Max Weber - Cześć III
Gospodarka i społeczeństwo (str.158-190)
Typy panowania
I. UPRAWOMOCNIENIE
Panowanie - szansa posłuszeństwa pewnej grupy ludzi wobec określonych (lub wszystkich) rozkazów.
Każdy prawdziwy stosunek panowania cechuje określone minimum woli posłuszeństwa, a więc - interes w posłuszeństwie
Każde panowanie nad wieloma ludźmi wymaga zwykle pewnego sztabu (administracyjnego),
czyli wiarygodnej szansy działania określonych i rzeczywiście posłusznych osób zmierzającego do urzeczywistnienia ogólnych rozporządzeń i konkretnych rozkazów
Motywy więzi między panem i sztabem administracyjnym:
obyczajowe
afektywne
materialne(konstelacja interesów)
wartościoworacjonalne (idealne)
Czysto materialne i celoworacjonalne motywy więzi sprawiają, że jest ona stosunkowo krucha
Dodatkowy czynnik stanowiący podstawę panowania - wiara w prawomocność
Każde panowanie stara się wzbudzić i kultywować wiarę w swą prawomocność
Wraz z rodzajem prawomocności zmienia się typ posłuszeństwa i charakter sprawowania panowania
Trzy czyste typy prawomocnego panowania:
panowanie legalne charakter uprawomocnienia - racjonalny
opiera się na wierze w legalność ustanowionych porządków i prawa wydawania poleceń
przez osoby powołane przez nie do sprawowania panowania
panowanie tradycjonalne charakter uprawomocnienia - tradycjonalny
opiera się na powszedniej wierze w świętość obowiązujących od zawsze tradycji i
prawomocność obdarzonych przez nie autorytetem osób
panowanie charyzmatyczne charakter uprawomocnienia - charyzmatyczny
opiera się na niepowszednim oddaniu osobie uznawanej za świętą, za bohatera, czy za
wzorzec i objawionym lub stworzonym przez nią porządkom
II PANOWANIE LEGALNE (z biurokratycznym sztabem administracyjnym)
Podstawy legalnego panowania:
Za sprawa uzgodnienia lub narzucenia można ustanowić w sposób racjonalny dowolne prawo, które będzie respektowane przez towarzyszy związku i osoby z zakresu władzy związku.
Prawo - zbiór abstrakcyjnych, celowo ustanowionych reguł
Wymiar sprawiedliwości - zastosowanie tych reguł do konkretnego przypadku
Administrowanie - racjonalna troska o interesy
Pan tez posłuszny jest porządkom, na które orientuje swe rozporządzenia.
Osoba posłuszna - posłuszna jest tylko jako towarzysz i tylko prawu ( np. w państwie jako obywatel)
Posłuszni panu okazują posłuszeństwo nie jemu, ale porządkowi. Są posłuszni panu jedynie w zakresie jego rzeczowej kompetencji
Podstawowe kategorie racjonalnego panowania:
Załatwianie spraw urzędniczych w zakresie
kompetencji (zakres obowiązków, uprawnienia rozkazodawcze, dopuszczalne środki przymusu)
Zasada hierarchii urzędowej - porządek stałych organów kontrolujących i nadzorujących dla każdej instancji
Reguły rządzące postępowaniem (reguły techniczne, normy)
Zasada oddzielenia sztabu administracyjnego od środków administrowania (otrzymują je i muszą się z nich rozliczyć)
Zasada oddzielenia majątku urzędu od majątku prywatnego
Zakaz zawłaszczania stanowiska urzędowego przez osobę, która je piastuje
Zasada dokumentowania administracji
Struktura sztabu administracyjnego (biurokracji):
(Najbardziej zbliżona do czystego typu panowania legalnego)
Kierownik zawdzięcza stanowisko zawłaszczeniu, wyborowi lub sukcesji; jego uprawnienia to legalne kompetencje
Sztab administracyjny składa się z pojedynczych urzędników
Urzędnicy:
są osobiście wolni
w trwałej hierarchii urzędowej
z trwałymi kompetencjami urzędowymi
zostali zatrudnieni za sprawa kontraktu
posiadają kwalifikacje fachowe
mają stałe pensje
traktują urząd jako jedyny lub główny zawód
mogą awansować
są oddzieleni od środków administrowania
podlegaja dyscyplinie i kontroli
Ze społecznego punktu widzenia biurokratyczne panowanie oznacza:
Tendencję do niwelacji w interesie powszechnej rekrutacji spośród najlepiej wykwalifikowanych
Tendencję do plutokratyzacji w interesie możliwie długiego, fachowego szkolenia
Panowanie formalistycznej bezosobowości
Normalnym „duchem” racjonalnej biurokracji jest:
formalizm
skłonność urzędników do materialno-utylitarnego traktowania ich zadań
III. PANOWANIE TRADYCJONALNE
1.Występuje gdy:
Podstawą, na której opiera się jego prawomocność i podstawą wiary w tę prawomocność jest świętość odwiecznych przodków i władzy pana
Pan wskazany jest przez tradycyjną regułę
Posłuszeństwo wynika z nadanej mu przez tradycje godności
Związek panowania = związek czci
Pan nie jest przełożonym, ale osobowym panem
Jego sztab - nie urzędnicy, ale słudzy
Podlegający panowaniu - nie członkowie związku, ale poddani
Stosunki między panem i sztabem określa wierność
Posłuszeństwo wobec osoby, nie wobec praw
Prawomocność rozkazów pana:
z racji tradycji określającej treść rozporządzeń
na mocy decyzji pana dopuszczanej przez tradycję
2 domeny działań pana:
działanie z materialnego punktu widzenia związane tradycją
działanie z materialnego punktu widzenia nie związane tradycję (pan może swobodnie rozdzielać łaski i niełaski)
O faktycznym sposobie sprawowania panowania przesądza to, na co może pozwolić sobie pan, bez oporu poddanych
2.Typowy sztab administracyjny może rekrutować się z:
1.
osób związanych z panem w sposób tradycjonalny
a.członków rodu
b.niewolników
c.urzędników domowych
d.klientów
e.kolonów
f.wyzwoleńców
2.
a.osobistych stosunków zaufania
b.więzów wierności
c.wolnych urzędników
3. W czystym typie sztabu administracyjnego panowania tradycjonalnego nie występuje:
a. trwała kompetencja
b. trwała racjonalna hierarchia
c. zatrudnienie na podstawie kontraktu
d. wyszkolenie fachowe
e. stała pensja
4. Pierwotne typy tradycjonalnego panowania:
gerontokracja - stan, w którym panowanie jest sprawowane, przez najstarszych jako najlepszych znawców świętej tradycji
patriarchalizm - stan, w którym panowanie sprawuje jedna osoba wskazywana przez trwałe reguły dziedziczenia
W obu przypadkach pan nie dysponuje osobistym sztabem administracyjnym.
To panowanie jest przede wszystkim prawem towarzysza i musi być sprawowane w towarzyszy interesie
Pan jest zależny od woli posłuszeństwa towarzyszy
Towarzysze nie stają się poddanymi
Są winni posłuszeństwo panu wyłącznie w zgodzie z tradycją
5.
Panowanie patrymonialne - gdy pojawia się osobisty sztab administracyjny; każde panowanie zorientowane przede wszystkim na tradycję, ale sprawowane na mocy całkowicie samoistnego prawa
Panowanie sułtańskie - władza pana osiąga największe rozmiary; panowanie patrymonialne, w którym administrowanie odwołuje się przede wszystkim do środków należących do sfery swobodnych, nie związanych tradycją arbitralnych decyzji
Od pierwotnego patriarchalizmu odróżnia te 2 typy istnienie osobistego sztabu administracyjnego.
6.
Panowanie stanowe - ta forma patrymonialnego panowania, w której sztab administracyjny zawłaszcza określone uprawnienia pana i odpowiadające im szanse ekonomiczne
Zawłaszczenie może dotyczyć:
a. związku lub wyróżniającej się pewnymi cechami kategorii ludzi
b. pojedynczych osób
Stanowe panowanie oznacza ograniczenie swobodnej selekcji sztabu administracyjnego przez pan, w rezultacie zawłaszczenie stanowisk lub uprawnień pana:
a. przez pewien związek
b. przez stanowo określoną warstwę
LUB
zawłaszczenie stanowisk i szans zarobkowych, uprawnień rozkazodawczych, środków administrowania przez poszczególnych członków sztabu administracyjnego.
W przypadku pełnego stanowego zawłaszczenia całość władzy zostaje podzielona między pana i członków sztabu, którzy zawłaszczyli swoje stanowiska
Zawłaszczenie przez jednostki może dokonać się za sprawa:
a. wydzierżawienia
b. zastawienia
c. sprzedaży
d. przywileju
e. kompromisu pana i sztabu
W czystym patrymonializmie - całkowite oddzielenie administrującego od środków administrowania
W stanowym patrymonializmie - administrujący posiada wszystkie lub znaczną część środków administrowania
7.Środki utrzymania patrymonialnego sługi mogą się wywodzić z :
a. żywienia przy pańskim stole
b. deputatów ( głównie naturalnych pochodzących z dóbr pana)
c. ziemi związanej ze służbą
d. zawłaszczonych szans przychodów: rent, opłat, podatków
e. lenna
od b. do d.- beneficja
wyposażenie sztabu - prebendalizm
lenno - zawłaszczone uprawnienia pana, jeśli nadawane są na mocy kontraktu jednostkom o określonych kwalifikacjach
feudalizm lenny - gdy sztab jest wyposażony głównie w postaci lenn
8.Prawa pana i związane z nimi szanse dowolnego rodzaju traktowane są w zasadzie w taki sam sposób jak szanse prywatne
9.Stanowy podział władz - sytuacja, w której związki stanowo uprzywilejowanych tworzą czasem polityczne lub administracyjne ustanowienia czy rozporządzenia i ewentualnie same wprowadzają je w życie
10.Oddziaływanie tradycjonalnego panowania na sposób gospodarowania
polega mówiąc najogólniej na wzmocnieniu tradycjonalnego nastawienia.
Oddziaływanie na gospodarkę uzależnione jest:
od typowego sposobu finansowania związku panowania
a. oikos pana - potrzeby zaspokajane są w sposób naturalnoliturgiczny - daniny i pańszczyzna; stosunki gospodarcze związane tradycją; orientacja na konsumpcję; rozwój rynku zahamowany, powstanie kapitalizmu niemożliwe
b. zaspokajanie potrzeb uwzględniające stanowe przywileje; rozwój rynku ograniczony przez wykorzystywanie dóbr poszczególnych gospodarek dla celów związku panowania.
Patrymonializm może być również:
c. monopolistyczny - zaspokajanie potrzeb: dzięki działalności gospodarczej, opłatom i podatkom; rozwój rynku irracjonalnie ograniczony; największe szanse zarobkowe w reku pana; rozwój kapitalizmu bezpośrednio hamowany albo skierowany na tory polityczne zorientowanego kapitalizmu
d. w pojedynczych przypadkach patrymonialny fiskalizm może zwiększać stopień racjonalizacji przez planowa troskę o wpływy z podatków i racjonalne tworzenie monopolu
W sytuacji stanowego podziału władz
polityka finansowa - nakładanie ustalonych w drodze kompromisu ciężarów; ograniczanie arbitralnych decyzji pana dotyczących narzutów, głównie tworzenia monopoli
ogólnego charakteru administracji
Normalny patrymonializm hamuje racjonalna gospodarkę :
a. za sprawą trudnosc stwarzanych w ustanawianiu formalnie racjonalnych przepisów
b. za sprawa nieistnienia sztabu urzędników dysponujących fachowym wyszkoleniem
c. za sprawa domeny, w której rozstrzygają materialne arbitralne decyzje i osobiste uznanie pana i sztabu admin.
d. za sprawa tendencji do regulowania gospodarki zorientowanego materialnie na utylitarne lub społecznoetyczne kulturowe ideały a zatem podkopywania jej racjonalności formalnej.
11.Formy pod panowaniem patrymonialnych władz:
a. kapitalizm kupców
b. kapitalizm dzierżawców podatków, urzedów, nabywania urzędów
c. kapitalizm dostawców państwowych i finansowania wojen
d. kapitalizm plantacji i kolonialny
IV. PANOWANIE CHARYZMATYCZNE
Charyzma - uznawana za niepowszednią cecha jakiejś osoby, z racji której uważana jest ona za obdarzoną nadprzyrodzonymi, nadludzkimi siłami czy właściwościami, albo za osobę posłaną przez Boga, za wzorzec i dlatego za przywódcę.
1.O obowiązywaniu charyzmy rozstrzyga swobodne wypływające z wiary, czci zaufania uznanie jej przez osoby podlegające panowaniu.
2. Charyzmatyczny autorytet może zaniknąć jeśli brakuje jego potwierdzenia, obdarzony łaskami traci swą moc, sukcesy nie nadchodzą
3.związek panowania - gmina jest emocjonalnym stosunkiem wspólnotowym.
sztab administracyjny dobierany jest wedle kryteriów charyzmatycznych, chodzi tu o powołanie wedle intuicji przywódcy , na podstawie charyzmatycznych kwalifikacji powołanego.
Nie ma hierarchii, tylko ewentualne interwencje przywódcy, nie ma pensji, beneficjentów, zawłaszczania.
Uczniowie żyją z panem ze środków dostarczanych przez mecenasów.
Nie ma „organów” ani regulaminów. Rozstrzygają prawa tworzone od przypadku do przypadku
Panowanie charyzmatyczne stanowi przeciwieństwo panowania racjonalnego i tradycjonalnego
4. Obcość wobec gospodarki; zawód jako powołanie czy wewnętrzne zadanie; odrzucenie ekonomicznego pożytkowania darów łaski jako źródła dochodów; odrzucenie zyskiwania regularnych dochodów za sprawą ciągłej aktywności gospodarczej
Rentierstwo - forma uwolnienia od gospodarowania
V. SPOWSZEDNIENIE CHARYZMY
Jeśli panowanie charyzmatyczne staje się stosunkiem trwałym, to musi zmienić swój charakter, zostać stradycjonalizowane lub zracjonalizowane.
Motywy sprawcze:
a. idealne lub materialne zainteresowanie zwolenników dalszym trwaniem i stałym ożywianiem życia wspólnoty
b. interes sztabu administracyjnego by stosunek ten istniał nadal
następstwo braku osoby obdarzonej charyzmą:
a. znalezienie nowej takiej osoby, kwalifikującej się na pana wedle pewnych cech
b. przez objawienie: losowanie, wyrocznia itp., prawomocność wywodzi się z prawomocności techniki
c. za sprawą wyznaczenia następcy przez dotychczasowego przywódcę; prawomocność zyskana dzięki wyznaczeniu
d. w wyniku wyznaczenia następcy przez obdarzony charyzma sztab administracyjny i uznania przez gminę
e. charyzma dziedziczna
f. przeniesienie za pomocą środków rytualnych charyzmy na kgoś innego
Spowszednienie charyzmy dokonuje się też w formie zawłaszczenia uprawnień pana i szans zarobkowych przez uczniów a sposób ich rekrutacji zostaje uregulowany.
Formy takiej legalizacji:
normy rekrutacji ustalane przez uczniów: a. wychowania; b. wypróbowania
normy charyzmatyczne mogą przekształcić się w tradycjonalno-stanowe
sztab może doprowadzić do stworzenia i zawłaszczania indywidualnych stanowisk i szans zarobkowych ; powstają wtedy a. beneficja; b. urzędy; c. lenna, które zostają zawłaszczone i zajmują miejsce pierwotnego zaopatrywania
Przesłanka spowszednienia jest eliminacja lekceważenia gospodarki przez charyzmę, jej dopasowanie do fiskalnych form zaspokajania potrzeb, do warunków gospodarczych mogących stanowić źródło podatków i danin.
Wraz ze spowszednieniem charyzmatyczny związek panowania przybiera formy powszedniego panowania.
5