Główne cechy systemu podatkowego
Obecny system podatkowy wyraźnie odbiega od systemu, jakiego Polska potrzebuje dla szybkiego rozwoju gospodarki i tworzenia nowych miejsc pracy.
Nie zachęca dostatecznie do zachowań produktywnych, tak potrzebnych w kraju na dorobku. Ta wada wynika głównie z nadmiernego fiskalizmu, zwłaszcza nadmiernych fiskalnych obciążeń kosztów pracy, które zniechęcają pracodawców do powiększania zatrudnienia.
Miarą fiskalizmu jest udział podatków w produkcie krajowym brutto (PKB). W Polsce, według ostatnich kompletnych statystyk OECD obejmujących 1995 r., udział ten wynosi 42,7 % Dane te plasują nas w grupie krajów o najwyższym stopniu obciążeń fiskalnych. Znajdujemy się tu obok państw skandynawskich, tradycyjnie uchodzących za najbardziej "socjalne". W Irlandii, która osiąga obecnie najwyższe tempo wzrostu w Europie, proporcja podatków do PKB wynosi 33,8% , a w USA 27,9%.
Wysokie jest także obciążenie zysków przedsiębiorców. Obecna stopa podatkowa CIT (36%) lokuje Polskę w górnej strefie wśród krajów OECD. Jest zdecydowanie wyższa niż w Czechach - 29% i na Węgrzech -18%. Można zakładać, że w tych dwóch krajach ustawodawcy uznali, iż ze względu na konieczność nadrobienia ogromnych opóźnień inwestycyjnych (i cywilizacyjnych) większa część zysku powinna pozostać do dyspozycji przedsiębiorstw.
O stopniu obciążenia kosztów pracy świadczą następujące wyliczenia:
· Przy zatrudnieniu pracownika pracodawca obowiązany jest odprowadzić w formie składki na ZUS (łącznie ze składką na fundusz pracy) i podatku dochodowego (próg 19%) - 74,3% pensji netto pracownika. Obciążenie to skłania do podejmowania prób zatrudniania pracowników "na czarno", lub w ogóle odejścia od zatrudniania pracowników na rzecz kapitałochłonnych metod produkcji.
· Dodatkowo progresja podatkowa powoduje, że koszty pracodawcy przy zatrudnieniu pracowników wyżej wykwalifikowanych, a więc lepiej płatnych są znacznie wyższe. Zatrudniając pracownika, którego zarobki są w drugim progu skali podatkowej pracodawca płaci łącznie dodatkowo 111,2% płacy netto w formie podatków i składek, przy trzecim progu aż 146,6% płacy netto.
· Dla porównania w krajach OECD obciążenia kosztów pracy (podatki od dochodu, podatki socjalne pracodawcy i pracownika oraz pośrednie podatki płacone od dochodu z wynagrodzenia) wynoszą (dane z 1995 roku): 36% w USA, 34% w Japonii i 53% średnio w Europie.
System podatkowy stwarza więc negatywne bodźce dla rozwoju branż o tzw. wysokiej technologii, wymagającej zatrudniania drogich specjalistów. Jest to szczególnie niepożądane w przypadku kraju którego celem jest szybki rozwój gospodarczy i tworzenie miejsc pracy w konkurencyjnych branżach.
Z drugiej strony sytuacja ta zniechęca do podnoszenia kwalifikacji także samych pracowników, ponieważ po pierwsze zmuszeni są oni oddawać znacznie większą część swoich dochodów w formie podatków i składek, a po drugie pracodawcy nie są (o czym powyżej) skłonni do ich zatrudniania.
System podatkowy jest nadmiernie skomplikowany, głównie z powodu wielości rozmaitych ulg podatkowych. Ich liczba gwałtownie wzrosła w latach 1993 - 1997, tzn. po dokonaniu pierwszej reformy podatkowej.
Ulgi podatkowe występują we wszystkich najważniejszych podatkach:
· w podatku dochodowym od osób fizycznych:
o 125 zwolnień określonych w ustawie i przepisach wykonawczych,
o 13 rodzajów odliczeń od dochodu,
o 16 rodzajów odliczeń od podatku.
· w podatku dochodowym od osób prawnych - ponad 40 zwolnień ustawowych;
· w podatku od towarów i usług - 17 kategorii zwolnień ustawowych i poza ustawowych,
· liczne ulgi występują również w podatku akcyzowym, rolnym, leśnym i w podatku od nieruchomości.
W polskim systemie podatkowym występują ponadto ulgi uzależnione od uznania administracji podatkowej. Należą do nich: zaniechanie ustalania zobowiązań podatkowych i poboru podatków, odroczenie terminu płatności podatku, rozłożenie na raty zapłaty podatku lub zaległości podatkowej wraz z odsetkami za zwłokę oraz umorzenie zaległości podatkowych.
Przepisy podatkowe w wielu miejscach są niejasne, co wywołuje spory i wymaga licznych interpretacji.
Przyczyną komplikacji systemu podatkowego jest także duża liczba aktów prawnych, które go określają. We wszystkich rodzajach podatków ustawy podatkowe stanowią jedynie niewielką część obowiązujących regulacji. Na przykład w przypadku ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych prócz ustaw obowiązujące są:
· ustawy związkowe, w których zawarte są m.in. definicje, określenia pojęć używanych w ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych (jest ich kilkadziesiąt),
· 13 zarządzeń Ministra Finansów,
· 19 rozporządzeń wydanych przez Radę Ministrów i Ministra Finansów.
Konieczność wypełniania przez podatników i płatników skomplikowanych deklaracji i informacji podatkowych także jest regulowana wieloma przepisami.
Na przykład w przypadku podatku dochodowego od osób fizycznych obowiązek ten przewiduje 36 przepisów ustawowych.
O tym, że system podatkowy jest niejasny świadczy liczba wydawanych przez organy skarbowe interpretacji do przepisów podatkowych. Tylko w przypadku podatku dochodowego od osób fizycznych w sprawach indywidualnych izby i urzędy skarbowe co roku wydają kilkadziesiąt tysięcy interpretacji, niekiedy wzajemnie ze sobą sprzecznych. Przyczyną tego stanu jest w dużej mierze legislacyjne niedbalstwo. Przepisy pisane są językiem niezrozumiałym, bez zachowania zasad sztuki legislacyjnej.
System charakteryzuje się wysokim centralizmem.
Miarą centralizmu systemu podatkowego może być udział gmin (samorządów) w dochodach podatkowych państwa. W 1997 r. gminy otrzymały 14,3% ogółu wpływów podatkowych, inaczej mówiąc, budżet centralny przejął 85,7%,
System jest niestabilny: ulega częstym, różnokierunkowym zmianom, co ogranicza zaufanie podatników do państwa i prawa:
· ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych w latach 1992 - 1998 zmieniana była ponad 30 razy. W zasadzie żaden przepis ustawy - prócz pierwszych artykułów - nie przypomina już wersji pierwotnej (na przykład zasady korzystania z ulg mieszkaniowych zmieniane były praktycznie co roku),
· ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych w latach 1992 - 1998 zmieniana była prawie 40 razy,
· ustawa o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym zmieniona została 13 razy w latach 1993 - 1995.
Powodem zasadniczej części zmian jest przy tym konieczność naprawy legislacyjnych błędów lub likwidacja luk, powstałych w trakcie tworzenia przepisów, ale było też wiele zmian spowodowanych względami politycznymi. Opisane wyżej cechy obecnego systemu podatkowego sprzyjają rozwojowi tzw. szarej strefy gospodarczej.