Charakterystyka faz i okresów snu
Rytm snu w ciągu całej nocy złożony jest z cyklicznie powracających faz i okresów, które można badać rejestrując częstotliwość fal mózgowych. Fazy snu NREM (non-rapid eye movement) i REM (rapid-eye movement) tworzą cykl trwający ok. 70-100 min. Faza REM zawsze występuje po pewnym czasie trwania fazy NREM, nigdy bezpośrednio po okresie czuwania. W ciągu nocy występuje 4-6 takich cykli, przy czym stopniowo skracają się okresy snu NREM, a wydłużają fazy REM. Za każdym razem, gdy pojawia się faza REM charakter marzeń sennych jej towarzyszących jest nieco inny.
W pierwszym śnie REM dominują marzenia senne związane z codziennością, są krótkie, bez fabuły i bohaterów, dotyczą mało istotnych spraw. W kolejnych fazach REM marzenia senne stają się bogatsze, pojawia się fabuła. Najciekawsze są sny fazy REM nad ranem, wówczas pojawiają się skomplikowane fabuły i bohaterowie, sny mają silne zabarwienie uczuciowe, a wątki często pochodzą z dzieciństwa. To te ostatnie sny najczęściej przypominamy sobie rano.
Różnice w poszczególnych cyklach związane są przede wszystkim z długością poszczególnych stadiów - wydłuża się np. o kilka minut faza REM (za pierwszym razem trwa ok. 5-10 min.), a skraca stadium snu głębokiego.
Szczegółowy opis poszczególnych faz i okresów znajduje się w tabelce poniżej:
FAZA
NREM |
okres I |
Stan przejściowy pomiędzy czuwaniem a snem, zwany stadium półsnu. Fale beta (częstotliwość ok. 15 Hz - charakterystyczne dla stanu czuwania) stają się wolniejsze i powoli (już od momentu zamknięcia oczu) przechodzą w fale alfa (8-13 Hz). Otwarcie oczu w tym momencie, powoduje natychmiastowe ponowne pojawienie się fal beta. Dalej, fale alfa mieszają się z falami theta (5-7 Hz) - obserwowane na wykresie sprawiają wrażenie dwóch walczących ze sobą przeciwstawnych sił. Zmiany fizjologiczne: zmniejszenie napięcia mięśniowego, spłycenie oddechu, nieregularne pionowe ruchy gałek ocznych. Czas trwania: 2-5 min.
|
|
okres II |
Występują sporadyczne pojedyncze zaburzenia fal theta falami szybszymi (14-16 Hz) - tzw. wrzeciona snu, a także zespoły K złożone z fali wolnej i następującego po niej wrzeciona. Zanika świadomość i kontakt z otoczeniem, następuje dalszy spadek napięcia mięśniowego. Czas trwania: 10-15 min.
|
|
okres III |
Stadium przejściowe między snem płytkim i głębokim snem wolnofalowym. Występują zarówno wrzeciona jak i fale delta (1-3 Hz). W miarę pogłębiania się snu, ich stosunek ilościowy zmienia się na korzyść fal delta.
|
|
okres IV |
Dominują fale delta. Sen jest głęboki - trudno wtedy przebudzić śpiącego. Oddech regularny, niskie ciśnienie tętnicze, nerki produkują dużo mniej moczu niż zwykle, ślinianki wydzielają mniej śliny, oczy - łez. Temperatura ciała spada o ok. 0.5 stopnia Celsjusza. Szybciej goją się rany i oparzenia. Czas trwania: 30-40 min.
|
FAZA
REM |
Okres ten nazywany bywa snem paradoksalnym. Zapis EEG jest zbliżony do tego z pierwszego okresu fazy NREM. Występuje rytm beta, ale o częstotliwości mniejszej niż podczas czuwania. Ruchy gałek ocznych składające się z fazy szybkiej i wolnej, odbywają się w kierunku pionowym i poziomym. Napięcie mięśniowe jest znacznie obniżone, ale pojawiają się sporadycznie krótkie skurcze różnych grup mięśni. Głębokość snu - znaczna (podobnie jak w IV okresie fazy NREM). Następuje regeneracja funkcji układu nerwowego i mózgu. Pojawiają się marzenia senne, a przebudzony w tym stadium może szczegółowo o nich opowiedzieć.
|
|
Biologiczna rola snu
Sen jest niezbędny do życia i prawidłowego przebiegu procesów psychicznych. O jego fundamentalnym znaczeniu świadczy szeregu negatywnych efektów psychicznych i fizjologicznych, które wywołuje brak snu przez dłuższy czas:
Zaburzenia nastroju
Utrudnione skupienie uwagi
Upośledzenie aktywności układu immunologicznego - zaburzenia w liczbie białych krwinek, upośledzenie aktywności limfocytów oraz komórek cytotkosycznych typu natural killer, które normalnie zwalczają wirusy i nowotwory.
Długotrwała (ok. tygodnia) deprywacja (tj. pozbawienie) snu lub zaburzenia fazy REM mogą prowadzić do stanów zbliżonych do psychozy, halucynacji (np. pacjent widzi ogień, itp.), oraz stanów paranoidalnych. Zaburzenia fazy REM występują także przy alkoholizmie.
Doświadczenia na szczurach pokazały, że kilka tygodni deprywacji snu prowadzi do ich śmierci.
Dwie ostatnie fazy tworzą tzw. sen głęboki, podczas którego następuje regeneracja fizyczna organizmu. W tym czasie wzmożeniu ulega m.in. wydzielanie hormonu wzrostu, który zapewnia nie tylko wzrost dziecka, ale także umożliwia regenerację organizmu (gojenie ran, odtwarzanie zniszczonych komórek).
Fizjologiczna rola snu nie jest dokładnie znana. Z pewnością podczas snu do równowagi wraca poziom neuroprzekaźników, takich jak serotonina, noradrenalina. Jedna z teorii tłumaczy też marzenia senne jako efekt "porządkowania się" pamięci - podczas snu utrwalają się informacje zapamiętane w ciągu dnia.
Potrzeba snu w różnych okresach życia
Cykl sen-czuwanie zmienia się z wiekiem. Ma to związek z dojrzewaniem ośrodkowego układu nerwowego oraz zmianami wielkości i czynności szyszynki (u dzieci jest ona większa niż u dorosłych; wyższe jest też stężenie wydzielanego przez nią hormonu - melatoniny). Z wiekiem skraca się czas trwania snu nocnego (głównie fazy REM) oraz zanika potrzeba snu dziennego.
Dopiero co narodzone niemowlę potrzebuje nawet 22 godzin snu, trzylatek - ok. 12, dorastający młody człowiek - przeciętnie 8-10, osoby powyżej 20. roku życia - 6-8, natomiast w średnim wieku - około 5-7. Często zdarza się, że 70-latkowi wystarcza tylko 4-5 godzin snu, a resztę nocy drzemie.
Ilość snu potrzebna człowiekowi zależy też od jego aktywności fizycznej. Osoba prowadząca siedzący tryb życia, nie uprawiająca żadnej z form sportu (nawet nie spacerująca), będzie potrzebowała mniej snu niż osoba aktywna.
Zaburzenia snu
Zaburzenia snu należą do najczęściej występujących zaburzeń zdrowia psychicznego i dotyczą coraz większej ilości ludzi. Ocenia się, że ponad jedna trzecia dzisiejszej populacji ma stałe lub przejściowe kłopoty ze snem.
Rodzaje zaburzeń snu:
insomnia (bezsenność)
czyli wszelkie problemy polegające na niewystarczającej ilości lub jakości snu - problemy z zaśnięciem, zbyt krótki lub zbyt płytki sen, któremu towarzyszy wybudzanie w środku nocy. (Sen zdrowego człowieka trwa średnio 7 - 8 godzin. Czas zasypiania nie powinien przekraczać 30 minut.) Szacuje się, że bezsenność dotyka ok. 30% dorosłych Polaków i aż 90% ludzi powyżej 60. roku życia. Choć w większości przypadków leczenie daje dobre rezultaty, wielu chorych nie podejmuje go, przez co zaburzenie staje się przewlekłe.
Bezsenność może być objawem innych zaburzeń, np. chorób somatycznych lub psychicznych (bezsenność wtórna) albo występować niezależnie (bezsenność pierwotna).
Najczęstsze przyczyny bezsenności pierwotnej to:
złe nawyki związane ze snem (np. przegrzewanie sypialni, zasypianie przy telewizorze, przejadanie się tuż przed snem),
styl życia (np. nieuregulowany rytm dobowy, wykonywanie pobudzających czynności przed snem)
nieustanny stres (np. praca związana z dużym obciążeniem psychicznym, problemy rodzinne, zawodowe itp.).
nadużywanie substancji pobudzających (np. kofeiny, alkoholu), palenie tytoniu.
U źródeł bezsenności wtórnej leżą przede wszystkim zaburzenia nerwicowe oraz depresja.
Najważniejsze następstwa bezsenności:
zmniejszoną odporność na stres,
pogorszenie nastroju,
zaburzenia koncentracji i pamięci,
obniżenie odporności organizmu na czynniki chorobotwórcze.
hipersomnia
czyli zaburzenie snu przejawiające się nadmierną sennością. Początek hipersomnii przypada zwykle na późną fazę wieku pokwitania lub wczesną dojrzałość. Sen podstawowy wydłuża się do kilkunastu godzin na dobę, jednak, podobnie jak drzemki w ciągu dnia, nie usuwa poczucia zmęczenia. Z nadmierną sennością współwystępują niekiedy zaburzenia świadomości towarzyszące przebudzeniu.
parasomnia
czyli nieprzewidywalne i gwałtowne zachowania podczas snu. Występują często u dzieci w wieku 4-12 lat - wynikają wtedy z niedojrzałości centralnego układu obwodowego i są przejściowe. Do tej grupy należą:
Nightmare Disorder (zakłócenie snu koszmarami)
Sleep Terror Disorder (zaburzenia lękowe) - nagłe pobudzeniu organizmu objawiające się płaczem lub silnym lękiem.
Somnambulizm (sennowłództwo) - schorzenie popularnie nazywane lunatyzmem. Człowiek w czasie najgłębszego snu, samodzielnie wyjchodzi z łóżka i odbywa podróż po domu, a nawet poza nim. Częstokroć kończy się to wypadkiem.
zaburzenia rytmu snu i czuwania.
czyli problem z właściwym zagospodarowanie czasu aktywności i odpoczynku.