HK, machiavelli - książę, Niccolo Machiavelli „Książę”


Niccolo Machiavelli (1469—1527) „Książę”

Cechą już przedrenesansowych Włoch była wielka różnorodność ustrojów, co nie sprzyjało poszukiwaniom jakichś idealnych ustrojów, natomiast wyostrzało zmysł obserwacji i sceptycyzm wobec ideałów. Poza tym nie ma tu możliwości wytworzenia się doktryny przyrodzonego pana (dominus naturalis) ponieważ władcy włoskich miast-państw sa najczęściej uzurpatorami, którzy doszli do władzy dzięki sile, a nie opierając na tradycji, prawie dziedzicznym etc. Państwa płn. Włoch - Genua, Mediolan, Wenecja, Florencja, Państwo Kościelne, Neapol i Sycylia (podzielone lub połączone) nie mogły osiągnąć nad sobą wzajem wyraźnej przewagi co Machiavelli nazywał błogosławionym stanem równowagi. Dopiero pod koniec XV wieku wzmoże się nacisk hiszpański i francuski.

W XIV wieku modelem politycznym dla myślicieli florenckich staje się Rzym republikański świadomie przeciwstawiany cesarskiemu średniowieczu. Także Machiavelli był synem duchowym republikańskiej Florencji. Mimo zawłaszczenia władzy przez Medyceuszy, tworzenia tzw. pryncypatu utajonego duch republikański trwa jeszcze przez wiek XV czego dowodem będzie spisek Pazzich w 1477 r. i wygnanie Medyceuszy w 1494 roku, jak również purytańska republika Savonaroli do 1498 oraz powrót do ustroju z XIV wieku tzw. ganfaloniere della qiustizia, który był jedynym okresem czynnej działalności politycznej Machiavellego (do powrotu Medyceuszy w 1513 roku).

„Celem myślenia jest prawda, ale możemy osiągnąć jedynie jej pozory; celem praw jest kontrola działań ludzkich, toteż są one dobrem które czyni nas dobrymi... Opierają się one na zasadach, które są nie w rzeczach zewnętrznych, lecz w nas, stworzone przez nasze umysły”-Calluccio Salutati (XV wiek). Relatywizm w ocenie natury ludzkiej i możliwości człowieka były charakterystyczną cechą myśli społecznej florenckiego Odrodzenia. Relatywizm ten miał za punkt wyjścia rzeczywistość ponieważ intelektualista włoskiego odrodzenia myśli konkretami. Konkretami są albo jednostki, albo grupy społeczne umieszczone w konkretnym miejscu i czasie. Liczy się jednostka i jej cech, które trzeba poznać. W komunie miejskiej, z warunków specyficznych dla tej formy państwa, z obserwacji konkretów jej ludu, rodzi się teoria polityczna, która jest nawiązaniem do antycznego Rzymu. Model człowieka politycznego ukształtowany jest indywidualistycznie (w przeciwstawieniu do średniowiecza), a jednocześnie o roli społecznej i politycznej jaką jednostka spełnia. Także technika działania tego człowieka jest określona strukturą społeczeństwa i charakterem ludzi na nie się składających. Było to źródłem rzymsko-republikańskiego modelu człowieka działającego władczo dla celów społecznych, a nie egoistycznych. Zapatrzeni w Rzym florentyńczycy biorą z niego dwa wzory twórców jedności włoskiej:

  1. genialną jednostkę - twórcę wielkości państwa

  2. narodowy lud - tworzywo tej wielkości

Tu zaczyna się utopia. Jednym z jej propagatorów jest Machiavelli: realista w obserwacji, realista w opisie techniki działania politycznego, wczesnorenesansowy w ideale politycznym, utopista w określeniu drogi do jego osiągnięcia.

Machiavelli pisze swe główne dzieła: Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Tytusa Liwiusza oraz Książę po opuszczeniu stanowiska sekretarza „drugiej kancelarii” republiki i sekretarza Rady Dziesięciu Dla Wolności i Pokoju w 1513 roku. Wydane zostały po jego śmierci - w 1531 i1532 r.

Założenie4m Rozważań było pokazanie jakim cechom psychologii społecznej i jakiej strukturze społeczno-politycznej zawdzięczał Rzym swą wielkość. Jest wyznaniem wiary idealisty wierzącego w lud i naród. Natomiast celem Księcia jest konfrontacja tej wiary z Włochami współczesnymi Machiavellemu. Realistyczne pokazanie gdzie leżą źródła bezsilności Włoch wobec obcych najeźdźców i jak można odzyskać siłę.

Celem było przekształcenie Włoch w podmiot działań politycznych. Pytanie o przyczyny słabości Włoch skłoniło go do zostania historykiem. Elementem łączącym historię z polityką była dla Machiavellego powtarzalność sytuacji, w których znajdują się społeczeństwa. Jeden z mistrzów Machiavellego - Polibiusz skonstruował teorię, że tylko czyste formy ustrojowe wyrodnieją i prowadzą do upadku. Konieczne jest więc ich łączenie i adaptacja. Machiavelli przejmuje tę doktrynę, nie traktując jej jednak fatalistycznie, a szukając przyczyn. Wypływało to z innego poglądu Machiavellego: liczba elementów-składników rzeczywistości jest ograniczona, muszą się więc powtarzać z pewnymi modyfikacjami oczywiście. Jeżeli więc znamy elementy możemy przewidywać tworzące się z nich sytuacje i im przeciwdziałać lub ewentualnie wspomagać je. Historiozofia Machiavellego jest więc pozytywna.

Zespół pojęć jakimi operował mają swe źródło w republikańskiej myśli politycznej Florencji. Powstałej u schyłku średniowiecza przekształcającej cały szereg elementów myśli politycznej tamtych czasów i łączącej je z myślą polityczną republikańskiego Rzymu. Te podstawowe pojęcia to: człowiek, konieczność (necessita), los (fortuna).

Obraz natury ludzkiej jest u Machiavella ponury. Jednak nie twierdzi on że ludzie są źli z natury, ale zła upatruje wśród wielkich mas w pewnych epokach historycznych. Znajdując przyczyny zła można przekształcić cechy społeczeństwa (jego decydującej grupy) tak, że przeważać będzie dobro. Machiavelli zapoczątkował analizę zbiorowych cech moralnych i psychologicznych, zrelatywizował mit o nieuchronnej degeneracji i odradzaniu społeczeństw. Przekształcił antyczny mit wychowawczej funkcji państwa wiążąc go nie z nauczaniem abstrakcyjnej moralności, lecz z tworzeniem stosunków społecznych i politycznych, w ramach których prawdopodobniejsze jest że człowiek będzie istotą społeczną, a nie egoistycznym głupcem. Schemat toku myślenia Machiavellego:

Stanami w których przeważają złe cechy są: szlachta i pospólstwo. Dla niego szlachta to pewien sposób życia, sytuacja społeczno - gospodarcza. W monarchii władca musi oprzeć się na szlachcie natomiast w republice trzeba szlachtę wytępić. Pospólstwo to coś innego niż lud choć mogą zaistnieć sytuacje gdy „niemal wszystko jest pospólstwem” . To masy nieposiadające, które jedynie pozór i sukces interesuje. Rządzić nim trzeba poprzez terror. O ile konflikty między ludem a szlachtą są groźne i usunąć je można jedynie poprzez wytępienie tej ostatniej, o tyle konflikty między ludem i plebsem (pospólstwem) są narzędziem i przyczyną wielkości państwa. Ma na myśli konkurencję i wolność w społeczeństwie burżuazyjnym. Jest przy tym przekonany iż instynkt ludu zawsze znajdzie właściwą drogę, a w każdym razie jest zdolny do poznania prawdy przekazanej przez mądrego przywódcę.

Fortuna-los jest zlaicyzowanym pojęciem opatrzności. Jej wyroki dają się częściowo przewidzieć jeśli chodzi o życie społeczne.

Machiavelli zarezerwował dla konieczności zasadnicze miejsce w dziejach. W oparciu o nią konstruował swe wskazówki polityczne dla władców. Punktem wyjścia dla średniowiecza było rozróżnienie dwóch rodzajów konieczności. Św. Tomek wyróżnił konieczność naturalną czyli absolutną (konieczne jest to co nie może nie istnieć) i konieczność celu zwaną także użytecznością (działanie w pewien sposób bez którego niemożliwe jest osiągnięcie celu). Jak pisał sam święty: „Cel ważniejszy jest od tego co służy osiągnięciu celu”, choć Tomaszowi chodziło tylko o prawa do dyspenzacji. No ale stało się. To kanonicy sięgnęli pierwsi do rzymskiej zasady „necessitas legem non habet” (konieczność nie zna prawa) i otworzyli w ten sposób drogę do stosowania tej zasady na terenie państwa. Normy prawne przewidziane sa na sytuacje normalne, a w nienormalnych można i należy je łamać. Wszystko to odnosiło się oczywiście tylko do utrzymania istnienia Kościoła (status ecclesiae) i podstawowych zasad, ale... To była etyka sytuacyjna, taki sobie okazjonalny relatywizm. Wszystko zależało od definicji sytuacji nienormalnej.

Ujmując to w całość - tylko te działania, które przynoszą korzyść ogółowi są uzasadnione.

Nie jest nim chęć utrzymania się przy władzy, chyba że jest to identyczne z interesem państwa (utrzymanie lub zaprowadzenie porządku). Porządek to ustawy, istniejący i zapewniający potęgę i rozwój układ sił w państwie. Konieczność i obowiązek postępowania sprzecznego z powszechnie przyjętymi zasadami istnieją tylko wtedy, gdy trzeba odeprzeć niebezpieczeństwo zagrażające państwu jako takiemu, a nie władcy. Do tego momentu poglądy Machiavellego mieszczą się w granicach średniowiecznej nauki o necessitas. Odejście zaczyna się gdy władca działa w celu zdobycia władzy (a wiec egoistycznym). Odejście jest jednak konsekwencją przyjętego przez Machiavella toku rozumowania, a zakłada branie pod uwagę głównie efektów egoistycznych działań uzurpatora. Jeżeli są nimi pozytywne dla społeczeństwa zmiany to działania takie są usprawiedliwione. Dalsze odstępstwo to opis sytuacji wyjątkowych (nienormalnych). Konieczność przestaje tu być sytuacją jednorazową (cały szereg działań na różnych odcinkach służący jednemu celowi). Jeżeli przyjąć że ludzie w swej przewadze są źli, to tylko konieczność zmusi ich do tego by byli dobrzy, a więc władca musi umieć być złym lub dobrym zależnie od sytuacji. Nagiej siły może użyć tylko raz jeśli chce z niej zrobić dobry użytek. Władca nie zawiesza czy znosi stare prawa wydając konkretne decyzje (jednorazowe decyzje w jednorazowej sprawie jak w republikańskim Rzymie okresu dyktatury), ale działa w sytuacji gdy stare normy już nie obowiązują, a nowych jeszcze nie ma. Kto określa kiedy sytuacja jest wyjątkowa? Oczywiście książę. Właściwe rozpoznanie wymaga aby książę posiadał VIRTU . Ta zbitka pojęciowa oznaczająca rozum (rozpoznanie sytuacji) i silę decyzji. Może być ona cechą jednostek jak i warstw rządzących (np. lud rzymski). Virtu ma swe źródło u filozofów i pisarzy politycznych antyku. Od Polibiusza pytanie czy w dziejach ma zasadnicze znaczenie virtus-cnota, czy tyche-los, przeszło przez Plutarcha, Cycerona, Salustiusza, Wergilego. Późno republikańska myśl polityczna powiązała virtus ze służbą państwu. Virtu jest wolą rozumną (w przeciwieństwie do mobile virtu-działania wedle woli). Virtu twórcy państwa poznaje się po tym, czy trafnie i rozumnie wybrał miejsce gdzie państwo tworzy, czy rozumnie nadał mu ustrój odpowiadający jego potrzebom. Czy rozumnie rozkazuje, a czyni tak ten kto znajdzie właściwy stosunek między swymi cechami a cechami tych którymi rządzi.

W Księciu nie ma podziału na właściwe i niewłaściwe formy państwa. Machiavelli wyróżnia dwie: republikę i księstwo (monarchię). O źródłach władzy równie lakonicznie: istnieje od dawna lub jest nowa - wysunięcie czasu a nie legitymizmu na pierwszy plan. Średniowieczny—tyran bo bez tytułu władzy (tyrannus absque titulo)—został potraktowany tak samo jak dziedziczny monarcha. Nie jest istotne na czym władca opiera swe prawo do rządzenia, ale fakt że rzeczywiście rządzi. Oczywiście inaczej jest gdy chodzi o—tyrana w kontekście sposobu wykonywania władzy (tyrannus quoad exercitium).

Książę jest traktatem nie o państwie i społeczeństwie w każdym miejscu i czasie, ale zawsze odpowiednio do sytuacji. Jednakże niemal zawsze panują w nim skorumpowane stosunki i książę musi działać w takich skorumpowanych warunkach. I dlatego przykłady w Księciu nie pochodzą z okresu świetności Rzymu (jak w Rozważaniach...) lecz z czasów schyłku i dekadencji. Wnioski z analizy tych przykładów zmierzają do ustalenia metod regeneracji i środków jakie pozwolą stworzyć warunki dla regeneracji. Podstawy trwałości widział tylko w dwóch sposobach powstawania księstw nowych: jeżeli powstały dzięki virtu, jeśli są księstwem obywatelskim (principato civile) czyli powstałym z woli ludu. W tej doktrynie istnieje jednocześnie pierwiastek anachroniczny (średniowieczne pojęcie użyteczności publicznej uzasadniające odstępstwo od norm „normalnych”) jak i prekursorski (elementy purytańskiej dyktatury w celu pożyteczności wspólnej oraz jakobińskiej dyktatury w interesie ludu). Także rozdziały o wojsku są prekursorskie. Machiavelli pisze Księcia w czasach gdy na Zachodzie armie zaciężne już niemal wyparły dawne, w pewnym sensie obywatelskie, armie średniowiecza. I, zapewne przez wzgląd na taką samą zmianę która zaszła w starożytnym Rzymie i była jedną z głównych przyczyn jego upadku, Machiavelli widzi w tym poważne niebezpieczeństwo.

Dla niego armia złożona z poddanych to szkoła patriotyzmu i gwarancja wierności dla władcy, o ile oczywiście ma on poparcie poddanych. Wojsko to sprawa podstawowa dla Machiavellego widzącego bogate państwa włoskie oddane na pastwę silniejszych choć biedniejszych sąsiadów. Mówił: „to nie pieniądz jest nerwem wojny, lecz dobra armia, gdyż jeśli złoto nie wystarcza by odnaleźć dobrych żołnierzy, dobrzy żołnierze łatwo znajdą złoto”.

Drogą do utrwalenia władzy jest utrzymanie minimum wspólnoty interesów władcy i poddanych i minimum kontaktu społecznego władcy z poddanymi. Jest to także droga do powolnego kształtowania się instynktu państwowego rządzonych.

Nie ma jednak jednej recepty i jednej odpowiedzi na wszystkie sytuacje, trzeba umieć stosować się do warunków czasu. Trzeba także zaznaczyć, że amoralna pozornie recepta dla władców była równocześnie pouczeniem ich, że na dłuższy dystans moralność opłaca się bardziej niż amoralność, i że można wbrew moralności dojść do władzy, ale nie można się przy niej na trwałe utrzymać. (na dłuższy dystans wszyscy będziemy nieboszczykami—R.R).

Efektem oddziaływania traktatu Machiavella była zmiana w statusie dobra, bo czy wszystko wolno ? Tak—odpowiada Machiavelli, ale jeżeli konieczne to jest do osiągnięcia dobra. Z tym że dobra nie ma i nie było, trzeba więc tak postępować stale. Człowiek staje się istotą autonomiczną, tak więc wszystko co tworzy nie może być odnoszone do jakiegoś transcendentnego dobra, które zgodnie z twierdzeniem nominalistów nie ma treści samej w sobie natomiast dla każdego inną wiec nie istnieje. I tym optymistycznym akcentem...

1

3


Wyszukiwarka