Albert Ellis (1913-2007)
Psycholog, ukończył City University of New York, specjalizując się w naukach o biznesie. Próbował zostać pisarzem, szybko jednak odkrył, że nie jest do tego stworzony. Następnie studiował psychologię kliniczną na Columbia university. Zajął się seksualnością. Książki na ten temat przyniosły mu popularność i pieniądze, ale wpłynęły na odrzucenie Jego kandydatury jako wykładowcy zarówno na City University of New York, jak i na Columbia university. w 1947 roku zrobił doktorat i podjął szkolenie w zakresie psychoanalizy. Szybko jednak doszedł do wniosku, że nie ma ona żadnego potwierdzenia w praktyce; dał temu wyraz w artykule „Telepatia i psychoanaliza: krytyka dotychczasowych odkryć". Odkrył, że ci, których określa się neurotykami, charakteryzują się irracjonalnym i sztywnym myśleniem. Po zerwaniu z psychoanalizą (w 1953 roku) stworzył terapię racjonalną, zwaną potem terapią racjonal-no-emotywną, a na końcu terapią racjonalno--emotywno-behawioralną (REBT). Choć w nazwie proponowanej przez Ellisa terapii nie ma określenia „poznawcza", stworzył on podwaliny poznawczego myślenia o problemach klinicznych. Kładł nacisk na zależność między zniekształceniami poznawczymi, dysfunkcjonalnymi przekonaniami, emocjami i zachowaniami, w języku polskim ukazały się dwie książki Ellisa: Terapia krótkoterminowa. Lepiej, głębiej, trwałej (2000) oraz Jak opanować złość zanim ona opanuje ciebie (2002).
Aaron Beck (ur. 1921)
- psychiatra, twórca klasycznej terapii poznawczej. Zaczął od psychoanalizy i z tej perspektywy próbował zrozumieć depresję. Dowodził, że osoby z depresją nie tyle kierują na siebie wrogość i dążą do niepowodzenia, co raczej zniekształcają rzeczywistość, formułując negatywny obraz siebie. Jest autorem Skali Depresji (Beck Depression lnventory). W latach 1963-1979 opracował założenia terapii poznawczej w leczeniu depresji. Potem doskonalił tę terapię i prowadził badania nad jej skutecznością w wielu innych zaburzeniach psychicznych, np. w zaburzeniach lękowych, zaburzeniach osobowości, uzależnieniach. Obecnie jest emerytowanym profesorem University of Pensylwania. Po polsku ukazały się następujące prace Becka: Miłość nie wystarczy. Jak rozwiązywać nieporozumienia i konflikty małżeńskie (2002), Terapia poznawcza zaburzeń osobowości (2005), Terapia poznawcza uzależnień (2007).
W podejściu poznawczo-behawioralnym przyjmuje się, że to, w jaki interpretujemy zdarzenia, wywiera silny wpływ na emocje i zachowania. To właśnie te emocje, a nie sam sposób myślenia o sobie, skłaniają nas do skorzystania z terapii.
Męczą nas negatywne emocje albo nasz sposób funkcjonowania, na przykład unikanie niektórych sytuacji czy też powtarzające się wzorce reagowania, których w sobie nie lubimy. Ale to, co robimy i jak się zachowujemy, zależy w dużym stopniu od naszego sposobu myślenia. Jeśli tak jest, to poprawę jakości swego życia, a także wpływ na często wyniszczające nas emocje uzyskujemy poprzez zmianę (czasem niewielką modyfikację) dotychczasowego sposobu myślenia i wypracowanie nieco innych zachowań. Terapia poznawczo-behawioralna zawsze jest nakierowana na rozwiązanie konkretnego problemu.
Dla kogo ta terapia?
Badania z ostatnich 40 lat dowodzą, że terapia poznawczo-behawioralna jest szczególnie skuteczna w dwóch grupach problemów emocjonalnych: w depresji i w różnego rodzaju zaburzeniach lękowych, takich jak napady paniki, fobie, natręctwa.
Terapię tę stosuje się także w coraz częściej występujących dziś dolegliwościach, a mianowicie w zaburzeniach odżywiania się (anoreksja i bulimia), w nadużywaniu substancji psychoaktywnych oraz w zaburzeniach osobowości. Jest to forma terapii, w której zmiana może być osiągnięta dość szybko - w ciągu kilku lub kilkunastu sesji terapeutycznych.
Terapia ta ma też zastosowanie jako uzupełnienie leczenia farmakologicznego. Zauważono, że pacjenci z ciężkimi zaburzeniami depresyjnymi lub maniakalno-depresyjnymi, a także chorzy na schizofrenię wymagający stałego stosowania leków wynoszą duże korzyści z tej formy psychoterapii.
Podkreślić trzeba, że w terapii poznawczo-behawioralnej dąży się do rozwiązania konkretnego problemu (lub problemów), z którym zmaga się jakaś osoba. Czasem są to wspomniane stany depresji lub zaburzenia lękowe. Czasem zaś osoba doświadcza po prostu trudności emocjonalnych lub chwilowych kryzysów życiowych i cierpi. Z terapii poznawczo-behawioralnej mogą skorzystać również osoby, które zmagają się z nieśmiałością albo mają trudność w relacji z bliską osobą. Także ci, którzy łatwo ulegają złym nastrojom, zamartwiają się albo reagują wybuchami gniewu, a potem żałują, że powiedzieli zbyt wiele.
Na czym polega ta forma psychoterapii?
Terapia poznawczo-behawioralna zakłada, ze nabywamy pewne nawyki i uczymy się określonych zachowań (nurt behawioralny), a także charakterystycznych sposobów postrzegania rzeczywistości, dzięki czemu nadajemy znaczenie bodźcom, jakich dostarcza nam życie (aspekt poznawczy). Terapeuta i osoba zgłaszająca się na terapię wspólnie pracują nad zrozumieniem istoty problemu, jakiego ona doświadcza. Dążą do tego, by zdefiniować ten problem i odnieść go do sposobu myślenia, zachowań i emocji pacjenta. Następnie określają konkretne cele psychoterapii, czas jej trwania i strategie terapeutyczne konieczne do osiągnięcia zmiany. Skuteczność tych strategii ocenia się podczas kolejnych spotkań. Pracę terapeutyczną w tym nurcie można porównać do uczestnictwa w podróży. To pacjent określa, dokąd chce dojechać - czyli wyznacza cel podróży. On jest też kierowcą. Terapeuta natomiast wie, jak dotrzeć do celu, czyli pełni funkcję pilota. Planuje czas przejazdu, szybkość pokonywania zakrętów i inne elementy tej podróży. Kierownicę trzyma jednak w swych rękach pacjent. Terapia poznawczo-behawioralna jest wspólną pracą pacjenta i terapeuty. Terapeuta inspiruje pacjenta do tego, żeby przeanalizował swój sposób myślenia w niektórych trudnych sytuacjach i zobaczył, jak ten sposób myślenia wpływa na emocje i zachowanie.
Metody i techniki
Praca terapeutyczna w terapii poznawczo-behawioralnej koncentruje się na tym, w jaki sposób pacjent myśli i jak zachowuje się w związku z przeżywanym problemem. Terapeuta nie ocenia prawdziwości jego przekonań, zachęca go jedynie, aby zastanowił się nad swymi sposobami myślenia i reakcjami emocjonalnymi. Wspólnie rozważają, jakie są skutki niektórych zachowań pacjenta lub ich braku (np. wycofywania się). Chodzi o to, aby pacjent nauczył się samodzielnie poddawać ocenie te myśli i przekonania, które podtrzymują w nim negatywne emocje. Pacjent jest tu aktywny. Terapia trwa także „pomiędzy sesjami", w realnym życiu, by pacjent miał szansę przetestować nowe sposoby reagowania w sytuacjach życiowych. Trenowane bywa stopniowe pokonywanie dotychczasowych trudności (np. jazdy windą, autobusem), a potem te doświadczenia omawiane są podczas kolejnej sesji. Ważne, aby te nowe, wypracowane sposoby myślenia i zachowań były zgodne z systemem wartości pacjenta, spójne z jego światopoglądem.
Ważnym elementem tej terapii jest zdobywanie możliwości modyfikacji dotychczasowego sposobu myślenia i zachowań za pomocą doświadczeń zdobywanych w realnym życiu.
Terapia ta może mieć formę terapii indywidualnej, grupowej, małżeńskiej i rodzinnej. Należy do form terapii określanych jako „ograniczone w czasie „krótkoterminowe" - czyli że czas pracy nad problemem jest określony. Zasadne zatem jest spytanie terapeuty: „Jak długo będziemy pracować?". W odpowiedzi często określane są kolejne etapy pracy terapeutycznej, np.: W ciągu pierwszych 3-4 spotkań skupimy się na zrozumieniu mechanizmu problemu, potem przez około 10 spotkań będziemy pracować nad pokonaniem problemu, a potem, przez następne 5 spotkań, pomyślimy, jak sprawić, aby ten problem nie powrócił w przyszłości". Zazwyczaj terapia trwa kilkanaście spotkań. Często jednak, gdy dolegliwości są utrwalone lub istnieje wiele obszarów problemowych, psychoterapia poznawczo-behawioralna trwa dłużej. Zawsze jednak jest podzielona na etapy pracy nad kolejnymi problemami. Z tej formy terapii mogą korzystać osoby dorosłe, młodzież, a także dzieci
NEGATYWNA MYŚL AUTOMATYCZNA pierwsza, błyskawiczna myśl, która pojawia się po zadziałaniu dowolnego bodźca i odnosi się do „ja" (np. powiedziałam coś głupiego), oceny innych ludzi (np. ma mnie dość) lub samego bodźca (np. nie dam rady). Myśli automatyczne podtrzymują często - na zasadzie „błędnego koła" - smutek, lęk lub złość.
ZNIEKSZTAŁCENIA POZNAWCZE - nielogiczności, błędy w myśleniu, które sprawiają, że wnioskowanie jest niepoprawne. Często występują w myślach automatycznych i stanowią o „demagogicznej sile" w wyzwalaniu i podtrzymywaniu negatywnych emocji. Najpowszechniejsze to: myślenie czarno-białe (jeśli coś mi nie wyszło, to znaczy że jestem do niczego), nadmierne uogólnianie (nikt mnie nie rozumie) i etykietowanie (jestem histeryczką)
SCHEMAT POZNAWCZY - złożona struktura poznawcza, która decyduje o tym, jakie przypisujemy znaczenie wydarzeniom i różnym doświadczeniom życiowym Obejmuje kluczowe przekonania na temat nas samych (np. jestem słaba), lub innych ludzi (np. na nikim nie można polegać) i zależności w świecie. Schematy kształtują się przez całe życie i dotyczą wielu aspektów. W pracy terapeutycznej ważne są te, które wiążą się z problematycznymi emocjami i zachowaniami.
Jakich efektów można się tu spodziewać?
Efekty terapii poznawczo-behawioralnej zależą od celu wyznaczonego na początku przez pacjenta i terapeutę. Podczas każdego spotkania sprawdzają, na ile ich wspólna praca zbliżyła pacjenta do tego celu. Dzięki temu pacjent ma kontrolę nad przebiegiem psychoterapii. Oczywiście, efekty zależą też od rodzaju problemu. Inna jest sytuacja, gdy u zdrowej dotychczas osoby pojawiły się napady lęku albo obawa przed wystąpieniami publicznymi, a czym innym, gdy pacjent był już wielokrotnie w szpitalu i od wielu lat zmaga się z ciężkimi problemami emocjonalnymi Najogólniej, terapia ta zmierza do pożądanej przez pacjenta zmiany w jego sposobie myślenia, odczuwania i zachowań. Zmiana ta może być dość gruntowna - pacjent może dokonać rewolucji w swoim sposobie myślenia i zachowaniach. Zazwyczaj łączy się to z dłuższym czasem trwania terapii i większym wysiłkiem. Nie wszyscy jednak pragniemy rewolucyjnych zmian w swym życiu. Dla niektórych osób ważne jest rozwiązanie bieżącego problemu, poprawa w pewnym obszarze funkcjonowania - wtedy możliwe jest osiągnięcie zmiany w krótszym czasie. Brane są także pod uwagę okoliczności życiowe - bywają momenty w naszym życiu, gdy czas i środki, którymi dysponujemy, utrudniają dokonanie „rewolucyjnych" zmian. Wtedy decydujemy się na taki zakres zmiany, który w danej chwili jest możliwy.
Terapia poznawczo-behawioralna ma „wyposażyć" osobę w niezbędne umiejętności, pomagające jej radzić sobie z różnymi potencjalnymi problemami, jakie napotkać może w przyszłości. Jej celem jest poprawa jakości życia każdego, kto uważa, że warto zmienić coś, co mu przeszkadza żyć.