemożliwość dziedziczenia po określonej osobie .
Niegodność dziedziczenia .
pojęcie - instytucja ta ma na celu nie dopuszczenie do sytuacji kiedy to podmiot działający przeciwko osobie spadkodawcy , albo testamentowi , dopuszczony byłby do dziedziczenia po spadkodawcy .
krąg podmiotowy - za niegodnego może być uznany zarówno spadkobierca ustawowy, jak i testamentowy .
stwierdzenie niegodności :
w trybie procesowym
legitymacja czynna - każdy kto ma w tym interes
termin zawity do wystąpienia z powództwem o uznanie za niegodnego - w ciągu 1 roku od powzięcia wiadomości o przyczynie niegodności, jednak nie później niż przed upływem 3 lat od otwarcia spadku
skutki uznania spadkobiercy za niegodnego - wyłączenie go od dziedziczenia tak jakby nie dożył otwarcia spadku .
przyczyny niegodności :
umyślne, ciężkie przestępstwo przeciwko spadkodawcy
naruszenie swobody testowania - gdy podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności. Podstęp to gdy u spadkodawcy zostanie w sposób zamierzony wywołane mylne wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy lub spraw . Groźba musi mieć z kolei charakter poważny i bezprawny .
działanie przeciwko testamentowi : ukrycie lub zniszczenie testamentu spadkodawcy, podrobienie lub przerobienie, świadome skorzystanie z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę .
przebaczenie - spadkobierca nie może być uznany za niegodnego, jeżeli spadkodawca mu przebaczył . Przebaczenie może być dokonane w formie dowolnej, bo ma charakter uczuciowy, a polega ono na puszczeniu w niepamięć doznanej krzywdy i odczutej urazy .
Zrzeczenie się dziedziczenia .
umowa - prawo polskie zawiera generalny zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej. Jedynym wyjątkiem od tej zasady jest umowa o zrzeczenie się dziedziczenia ustawowego zawierana pomiędzy przyszłym spadkodawcą i osobą należącą do kręgu jego spadkobierców ustawowych .
forma - powinna być zawarta w formie aktu notarialnego .
podmioty umowy - przyszły spadkodawca i spadkobierca ustawowy . Ale nie może być podmiotem umowy SP, który to nie może zrzec się dziedziczenia, jak również nie może odrzucić spadku .
przedmiot umowy o zrzeczenie się dziedziczenia - wskazuje się na to , że przedmiotem jest prawo do dziedziczenia . Ale są dyskusje na ten temat i jest orzecznictwo .
skutki zrzeczenia się - zrzekający się i w zasadzie jego zstępni, chyba, że umowa inaczej stanowi - zostają wyłączeni od dziedziczenia tak, jakby nie dożyli otwarcia spadku . Zrzekający się traci też prawo do zachowku . Zrzekający się ma jednak prawo do dziedziczenia z testamentu .
skutki umowy można odwołać zawierając nową umowę o uchyleniu skutków zrzeczenia się . Umowa ta musi mieć także formę aktu notarialnego .
Sporządzenie testamentu .
zdolność testowania :
pojęcie - to możliwość sporządzenia przez osobę fizyczną ważnego testamentu .
chwila uzyskania tej zdolności - uzyskuje się tą zdolność po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych (18 lat lub przed tym wiekiem zawarcie związku małżeńskiego, oraz osoba nie może być ubezwłasnowolniona (zarówno całkowicie jak i częściowo)) .
spadkodawca musi mieć zdolność testowania w chwili sporządzania testamentu. Późniejsza utrata zdolności testowania pozostaje bez wpływu na ważność testamentu sporządzonego wcześniej .
wola testowania :
pojęcie - wola i świadomość dokonywania czynności prawnej na wypadek śmierci .Testator musi mieć świadomość , że reguluje losy majątku na czas swej śmierci .
wady oświadczenia woli - wola rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci musi być powzięta i wyrażona niewadliwie . Testament jest nieważny jeżeli został sporządzony :
: w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli ,
: pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod
wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści ,
: pod wpływem groźby .
Sporządzenie testamentu pod wpływem wady oświadczenia woli pociąga za sobą bezwzględną jego nieważność .
zakaz testamentów wspólnych - testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy .
Odwołanie testamentu .
sposoby odwołania test. - Spadkodawca może :
sporządzić nowy testament ,
w zamiarze odwołania zniszczyć dokument zawierający jego oświadczenie lub pozbawić go cech, od których zależy jego ważność ,
dokonać w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień .
skutki - czy poprzez odwołanie test. Moc obowiązującą wraca się wcześniejszemu jeśli taki był . SN i doktryna stoją na stanowisku, że zależne to będzie od konkretnego przypadku, ale jeśli taką wolę zapisał w odwoływanym test. , by wcześniejszy był ważny to należy tą wolę uszanować .
Nieważność i bezskuteczność testamentu .
nieważność test.
przyczyny - jak każda czynność prawna, test. jest nieważny , jeżeli :
jest sprzeczny z ustawą ,
jest sprzeczny z zasadami współżycia społecznego ,
lub ma na celu obejście ustawy, a dodatkowo jeżeli był sporządzony :
w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli ,
pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod
wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści ,
pod wpływem groźby .
bezskuteczność test.
test. może być bezskuteczny, tzn. nie wywołać skutków prawnych, mimo, że pozostaje ważny, np. ustawodawca przewiduje bezskuteczność zapisu rzeczy oznaczonej co do tożsamości, jeżeli rzecz nie należy do spadku w chwili jego otwarcia, albo jeżeli spadkodawca w chwili śmierci zobowiązany był do zbycia tej rzeczy.
konwersja test.
pojęcie i opis - chodzi o możliwość potraktowania testamentu nie odpowiadającego wymogom określonej formy jako testamentu sporządzonego w innej przewidzianej prawem formie . Np. Spadkodawca ustnie rozrządził swoim majątkiem w obecności dwóch świadków i sekretarza gminy . Jego zamiarem było zatem sporządzenie test. allograficznego . Sporządzony protokół nie został jednak podpisany przez świadków . Powoduje to nieważność sporządzonego test. allograficznego . Oświadczenie spadkodawcy stanowi jednak ważny test. ustny, gdyż zostały spełnione przesłanki przewidziane dla tego test. (czyli ustna wola przy obecności co najmniej 3 świadków) .
stwierdzenie nieważności test.
stwierdza to sąd .
Otwarcie i ogłoszenie testamentu .
osoba u której znajduje się test. ma obowiązek złożyć go w sądzie spadku, gdy dowie się o śmierci spadkodawcy .
sąd dokonuje otwarcia i ogłoszenia testamentu, kiedy ma dowód śmierci spadkodawcy .
o terminie otwarcia i ogłoszenia nie zawiadamia się osób zainteresowanych .
z otwarcia i ogłoszenia test. sporządza się protokół .
podobne działania dotyczą pisma stwierdzającego treść test. ustnego .
otwarcie i ogłoszenie test. ma charakter jedynie formalny i ma na celu jedynie ujawnienie treści test.
Zdolność pełnienia roli świadka przy sporządzaniu test.
KC mówi o negatywnych przesłankach , czyli kto nie może być świadkiem. Niezdolność bezwzględna :
osoby nie mające pełnej zdolności do czynności prawnej
osoby niewidome, głuche lub nieme
osoby nie mogące czytać i pisać
osoby nie władające językiem, w którym spadkodawca sporządza testament
osoby skazane prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania .
niezdolność względna :
osoba , dla której w testamencie przewidziana została jakakolwiek korzyść
małżonek takiej osoby, jej krewni lub powinowaci 1- ego lub 2 - ego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia .
złamanie tych przepisów spowoduje nieważność tych postanowień test. które przysparzają korzyść tej osobie
Testament negatywny . Wydziedziczenie .
testament negatywny - testament , którego treść obejmuje jedynie wyłączenie spadkobiercy ustawowego (lub spadkobierców) od dziedziczenia . Np. „Moją wolą jest, aby najstarszy syn nie dziedziczył po mnie” . W takiej sytuacji do dziedziczenia dojdą pozostałe dzieci spadkodawcy i jego małżonek . W prawie polskim nie ma regulacji tego test. jednak orzecznictwo i doktryna dopuszcza go .
wydziedziczenie - to pozbawienie zstępnych, małżonka i rodziców prawa do zachowku. Pozbawienie prawa do zachowku stanowi najsurowszą sankcję w stosunku do spadkobiercy ustawowego, który postępuje w sposób naganny . Przyczyny wydziedziczenia :
uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wbrew woli spadkodawcy
dopuszczenie się przez spadkobiercę względem spadkodawcy lub jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci ,
uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych .
Wydziedziczenie jest bezskuteczne jeżeli spadkodawca przebaczył spadkobiercy .
Podstawienie . Przyrost. Zapis.
podstawienie - to zastąpienie jednej osoby (lub rzeczy) inną osobą (rzeczą) . Polskie prawo dopuszcza podstawienie zwykłe .
przyrost - jeżeli spadkodawca powołał kilku spadkobierców test., a jeden z nich nie chce lub nie może być spadkobiercą, przeznaczony dla niego udział, w braku odmiennej woli spadkodawcy, przypada pozostałym spadkobiercom test. w stosunku do przypadających im udziałów .
zapis - dyspozycja spadkodawcy, którą nakłada on na spadkobiercę lub zapisobiercę (dalszy zapis) obowiązek dokonania pewnego przysporzenia majątkowego na rzecz innej osoby . Cechy zapisu :
musi zostać ustanowiony jedynie w test., jego źródłem nie może być inna czynność prawna
musi zostać dokonany na rzecz oznaczonej osoby
istota zapisu wyraża się w nałożeniu na podmiot obciążony (spadkobiercę, zapisobiercę) obowiązku spełnienia określonego świadczenia majątkowego .
zapis odmiennie niż powołanie spadkobiercy , może zostać ustanowiony pod warunkiem albo z zastrzeżeniem terminu
roszczenie o wykonanie zapisu staje się wymagalne , w braku odmiennej woli spadkodawcy niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu .
polecenie - rozrządzenie test., które nakłada na spadkobiercę lub zapisobiercę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania bez czynienia kogokolwiek wierzycielem . Cechy :
rozrządzenie dokonane przez spadkodawcę w test.
obciążonym może być spadkobierca lub zapisobierca, który zostaje zobowiązany do pewnego działania lub zaniechania
brak tu wierzyciela w rozumieniu prawa zobowiązań
celem polecenia jest dokonanie przez spadkobiercę lub zapisobiercę określonej czynności
niewykonanie polecenia nie pociąga za sobą żadnych sankcji w stosunku do obciążonego
polecenie może mieć charakter majątkowy jak i niemajątkowy
zachowek - osoby najbliższe spadkodawcy , które nie będąc powołane w testamencie mają roszczenie pieniężne skierowane przede wszystkim do powołanego spadkobiercy (ew.zapisobiercy) . Rozmiar tego roszczenia uzależniony jest od wielkości udziału spadkowego, jaki przypadłby danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym .
Uprawnieni do zachowku :
zstępni
małżonek
rodzice o ile byliby oni powołani do spadku z ustawy .
Uprawnienie do zachowku nie przysługuje :
osobom, które zostały uznane za niegodne, zrzekły się dziedziczenia albo odrzuciły spadek przypadający im z mocy ustawy (osoby te są traktowane jakby nie dożyły otwarcia spadku) ,
małżonkowi, który został wyłączony od dziedziczenia , wskutek tego że spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z małżonka winy, a żądanie to było uzasadnione
osobom wydziedziczonym przez spadkodawcę .
Może być tak że spadkobiercy dochodzący do dziedziczenia mogą też być uprawnieni, jeżeli ich udział w spadku nie pokrywa należnego im zachowku .
Powstanie roszczenia - roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej tytułem należnego zachowku powstaje gdy uprawniony nie otrzymał go także w innej postaci niż powołanie do dziedziczenia .
Zobowiązani do zapłaty zachowku :
spadkobiercy powołani do dziedziczenia - w pierwszej kolejności
osoby obdarowane przez spadkodawcę darowizną - jeżeli osoba uprawniona do zachowku nie mogła otrzymać kwoty pieniężnej w pełnej wysokości to w celu uzupełnienia zachowku może żądać od osoby obdarowanej takiej sumy pieniężnej . Jednakże obdarowany jest zobowiązany do zapłaty powyższej sumy jedynie w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny . Jeśli jest kilku obdarowanych to odpowiadają za zachowek wszyscy ale nie solidarnie lecz istotna jest kolejność darowizn i zaczyna się odpowiedzialność od tego kto został obdarowany najpóźniej .
Roszczenie o zachowek jest roszczeniem o zapłatę sumy pieniężnej .
Substrat zachowku - na substrat zachowku składa się czysta wartość spadku powiększona o wartość podlegających doliczeniu darowizn . Czystą wartość spadku ustala się odejmując od aktywów spadkowych wartość długów spadkowych (ale z pominięciem zapisów i poleceń choć też są długami spadkowymi) .
Doliczeniu nie podlegają takie darowizny jak :
drobne , zwyczajowo przyjęte np. prezenty z okazji imienin, drobne
darowizny dokonane na rzecz osób nie będących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku przed więcej niż 10 laty, licząc od otwarcia spadku
jeżeli zachowek obliczany jest dla zstępnego, darowizny dokonane w czasie gdy spadkodawca nie miał jeszcze zstępnych, chyba że uczyniono darowiznę na mniej niż 300 dni przed urodzeniem zstępnego
darowizn dokonanych przed zawarciem małżeństwa, jeżeli zachowek obliczany jest dla małżonka .
Obliczenie zachowku :
Po doliczeniu do czystej wartości spadku wartości darowizn, ustaloną w ten sposób wartość (substrat zachowku) należy pomnożyć przez ułamek określający należny uprawnionemu zachowek .
Np. Trzech pełnoletnich synów zostało po spadkodawcy . Czysta wartość spadku - 1000, darowizny - 1200, więc substrat wynosi 2200 . Wartość zachowku to ½ z 1/3 z 2200 , czyli wartość zachowku każdego z nich wynosi 1/6 z 2200 .
Zachowek jest uprzywilejowany w stosunku do zapisów i poleceń . Spadkobiercy obowiązani bowiem do zaspokojenia roszczeń z tytułu zachowku mogą żądać stosunkowego zmniejszenia zapisów i poleceń .
Przedawnienie roszczenia o zachowek -
przy dziedziczeniu testamentowym - roszczenie o zachowek to roszczenie majątkowe i podlega przedawnieniu po upływie 3 lat od ogłoszenia testamentu (podobnie z roszczeniem spadkobiercy o zmniejszenie zapisów i poleceń)
przy dziedziczeniu ustawowym - choć ustawa milczy na temat terminu to przez analogię trzeba stosować ten sam termin 3 letni ale od otwarcia spadku .
Dziedziczenie roszczenia o zachowek - roszczenie to przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy .
Wykonawca testamentowy.
do pełnienia tej funkcji spadkodawca może w test. powołać każdą osobę , która ma pełną zdolność do czynności prawnych
prawa i obowiązki wykonawcy - zakres obowiązków wykonawcy określa sam spadkodawca. Jeżeli spadkodawca inaczej nie postanowił wykonawca test. powinien :
zarządzić majątkiem spadkowym
spłacić długi spadkowe, w szczególności wykonać zapisy i polecenia, a następnie wydać spadkobiercom majątek spadkowy zgodnie z wolą spadkodawcy i ustawą
wykonawca może pozywać w sprawach o prawa należące do spadku i być pozywanym w sprawach o prawa należące do spadku i być pozywanym w sprawach o długi spadkowe
uprawnienia i obowiązki wykonawcy test. wygasają z chwilą wykonania przez niego zadań określonych przez spadkodawcę lub wynikających z ustawy .