ZASADY USTROJU POLITYCZNEGO PAŃSTWA

Zagadnienia egzaminacyjne

1) Pojecie państwa

Państwo - polityczna, suwerenna, terytorialna i obligatoryjna organizacja społeczeństwa. Organizuje i koordynuje prace dużych grup społecznych; Najwyższa polityczna terytorialna przymusowa organizacja społeczeństwa, posiadająca swoisty aparat władzy i suwerenność, posługująca się prawem w celu realizacji swoich zadań; Bez takich elementów jak: władza, terytorium i ludność, państwo nie może istnieć. Kryterium ONZ.

Typ państwa wyznaczają podobne stosunki społeczno-ekonomiczne oraz podobny status ludzi. Na podstawie tej definicji wyróżniamy 4 podstawowe typy państw:

• państwo niewolnicze - cechuje je występowanie właścicieli niewolników, oraz niewolników będących ich własnością. Kształtują się między nimi stosunki zwierzchnictwa i podporządkowania. Właściciele niewolników są warstwą panującą i posiadającą prawa obywatelskie, niewolnicy natomiast pozbawieni są praw i swobody.

• państwo feudalne - występuje tu feudalna własność ziemi należącej do stosunkowo małej części ludności (np. rycerstwa, duchowieństwa). Stosunki zwierzchnik - podporządkowany kształtują się na zasadzie poddaństwa chłopów feudałom. W tym systemie warstwy podporządkowane (chłopi) podlegają pewnej ochronie prawnej.

• państwo kapitalistyczne - charakteryzuje się występowaniem prywatnej własności środków produkcji oraz wytwórców sprzedających swoją siłę roboczą. Główną siłą społeczną są właściciele środków produkcji, lecz grupy społeczne korzystają z formalnie równych praw.

• państwo socjalistyczne - charakteryzuje się ono daleko posuniętą uniformizacją stosunków społeczno-ekonomicznych i politycznych. Istnieje tu społeczna własność środków produkcji pozostających w rękach państwa i swobodni wytwórcy zatrudnieni w państwowych zakładach. Istotną różnicą pomiędzy państwami kapitalistycznymi a socjalistycznymi, jest forma własności - w państwach kapitalistycznych większość dóbr skupiona jest w rękach tzw. klasy średniej oraz wyżej, w krajach socjalistycznych własność jest domeną państwa, rozumianego jako prawny przedstawiciel całego narodu i ogółu żyjących w nim obywateli.

2) Geneza państwa

Geneza państwa, zespół przyczyn, które złożyły się na powstanie państwa. Koncepcja wywodzi się od Arystotelesa, wg której natura człowieka predestynuje go do życia w państwie, stąd jest ono naturalnym wytworem społecznego instynktu wspólnot ludzkich. Koncepcje teologiczne upatrują genezy państwa w woli istoty nadprzyrodzonej, Augustyn Aureliusz głosił, że każda władza pochodzi od Boga. Z kolei Tomasz z Akwinu uważał, iż jedynie sama zasada i idea władzy pochodzi od Boga, natomiast ustrój ustanawiają ludzie.

• teistyczna - teoria, która zakłada, że władza pochodzi od Boga; istnieje konieczność podziału państwa na rządzących i rządzonych; koncepcja ta powstała w starożytności, licznych zwolenników zyskała w średniowieczu

• teologiczna - jej twórcą był św. Augustyn, który w dziele zatytułowanym De civitatis Dei twierdził, że władza pochodzi od Boga, a państwo na ziemi powinno wzorować się na państwie niebieskim. Teorię tę zmodyfikował św. Tomasz z Akwinu: władza pochodzi od Boga, ale sposób rządzenia jest wymysłem człowieka, bo państwa nie są doskonałe.

• patriarchalna - koncepcja, która utożsamia państwo z rodziną; w tej teorii władza królewska wywodzi się z tradycji władzy ojca rodziny; koncepcja ta jest charakterystyczna dla feudalnej monarchii absolutnej

• patrymonialna - poprzez przyłączenie ziem związana z posiadaniem majątku w postaci ziemi.

• umowy społecznej - według tej teorii państwo jest wynikiem umowy między obywatelami, suwerenem w takim państwie jest naród; twórcą koncepcji był Thomas Hobbes, a wybitnym przedstawicielem m.in. Jan Jakub Rousseau.

• podboju i przemocy - zakłada, że państwa powstają w wyniku podbijana słabszych plemion przez plemiona silniejsze, w ten sposób za pomocą podbojów powiększa się terytorium państwa. Sformułowana została w XIX w. przez Ludwika Gumplowicza.

• solidarystyczna - twórcą był Émile Durkheim: państwo powstało jako forma solidarnego dzielenia się obowiązkami.

• psychologistyczna - twórcą był Leon Petrażycki: państwo to najlepsza forma zaspokajania potrzeb psychicznych - bezpieczeństwa, afiliacji, dominacji.

• marksistowska (bazy i nadbudowy) - państwo jest formacją, która istnieje wyłącznie w społeczeństwach klasowych; powstaje, by bronić klas panujących przed klasami podporządkowanymi, wyzyskiwanymi, stać na straży nierówności społecznych i chronić stan posiadania klas dominujących; autorami tej koncepcji są Karol Marks i Fryderyk Engels.

• teoria państwa w katolickiej nauce społecznej - według tej koncepcji państwo istnieje w świadomości człowieka i ma za zadanie służyć poprawie jakości bytu obywateli.

• funkcjonalna - dominuje we współczesnej socjologii, głosi, że państwo powstało jako ostatnia forma rozwoju społecznego i całe dzieje pokazują, że społeczeństwa dążą do takiej właśnie formy. Twórca: Aureliusz Augustyn.

3) Zasady ustroju politycznego państwa- pojęcie.

Zasady ustrojowe to podstawowe rozwiązania zamieszczone w ustawie zasadniczej, które regulują podstawy ustroju społecznego, politycznego i gospodarczego państwa.

Decyzje polityczne autorytetu ustrojodawczego wyrażone w postaci konstrukcji normatywnych, które determinują zakres praw i wolności człowieka oraz określają zasady organizacji i zakres kompetencji władz publicznych (budowa organów naczelnych, administracji i samorządu terytorialnego).

4) Przebieg prac nad Konstytucją RP z 2 kwietnia 1997r.

9 listopada 1993 r. zainaugurowała prace Komisja Konstytucyjna Zgromadzenia Narodowego, składająca się z 46 posłów Sejmu II kadencji i 10 senatorów Senatu III kadencji, wybranych w dniu 19 września 1993 r. W ten sposób po raz trzeci rozpoczęto prace zmierzające do uchwalenia nowej ustawy zasadniczej.

Pierwszy etap prac konstytucyjnych to lata 1989 - 1991 r., zakończony przygotowaniem projektu konstytucji zarówno w Sejmie, jak i Senacie. O tym, że nie doszło wówczas do uchwalenia konstytucji, zdecydował fakt, że Sejm wybrany w 1989 r. uległ samorozwiązaniu, jako nie pochodzący z wyborów wolnych i demokratycznych.

Za początek drugiego etapu prac można uznać wolne i demokratyczne wybory parlamentarne z 27 października 1991 r. Efektem prac tego parlamentu oraz prezydenta L. Wałęsy było przyjęcie ustawy konstytucyjnej z dnia 23 kwietnia 1992 r. o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji RP. Ustawa ta została oparta na założeniu, iż nową konstytucję uchwali większością 2/3 głosów Zgromadzenie Narodowe, czyli połączone Sejm i Senat, a ostatecznie o jej wejściu w życie zadecyduje naród w referendum. Przygotowanie projektu to zadanie Komisji Konstytucyjnej. Prawo wniesienia projektu Konstytucji przyznane zostało Prezydentowi RP, grupie co najmniej 56 członków Zgromadzenia Narodowego oraz Komisji Konstytucyjnej.

Parlament wybrany w wolnych i demokratycznych wyborach rozpoczął prace nad nową konstytucją, lecz do jej uchwalenia nie doszło, gdyż w maju 1993 r. prezydent L. Wałęsa rozwiązał parlament.

Sejm i Senat, wybrane w 1993 r., prace zmierzające do uchwalenia nowej ustawy zasadniczej rozpoczęły jednak nie od przygotowania projektu, lecz od nowelizacji ustawy konstytucyjnej. Z inicjatywy prezydenta L. Wałęsy prawo wniesienia projektu konstytucji otrzymała grupa obywateli, której liczebność Sejm określił na 500 tys. Ponadto nowelizacja - uchwalona ostatecznie w kwietniu 1994 r. - przyjęła, że przedmiotem prac konstytucyjnych mogą być również projekty konstytucji wniesione w poprzedniej kadencji.

We wrześniu 1994 r. w Zgromadzeniu Narodowym odbyło się pierwsze czytanie 7 wniesionych projektów konstytucji przygotowywanych przez:

• Komisję Konstytucyjną Senatu I kadencji,

• Polskie Stronnictwo Ludowe i Unię Pracy,

• Konfederację Polski Niepodległej,

• Unię Wolności,

• Sojusz Lewicy Demokratycznej,

• prezydenta L. Wałęsę,

• NSZZ "Solidarność” i ugrupowania centroprawicowe (projekt obywatelski).

Wszystkie projekty zostały skierowane do Komisji Konstytucyjnej w celu przygotowania jednolitego projektu.

W końcowych miesiącach 1994 r. 6 stałych podkomisji Komisji Konstytucyjnej (Redakcyjna zagadnień ogólnych i przepisów wprowadzających konstytucję; Podstaw ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego; Zagadnień systemu źródeł prawa; Organów władzy ustawodawczej, wykonawczej i samorządu terytorialnego; Instytucji ochrony prawa i organów wymiaru sprawiedliwości; Praw i obowiązków obywateli) pracując bardzo intensywnie przygotowało poszczególne części projektu odpowiadające zakresowi pracy podkomisji określonemu w jej nazwie.

W końcu grudnia 1994 r. eksperci komisji zestawili efekty prac podkomisji. W ten sposób powstała pierwsza całościowa wersja projektu konstytucji.

Projekt ten na początku 1995 r. stał się przedmiotem prac podkomisji redakcyjnej. W ich efekcie powstała zmodyfikowana wersja projektu, nad którym w końcu stycznia 1995 r. obradowała Komisja Konstytucyjna. W wyniku przeprowadzonych wówczas głosowań rozstrzygnięto kilka kluczowych zagadnień ustrojowych. Przyjęto m.in., że parlament będzie dwuizbowy, a Prezydent nie będzie stał na czele władzy wykonawczej.

W konsekwencji przeprowadzonych głosowań z projektu będącego podstawą obrad komisji wykreślone zostały warianty rozwiązań, które nie zyskały poparcia większości komisji. W ten sposób powstała kolejna wersja projektu konstytucji (nosząca datę: 26 stycznia 1995 r.).

Projekt ten stał się postawą dalszych prac Komisji. Polegały one na tym, że przedmiotem systematycznej debaty był każdy z ponad 200 artykułów projektu. Po dyskusji zgłaszane były wnioski dotyczące treści określonego artykułu. W wyniku przeprowadzonych następnie głosowań nad wnioskami powstała treść poszczególnych artykułów.

W ten sposób Komisja pracowała przez ok. 1,5 roku obradując zwykle dwa razy w miesiącu na 2 - 3-dniowych posiedzeniach. Ten etap prac został zakończony 19 czerwca 1996 r.

W lipcu i sierpniu projekt stał się przedmiotem prac najpierw grupy ekspertów, a następnie podkomisji redakcyjnej. Efektem tych prac były propozycje poprawek - głównie o charakterze redakcyjnym i legislacyjnym - do zdecydowanej większości artykułów projektu.

W połowie września Komisja wznowiła prace rozpatrując propozycje poprawek przedłożone przez ekspertów i podkomisję redakcyjną. W praktyce okazało się, że była to całościowa analiza niemal wszystkich artykułów projektu. Ponadto zakres zmian wniesionych do projektu nie ograniczył się do zagadnień redakcyjnych, lecz objął również ważne zagadnienia merytoryczne. Jednym z nich było przyjęcie preambuły.

Ten etap prac zakończył się w dniu 11 grudnia 1996 r. Nie doszło jednak do ostatecznego głosowania nad projektem, gdyż parlamentarzyści Polskiego Stronnictwa Ludowego i Unii Pracy przedłożyli propozycje poprawek do projektu, warunkując głosowanie za projektem od przyjęcia przedłożonych poprawek, które zostały jednak krytycznie ocenione przez znaczną część członków Komisji.

W tej sytuacji postanowiono o przeprowadzeniu konsultacji politycznych mających na celu wypracowanie kompromisowych propozycji poprawek. Konsultacje takie toczyły się na początku 1997 r. Przyjęte w ich trakcie uzgodnienia pozwoliły na zamknięcie prac i uchwalenie w dniu 16 stycznia 1997 r. sprawozdania Komisji zawierającego projekt Konstytucji RP w formie tekstu jednolitego.

W dniach 24-28 lutego 1997 r. odbyło się trzecie posiedzenie Zgromadzenia Narodowego, na którym odbyto debatę nad sprawozdaniem Komisji Konstytucyjnej. W dyskusji zgłoszono 400 poprawek, w związku z czym projekt ponownie skierowano do Komisji w celu przedstawienia dodatkowego sprawozdania.

Komisja Konstytucyjna ZN na posiedzeniu w dniach 7-14 marca rozpatrzyła wszystkie poprawki i zarekomendowała przyjęcie 118 z nich.

21 marca 1997 r. Zgromadzenie Narodowe w głosowaniach przyjęło 98 poprawek i 2 wnioski mniejszości.

22 marca 1997 r. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło w drugim czytaniu Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej. Za przyjęciem nowej ustawy zasadniczej głosowało 461 członków ZN, przeciwko - 31, 5 - wstrzymało się od głosu.

Konstytucja została przekazana prezydentowi RP do rozpatrzenia. Prezydent, w dniu 24 marca skierował do Zgromadzenia Narodowego propozycje 41 poprawek. Wcześniej, w tym samym dniu, o przyjętej przez Zgromadzenie Narodowe Konstytucji i o własnych propozycjach Aleksander Kwaśniewski rozmawiał z przedstawicielami czterech klubów parlamentarnych (SLD, PSL, UW i UP) oraz ekspertami i doradcami.

W dwa dni później poprawki Prezydenta rozpatrywała Komisja Konstytucyjna Zgromadzenia Narodowego. Z 41 poprawek Komisja postanowiła zarekomendować przyjęcie 30 i odrzucenie ośmiu.

2 kwietnia 1997 r. odbyło się 4. posiedzenie Zgromadzenia Narodowego zwołanego w celu przygotowania i uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Odbyła się debata nad sprawozdaniem Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego o przedstawionych przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej propozycjach zmian do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej - trzecie czytanie.

W głosowaniach przyjęto część poprawek Prezydenta.

Zgromadzenie Narodowe przyjęło Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej.

Nową Konstytucję poparło 451 członków ZN, 40 było przeciw, 6 wstrzymało się od głosu.

2 kwietnia 1997 r. przewodniczący Zgromadzenia Narodowego, marszałek Sejmu Józef Zych przekazał prezydentowi Aleksandrowi Kwaśniewskiemu tekst Konstytucji RP uchwalonej w trzecim czytaniu przez ZN.

W tym samym dniu Prezydent podpisał zarządzenie o przeprowadzeniu referendum konstytucyjnego na dzień 25 maja br. Rozporządzenie Prezydenta ukazało się w Dzienniku Ustaw RP nr 51 z 2 kwietnia 1997 r. (poz. 174)

5) Katalog zasad ustroju w Konstytucji RP

Zasady są zawarte w I rozdziale Konstytucji RP, który stanowi zbiór podstawowych zasad określających charakter państwa, jak też wartości i priorytety, na jakich jest ono oparte. W ustaleniu katalogu tych zasad , który wciąż ma charakter otwarty, bardzo istotną rolę odgrywa Trybunał konstytucyjny. Poprzez orzecznictwo nie tylko nadaje treść poszczególnym zasadom , określa ich rolę i znaczenie, ale wyprowadza nowe zasady z już obowiązujących. Z treści konstytucji można współcześnie wyprowadzić następujące zasady ustrojowe:

• republikańskiej formy rządów,

• demokratycznego państwa prawnego,

• sprawiedliwości społecznej,

• jednolitości państwa,

• suwerenności (zwierzchnictwa),

• przedstawicielstwa (reprezentacji),

• trójpodziału i równowagi władz,

• systemu rządów parlamentarno-gabinetowych,

• wieloprzymiotnikowego prawa wyborczego,

• pomocniczości (subsydiarności),

• pluralizmu politycznego,

• dwuizbowości parlamentu,

• decentralizacji władzy publicznej i samorządu terytorialnego,

• odrębności władzy sądowej,

• niezawisłości sędziów oraz niezależności sądów i trybunałów,

• społecznej gospodarki rynkowej,

• wolności gospodarczej,

• ochrony własności,

• wolności i praw człowieka oraz obywatela,

• autonomii,

• wzajemnej niezależności oraz współdziałania państwa i kościołów oraz innych związków wyznaniowych.

6) Konstytucyjne zasady systemu źródeł prawa

Konstytucja RP:

• wprowadziła podział źródeł prawa (aktów prawnych) na powszechnie obowiązujące i wewnętrznie obowiązujące, w związku z tym system źródeł prawa ma charakter dualistyczny (dychotomiczny), tj. że w istocie każdy akt normatywny musi zostać podporządkowany albo prawu powszechnie wiążącemu , albo wewnętrznie wiążącemu;

• określiła miejsce prawa międzynarodowego i prawa wspólnotowego w systemie prawa polskiego;

• sprecyzowała zasady wydawania aktów prawnych wykonawczych do ustawy, tj. rozporządzeń (zwykłych) i zarządzeń;

• stworzyła podstawy tzw. zamkniętego systemu źródeł prawa.

W demokratycznym państwie prawa przyjmuje się wymóg zgodności wszystkich aktów prawnych z konstytucją "Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej". Jest to wynikiem przyjętej hierarchii aktów prawnych, zgodnie z którą każda ustawa musi być zgodna z konstytucją (zasada konstytucyjności, zaś każde rozporządzenie wykonawcze nie może być sprzeczne z ustawą i konstytucją (zasada legalności). Do oceny zgodności aktów prawnych z normami wyższego rzędu powołany jest Trybunał Konstytucyjny.

Istotą przepisów prawa powszechnie obowiązującego jest ich zakres obowiązywania - mogą one obowiązywać wszystkie podmioty w państwie. Przepisy także mogą kształtować sytuację prawną obywateli i podmiotów podobnych, różnego rodzaju stowarzyszeń i organizacji, z partiami politycznymi włącznie, a także poszczególnych segmentów aparatu władzy publicznej zarówno na szczeblu centralnym jak i terenowym. Ujęte są w hierarchicznym systemie, który polega na tym, że każdemu typowi aktu normatywnego przysługuje określona ranga w stosunku do typów pozostałych.

Podstawowymi konsekwencjami tej hierarchiczności są:

• Wymóg zgodności aktów niższego szczebla z aktami wyższego szczebla - konsekwencją niezgodności jest wadliwość aktu niższego i pozwala to sądom na uchylenie bądź pominięcie takiego aktu.

• Wymógł by uchylenie, zmiana lub zawieszenie aktu danego szczebla mogło dokonać się tylko przez wydanie nowego aktu tego samego szczebla lub aktu szczebla wyższego.

• Zakaz normowania pewnych materii przez akty poniżej określonego szczebla.

• Zakaz wydawania aktów niższego szczebla bez uprzednio udzielonego upoważnienia w akcie wyższego szczebla.

Wyróżniamy 4 zasadnicze szczeble:

• Szczebel Konstytucyjny;

• Szczebel umów międzynarodowych ratyfikowanych zgodnie z art. 89 ust. 1;

• Szczebel ustawowy (ustawy i rozporządzenia wydane na mocy ustawy przez prezydenta na podstawie art. 234);

• Szczebel rozporządzeń.

Warunkiem wejścia w życie przez akty powszechnie obowiązującego prawa jest ich ogłoszenie (zgodnie z art. 88) w: Dzienniku Ustaw RP, Dzienniku Urzędowym RP „Monitor Polski” oraz Dzienniku Urzędowym „Monitor Polski B”. Ich wydanie należy do Prezesa Rady Ministrów.

Przepisy tego prawa zostały ujęte w zamknięty system źródeł prawa w aspekcie:

• Przedmiotowym - Konstytucja wyczerpująco wymieniła formy aktów, w jakich mogą być zawierane normy o powszechnie obowiązującym charakterze.

Art. 92 Konstytucji wymienia:

- konstytucję;

- ustawy;

- rozporządzenia z mocą ustawy;

- ratyfikowane umowy międzynarodowe;

- normy prawa stanowione przez organizację międzynarodową, której członkiem jest RP, jeżeli umowa międzynarodowa konstytuująca ta organizację, przewiduje taką skuteczność prawną tych przepisów w prawie wewnętrznym;

- rozporządzenia;

- akty prawa miejscowego;

- układy zbiorowe pracy i inne porozumienia.

Konstytucja i ustawy oraz umowy międzynarodowe mają charakter aktów samoistnych (mogą być wydawane w ramach ogólnej kompetencji organu uprawnionego do ich stosowania, nie jest konieczne upoważnienie), natomiast rozporządzenia mają charakter aktów wykonawczych (mogą być wydawane tylko na podstawie upoważnienia ustawowego).

Inne przepisy konstytucyjne dają podstawę do uznania, że źródłami powszechnie obowiązującego prawa mogą być:

- rozporządzenie prezydenta z mocą ustawy;

- przepisy stanowione przez organizację międzynarodową, do której należy Polska, jeżeli umowa międzynarodowa konstytuująca tą organizację przewiduje taką skuteczność prawną tych przepisów w prawie wewnętrznym.

• Podmiotowym - Konstytucja wymieniła w sposób wyczerpujący katalog organów upoważnionych do stanowienia prawa powszechnie obowiązującego:

- na poziomie konstytucyjnym -> parlament;

- na poziomie rozporządzeń -> Prezydent, Prezes Rady Ministrów, ministrowie kierujący określonymi działami administracji rządowej oraz przewodniczący komitetów, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji;

- na poziomie prawa miejscowego -> organy samorządu terytorialnego oraz terenowy organ administracji rządowej.

Istotą aktów prawa wewnętrznego jest ograniczony zakres ich obowiązywania bo w myśl art. 93 ust. 1 mogą być kierowane tylko do „jednostek organizacyjnie podległych organowi wydającemu te akty”. System aktów prawa wewnętrznego ma charakter otwarty - trzon jest wymieniony ale nie ma konstytucyjnego zakazu by także inne podmioty mogły tworzyć akty prawa wewnętrznego. Akty prawa wewnętrznego może więc wydawać każdy organ władzy publicznej, o ile tylko istnieją „jednostki organizacyjnie mu podporządkowane o ile kompetencja do wydawania takich aktów jest przewidziana w ustawie.” Akty prawa wewnętrznego nie mogą być adresowane do obywateli, nie ma więc niebezpieczeństwa, że taka rozszerzająca interpretacja ich systemu może kolidować z ochroną praw i wolności jednostki.

Każdy akt prawa wewnętrznego musi odpowiadać wymaganiom art. 93:

- może być adresowany tylko do jednostek organizacyjnie podległych organowi wydającemu ten akt;

- może obowiązywać tylko te jednostki, a nie może działać „na zewnątrz” w szczególności nie może być podstawą decyzji wobec obywateli, osób prawnych i innych podmiotów;

- może być wydany tylko na podstawie ustawy, która musi określać ogólne kompetencje danego organu do wydania takich aktów;

- musi być zgodny z powszechnie obowiązującym prawem.

Są wydawane na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie art. 94 ust. 1. Podlegają różnym formom kontroli co do ich zgodności z prawem. Akty prawa wewnętrznego nie składają się na wzajemnie powiązany system tak jak akty prawa powszechnie obowiązującego. Kompetencja do stanowienia aktów prawa wewnętrznego ma charakter otwarty z punktu widzenia przedmiotowego i podmiotowego.

7) Zasada nadrzędności konstytucji w systemie źródeł

Zasada nadrzędności Konstytucji w systemie źródeł prawa oznacza zakaz stanowienia aktów prawnych z nią sprzecznych a także nakłada obowiązek realizowania jej postanowień. Najwyższe miejsce w systemie źródeł prawa oznacza, że żadna norma prawna pochodząca z aktu niższego rangą od Konstytucji, nie może być z nią sprzeczna.

Konstytucja jest nadrzędna w sto­sunku do (całego porządku prawnego, jaki ukształtował się po akcesji Pol­ski do Unii Europejskiej. Nadrzędność ta przejawia się w sposób następujący:

• proces integracji europejskiej, polegający na „przekazywaniu kompeten­cji", ma bezpośrednią legitymację w Konstytucji. Jego ważność (i sku­teczność) zależy od spełnienia wymagań dotyczących „procedury inte­gracyjnej", w tym — procedury „przekazywania kompetencji", które są zdefiniowane w Konstytucji;

• istnieje mechanizm kontroli Traktatu Akcesyjnego (oraz aktów stanowią­cych jego składniki) co do zgodności z Konstytucją (jest on określony właśnie w Konstytucji);

• przepisy Konstytucji —jako aktu nadrzędnego i stanowiącego wyraz suwerennej woli narodu — nie mogą utracić mocy obowiązującej bądź ulec zmianie przez sam fakt powstania nieusuwalnej sprzeczności między określonymi przepisami a Konstytucją. To ustrojodawca kon­stytucyjny jest suwerenny. Zachowuje zawsze prawo do samodzielne­ go decydowania o sposobie rozwiązania tej sprzeczności, w tym o celowości lub niecelowości zmiany Konstytucji. Tego rodzaju kolizja nie może być rozwiązana w polskim systemie prawnym przez uznanie nadrzędności normy wspólnotowej w relacji do normy konstytucyjnej.

Cechy konstytucji jako ustawy zasadniczej:

• SZCZEGÓLNA TREŚĆ- polega na zakresie regulowanych przez nią materii i sposobie regulowania tych materii. Konstytucja reguluje całokształt kwestii ustrojowych państwa. Określa:

• ogólne zasady ustroju państwa,

• ustrój naczelnych organów państwa, zakresu ich kompetencji i wzajemnych relacji,

• podstawowych praw, wolności i obowiązków jednostki,

Konstytucja z 2 kwietnia 1997r. składa się ze wstępu (preambuły) oraz 243 art. ujętych w 13 rozdziałów.

• SZCZEGÓLNA FORMA KONSTYTUCJI- polega na szczególnej nazwie jak również na szczególnym trybie powstawania. Projekt konstytucji przygotowywany jest przez specjalne ciało polityczne pozostające poza systemem komisji parlamentarnych ( nadzwyczajna komisja, gremium polityków i ekspertów). Uchwalenie konstytucji wymaga uzyskania szczególnej większości i szczególnego kworum. Niekiedy konstytucja musi zostać poddana pod referendum.

• SZCZEGÓLNY TRYB ZMIANY- konieczne jest uchwalenie ustawy o zmianie konstytucji (ustawy konstytucyjnej). Odrębność proceduralna wyraża się w:

• ustanowieniu szczególnych wymogów większości i kworum, a czasem w ustanowieniu innych podmiotów w uchwalaniu poprawki konstytucyjnej,

• ustanowieniu kilku procedur zmiany konstytucji,

• ustanowieniu zakazu zmiany konstytucji w pewnych sytuacjach bądź okresach.

Konstytucja może być zmieniona tylko szczególną ustawą uchwaloną (kwalifikowaną) większością głosów.

• SZCZEGÓLNA MOC PRAWNA- najwyższe miejsce w systemie norm prawa stanowionego, jest aktem najwyższym, wszystkie inne akty normatywne muszą być z nią zgodne, nie mogą być sprzeczne, akty normatywne muszą przyjmować treści w jak najpełniejszy sposób urzeczywistniając postanowienia konstytucji
  Sprzeczność może przybierać:
  - charakter materialny- takie ukształtowanie treści normy, że nie jest możliwe jednoczesne wykonanie tej normy i normy konstytucyjnej
  - charakter proceduralny- przepis lub akt został wydany w sposób naruszający uregulowania konstytucyjne
  - charakter kompetencyjny- gdy akt lub norma prawna została wydana przez podmiot, któremu konstytucja nie przyznała w tym zakresie kompetencji

8) Prawo międzynarodowe i wspólnotowe w polskim porządku prawnym

Najwyższą pozycję w systemie aktów prawnych zajmuje Konstytucja RP. Nie ma więc wątpliwości, iż ratyfikowane przez Polskę umowy muszę być z nią zgodne.

Konstytucja w art. 133 ust. 2 gwarantuje Prezydentowi możliwość zwrócenia się do Trybunału Konstytucyjnego - przed ratyfikowaniem umowy - z wnioskiem o zbadanie konstytucyjności takiej umowy. Jest to przypadek tzw. kontroli uprzedniej (prewencyjnej) w badaniu zgodności prawa z Konstytucją. Ma ona za zadanie uchronić system prawny przed wprowadzeniem do niego umowy niezgodnej z najwyższym prawem RP. Orzeczenie TK stwierdzające niezgodność powinno skutkować odmową ratyfikacji umowy.

Zarazem - zgodnie z art.. 188 pkt. 2 i 3 Konstytucji - jedną z podstaw kontroli przez Trybunał prawa krajowego są ratyfikowane umowy międzynarodowe. Mogą być więc zarówno przedmiotem określonej kontroli konstytucyjności prawa, jak i punktem wyjścia kontroli - co do zgodności z nimi - prawa krajowego. Za taką podstawę kontroli ustaw uznaje się jednak tylko ustawy ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie.

Umowy ratyfikowane przez prezydenta RP (na podstawie zgody wyrażonej w ustawie) mają moc prawną równą ustawie. W przypadku kolizji między nimi, pierwszeństwo ma umowa ratyfikowana.

Natomiast umowa ratyfikowana przez głowę państwa bez upoważnienia Sejmu - w razie kolizji z przepisami ustawy - ustąpi w swym stosowaniu pierwszeństwa przepisom ustawy (art. 91 ust. 2).

Umowy ratyfikowane - bez względu na tryb dokonania tej czynności - zachowują wyższą moc prawną aniżeli wszelkie akty prawne podstawowe.

Wyróżniamy stosowanie umowy:

• Samoistne - umowa, jeśli jest konkretna i nie potrzebuje rozwinięcia w akcie prawa wewnętrznego, może być podstawą wydawania orzeczeń i decyzji.

• Niesamoistne - przepisy umowy do swej realizacji w porządku krajowym wymagają konkretyzacji i rozwinięcia w prawie wewnętrznym państwa.

Art. 91 ust. 1 Konstytucji wyraźnie wyróżnia umowy samo wykonywalne: są to takie, których stosowanie nie jest uzależnione od wydania ustawy.

W praktyce, jak to pokazuje orzecznictwo TK, w obrębie jednej umowy międzynarodowej cecha samowykonania może przysługiwać tylko niektó­rym jej przepisom. Jest to typowe dla konwencji dotyczących praw człowie­ka albo dla niektórych konwencji MOP.

Prawo wspólnotowe nie jest jednorodnym zespołem przepisów. Dzieli się ono na: prawo pierwotne (założycielskie) i prawo pochodne (wtórne). Do prawa pierwotnego należą przede wszystkim umowy międzynarodo­we (zwane traktatami), na mocy których powstały i kształtują się wspól­noty europejskie i Unia Europejska. Warto pamiętać, iż należą do niego także zasady prawne uznane przez orzecznictwo Trybunału Sprawiedli­wości.

Prawo wtórne nie jest także jednorodnym zbiorem przepisów. Wyróżniamy w nim rozporządzenia i dyrektywy (a w tzw. trzecim filarze jeszcze decy­zje ramowe).

Porządek prawny wspólnotowy ma swoje własne zasady:

• bezpośredniej skuteczności,

• pierwszeństwa,

• jednolitości.

Miejsce prawa pierwotnego (tj. traktatów) wynika z art. 91 ust. 1 i 2 Kon­stytucji. Traktat po ratyfikacji przez władze naszego państwa i po ogłosze­niu go w Dzienniku Ustaw staje się częścią krajowego porządku prawnego i powinien być bezpośrednio stosowany (chyba że stosowanie to jest uzależ­nione od wydania ustawy). Jeśli owa umowa była ratyfikowana w trybie tzw. dużej ratyfikacji, to ma ona pierwszeństwo zarówno przed ustawą (jeżeli, rzecz jasna, ustawy tej nie da się pogodzić z umową), jak i przed po­zostałymi aktami prawa wewnętrznego.
Miejsce przepisów prawa wtórnego określa natomiast art. 91 ust. 3 Kon­stytucji. Przepis ten stanowi, że jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Pol­skę umowy konstytuującej organizację między narodowy prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypad­ku kolizji z ustawami. O ile rozporządzenia są aktem prawnym bezpośred­nio działającym w krajowym porządku prawnym, o tyle dyrektywy wyma­gają wykonania przez władze danego państwa członkowskiego (czyli tzw. implementacji). Dyrektywy są w Polsce implementowane za pomocą usta­wy implementującej.

Reasumując, należy podkreślić, iż przepisy prawa wspólnotowego — zarów­no pierwotnego, jak i wtórnego — mają co do zasady moc prawną równą przepisom ustawowym. W przypadku kolizji z przepisami ustaw pierw­szeństwo mają przepisy wspólnotowe. Mają one także pierwszeństwo wobec innych — podstawowych aktów prawnych.

9) Zasada hierarchicznej budowy systemu źródeł prawa

Hierarchia prawna wynika z kilku przynaj­mniej przepisów Konstytucji. Sam art. 87 takiego systemu jeszcze nie ustana­wia, możliwe jest bowiem jego uzupełnienie — ale wyłącznie na podstawie innych szczególnych przepisów Konstytucji. W systemie aktów powszechnie wiążących — biorąc pod uwagę kryterium mocy prawnej przepisów — wyróżniamy:

• konstytucje, ustawy konstytucyjne,

• ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, prawo wspólnotowe,

• rozporządzenia (zwykłe, inaczej: wykonawcze),

• akty prawa miejscowego (są one aktami powszechnie obowiązującymi, ale na obszarze działania organów, które je ustanowiły).

Do owego zbioru aktów Konstytucja w art. 234 dodaje jeszcze rozporzą­dzenie Prezydenta RP o mocy ustawy. Należy jednak podkreślić, że jest to akt, który może dojść do skutku wyłącznie w sytuacji nadzwyczajnej, a mia­nowicie tylko w czasie stanu wojennego.

Zasada hierarchicznej budowy systemu prawa jest istotnym elementem zasady państwa prawnego → problemy ustrojowe:

• zapewnienie konstytucji miejsca najwyższego aktu - sądowa kontrola konstytucyjności aktów;

• zapewnienie ustawie nadrzędnej roli, tj. prymat ustawy (wyższa moc niż innych aktów) i wyłączność ustawy;

• problem zakresu przedmiotowego i podmiotowego aktów organów wykonawczych;

10) Zasada republikańskiej formy rządów

Rzeczpospolita w nazwie Konstytucji i państwa funkcjonuje w dwojakim znaczeniu. Po pierwsze —jest synonimem „dobra wspólnego wszystkich obywateli" (w ten sposób Rzeczpospolitą Polską określa art. 1 Konstytucji). Chodzi tu o zbiorowość obywateli, którzy tworzą wspólnie państwo. Takie rozumienie Rzeczypospolitej ma długą tradycję. W tym znaczeniu byto nią, między innymi, państwo o formie monarchii. Nadawanie takiej treści rzeczpospolitej jest bliskie wyjaśnianiu znaczenia ang. commonweahh, czyli państwa jako wspólnoty, wspólnoty dobra powszechnego.

Po drugie — rzeczpospolita jest synonimem republikańskiej formy pań­stwa (albo formy rządów). Negatywnie wyjaśniając, oznacza ona wyklucze­nie w państwie jakiejkolwiek władzy dziedzicznej lub dożywotnio sprawo­wanej. Pozytywnie wyjaśniając, rzeczpospolita oznacza formę sprawowania władzy, która jest skupiona w rękach większości obywateli (res publica — rzecz ludu, sprawa publiczna).

Rzeczpospolita jako nazwa państwa polskiego, we wstępie do Konstytucji, jest poprzedzona numeracją {ustrojodawca wyróżnił Pierwszą, Drugą i Trzecią Rzeczpospolitą). Ze wstępu wynika, iż Trzecią Rzeczpospolitą jest ta forma państwa, w której stosuje się Konstytucje z 1997 r. Stanowić ma ona kontynu­ację „najlepszych tradycji Pierwszej i Drugiej Rzeczpospolitej". Wydaje się, iż w świadomości społecznej Trzecia RP ma szerszy zakres: rozumie się przez nią tę formę państwa, która została zapoczątkowana, generalnie biorąc, w 1989 r. Charakterystyczne jest to, że ,.Wstęp" do Konstytucji nie odnosi się do formy państwa z okresu po 1944 r. Jedynie pośrednio z pierwszego zdania wstępu wynika, iż w latach 1944 - 1989 naród polski został pozbawiony możliwości stano­wienia w sposób suwerenny i demokratyczny o losie swojego państwa.

Arystoteles wyróżniał trzy prawidłowe formy państwowe: monarchię, ary­stokrację i właśnie republikę. W monarchii panuje jeden, w arystokracji — grupa najlepszych, w republice — większość obywateli. Oprócz form pra­widłowych (z republiką) Arystoteles wyróżniał formy państwowe zwyrod­niałe (ich celem nie było dobro powszechne, lecz dobro panujących). Jest oczywiste, iż występują formy pośrednie między owymi formami wyróżnio­nymi przez Arystotelesa (np. monarchie konstytucyjne).

Niekiedy republikę i demokrację utożsamia się ze sobą. Z. Cybichowski pi­sał: „Demokracja czyli republika [...] oznacza skupienie władzy w rękach narodu […]”. Ale samo określenie państwa jako republiki nie musi jeszcze oznaczać panowania w nim demokracji. Państwo, mimo że określa siebie re­publiką, może permanentnie łamać prawa człowieka (bliskim przykładem jest Republika Białoruś). Ze stosowaniem terminu republika bywa też tak, iż jest on czasami w ogóle synonimem państwa.

Republika powinna więc oznaczać określoną formę sprawowania władzy. Termin ten nabrał szczególnego wydźwięku we Francji. Republika jest wpi­sana w dziedzictwo Wielkiej Rewolucji i w świadomość społeczną i praw­ną Francuzów. Od połowy XIX w. poszczególne konstytucje francuskie za­strzegają, iż republikańska forma rządu nie podlega rewizji. Republika oznacza tam — według określenia gen. Cli. de Gaulle'a z 1958 r. — „suwe­renność ludu, odwołanie się do wolności i nadzieje na sprawiedliwość".

11) Zasada pomocniczości w Konstytucji RP

Zasada pomocniczości (subsydiarności, łac. subnidium ferre - pomóc, da­wać wsparcie) jest jedną z podstawowych zasad konstytucyjnych w polskim porządku prawnym. I choć opiera się na niej cały system prawny państwa, to wymieniona została jedynie we wstępie do Konstytucji RP i nie znajdujemy rozwinięcia jej treści w dalszej części Konstytucji. Idea pomocniczości sięga swymi korzeniami starożytnej Grecji. Jej założenia opisywali m.in. Arystote­les, Św. Tomasz z Akwinu, a następnie w XVII w. prawnik Althusius, jednakże po raz pierwszy sformułował ją Gustaw Gundlach, przedstawiciel katolickiej nauki społecznej. Jej istota polega na realizacji reguły, według której: zadania, które mogą być wykonywane przez jednostki (społeczności) niższego rzędu, nie powinny być powierzane społecznościom wyższego rzędu. Dopuszczalne jest to jedynie wówczas, gdy jednostki rzędu wyższego wykonują te zadania efektywniej. Adresatem zasady pomocniczości są wszystkie twory społeczne: państwo, samorządy, ale także instytucje niezależne, np. kościoły, organizacje charytatywne czy przedsiębiorstwa. Zasada ta obowiązuje w równej mie­rze rządzących i rządzonych. Wskazuje ona na niedopuszczalność przejmo­wania przez wspólnotę nadrzędną zadań, które mogą być wypełnione przez mniejsze grupy lub wspólnoty. Rozstrzyga ona kwestię, kiedy i w jakich wa­runkach powinna zostać udzielona pomoc oraz kto jest odpowiedzialny za je) udzielenie. Wyznacza funkcje państwa w zakresie gospodarczym, które winno się koncentrować na głównych zadaniach w gospodarce narodowej. Wymaga stworzenia takiego porządku gospodarczego, w którym współdzia­łający w procesie gospodarczym ludzie mają kształtujący wpływ na rozwój gospodarczy. Zakłada w związku z tym aktywność jednostek.

Na pomocniczość składają się dwa hasła: 1) tyle wolności, ile można, ty- elementy zasady tyle uspołecznienia, ile koniecznie potrzeba; 2) tyle społeczeństwa, ile można, tyle państwa, ile koniecznie trzeba. Oznacza to, że ani państwo, ani żadna inna społeczność nie może zastępować inicjatywy i odpowiedzialności osób oraz instytucji pośrednich. Jej istota w związku z tym sprowadza się do udzielania pomocy aktywnym jednostkom lub grupom jednostek, jeżeli nie są ono w sta­nie zrealizować określonych zadań. Przy czym pomoc ta ma polegać jedynie na wspieraniu jednostek lub ich społeczności w samodzielnej realizacji zadań.

Zasada subsydiarności jest decydująca w koncepcji socjalnego państwa prawnego, zapewniając równowagę między wolnością i równością. Jej pod­stawy stanowią zasady solidarności i dobra wspólnego,

12) Pojęcie i koncepcje dobra wspólnego

Na pierwszym miejscu w części normatywnej Konstytucji wymieniona została zasada dobra wspólnego. Art. 1 Konstytucji, wprowadzający tę zasadę, deklaruje, że "Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli". Na jego podstawie władze publiczne zobowiązane są do przeciwdziałania jednostkowym czy grupowym zakusom zmierzającym do zawłaszczenia dla siebie dobra wspólnego. Jednak art. 1 Konstytucji jest przepisem nowym, w związku z czym ciągle nie do końca sprecyzowana jest jego treść normatywna, co w szczególności związane jest z faktem, że Trybunał Konstytucyjny dotychczas niezmiernie rzadko odwoływał się do jego treści. Obecnie podkreśla się dwie możliwości interpretacyjne tego przepisu. Jedna z nich zakłada subsumcję pod pojęcie dobra wspólnego w rozumieniu art. 1 Konstytucji "interesu publicznego", podlegającego ochronie jako "dobro wspólne wszystkich obywateli". Druga natomiast wskazuje na konieczność uwzględnienia przy interpretacji pojęcia "dobra wspólnego" treści ustalonych przez naukę społeczną Kościoła Katolickiego (encyklika papieża Leona XIII "Rerum Novarum") czy też treści prawnonaturalnych. W świetle powyższego należy więc uznać, że zasada dobra wspólnego przede wszystkim zakazuje nieuzasadnionego uprzywilejowywania jednych grup społecznych kosztem innych, nie pozwala na wykorzystywanie dobra wspólnego w celu zabezpieczenia jakichś partykularnych interesów, jak choćby nie pozwala na prawne sankcjonowanie naruszającej swobodę wykonywania zawodu lub podejmowania działalności gospodarczej monopolizacji rynku świadczenia jakichś usług przez hermetyczne korporacje zawodowe (por. art. 17 ust. 2 zd. 2 Konstytucji). Przepis art. 1 Konstytucji, wprowadzający zasadę dobra wspólnego, ma charakter przepisu programowego. Nie może więc on być bezpośrednio stosowany, czyli sam w sobie nie stanowi podstawy jakichkolwiek roszczeń, których można by było dochodzić przed organami państwowymi. Przepis ten wskazuje za to kierunek działania władzy publicznej - przepisy powinny być tworzone i stosowane z poszanowaniem zasady mówiącej, że Rzeczpospolita Polska jest "dobrem wspólnym wszystkich obywateli". Omawiana zasada powinna być również uwzględniana przy interpretacji prawa, w tym również innych postanowień Konstytucji, na co wskazał Trybunał Konstytucyjny przyjmując, że współkształtuje ona na treść pojęcia społecznej gospodarki rynkowej zawartego w art. 20 Konstytucji. Jak większość przepisów Konstytucji, tak również art. 1, nie jest skierowany do jednostki, lecz adresatem jego są władze publiczne, które - w szczególności władza wykonawcza i ustawodawcza - nie powinny ulegać nieuzasadnionym społecznie żądaniom różnych grup nacisku, forsujących rozwiązania prawne korzystne dla nich, lecz szkodzące dobru wspólnemu. Na obywatela obowiązek poszanowania dobra wspólnego nakłada natomiast art. 82 Konstytucji. Jeżeli pod pojęciem "dobra wspólnego" w art. 1 Konstytucji rozumieć będziemy "interes publiczny" w kształcie określonym przez dotychczasowe orzecznictwo, to omawianemu przepisowi przypadnie ważka rola jako wskazówki w przypadku konieczności odgraniczenia tego interesu od interesu indywidualnego. Interes publiczny kłóci się bowiem niejednokrotnie z interesem indywidualnym. Ponieważ zaś żaden z nich nie jest wartością bezwzględną, w konkretnym przypadku albo interes publiczny chroniony będzie kosztem interesu indywidualnego, albo odwrotnie, interes indywidualny zyska ochronę kosztem interesu publicznego. Art. 1 Konstytucji statuuje w przypadku takiego konfliktu generalną zasadę pierwszeństwa interesu publicznego przed interesem indywidualnym. Sprawa wykładni przepisu art. 1 Konstytucji może się komplikować w związku z członkostwem Polski w Unii Europejskiej. W związku z tym, że organizacje ją tworzące mają charakter ponadnarodowy, określają one w sposób autonomiczny wobec polskiego porządku prawnego swój prawnie chroniony interes, który może być rozbieżny z interesem publicznym chronionym na podstawie polskiej Konstytucji. Przestrzeganie tego interesu i zapewnienie jego ochrony jest jednak obowiązkiem państw członkowskich Unii Europejskiej. Interes ten kolidować może z interesem publicznym w znaczeniu polskiej Konstytucji w zakresie polityki wsparcia przedsiębiorstw. Jednak z uwagi na zasadę supremacji prawa wspólnotowego nad prawem krajowym pierwszeństwo zawsze musi być przyznane interesowi Wspólnoty Europejskiej z uszczerbkiem dla interesu publicznego w rozumieniu prawa krajowego państw członkowskich.

Wśród zasadniczych elementów dobra wspólnego należy wymienić:

a. Poszanowanie osoby jako takiej, rozumiane jako: umożliwianie jednostce korzystania ze swobód naturalnych, niezbędnych do rozwoju powołania ludzkiego, prawo do postępowania według słusznej normy własnego sumienia, prawo do ochrony życia prywatnego i prawo do sprawiedliwej wolności, także w dziedzinie religijnej.

b. Dobrobyt rozumiany jako rozwój dóbr duchowych i ziemskich potrzebnych społeczności. Władza powinna zapewnić każdemu to, czego potrzebuje on do prowadzenia życia godnego i ludzkiego (wyżywienie, odzież, opieka zdrowotna, praca i wychowanie).

c. Pokój rozumiany jako trwały, bezpieczny i sprawiedliwy porządek. Władza publiczna jest zobowiązana do zapewnienia stanu bezpieczeństwa społeczności i jej członków. Stwarza to podstawy prawa do słusznej obrony osobistej i zbiorowej (kolektywnej).

Zatem kryterium dobra wspólnego wyznacza granice:

a. Legalnego działania wszystkich organów władzy publicznej i wszystkich pracowników urzędów instytucji politycznych i społecznych,

b. Akceptowanego konstytucyjnie działania wszystkich podmiotów społecznych i politycznych sprawujących władzę publiczną w państwie i wszystkich Śródków masowego przekazu.

Art. 1 tworzy ramy i podstawę dla działań obywateli, które polegają na troszczeniu się, ochronie i kontroli tego, co utożsamiamy z Rzeczpospolitą, jako dobrem wspólnym w moralności publicznej, w powszechnie akceptowanych ideałach i oczywiście w prawie. Pod pojęciem wspólnego dobra należy rozumieć nadrzędność społeczności nad jednostką, poddanie wspólnoty ludzkiej prawom ponadpozytywnym i ścisły związek między polityką i moralnością. Idea dobra wspólnego od zawsze łączyła cele polityczne z wartościami etycznymi i miała formalne konotacje z teorią umowy społecznej (doktryną kontraktualizmu).

13) Zasady przewodnie statusu jednostki w Konstytucji RP

14) Zasada godności człowieka (koncepcje godności, ujęcie w art. 30 Konstytucji RP)

15) Zasada równości (równość w prawie, równość wobec prawa)

16) Zasada wolności (wolność w ujęciu pozytywnym i negatywnym, wolność „od”, wolność „do”)

Relacja ta ma konstytutywne znaczenie dla wyprowadzenia regulacji praw­nej wolności i praw. W myśl art. 30 Konstytucji godność człowieka jest przyrodzona i niezbywalna. Cecha godności jest związana z Taktem bycia człowiekiem: przysługuje każdemu — w jednakowym stopniu — niezależ­nie od narodowości, obywatelstwa, płci lub wyznania danej jednostki. Godność —stosownie do art. 30 — jest źródłem wolności i praw człowie­ka i obywatela. Jest ona zatem źródłem wszystkich wolności i praw: nie tyl­ko np. prawa do życia, ale także praw społecznych i ekonomicznych, w tym wyprowadza się z niej np. w nauczaniu kościołów m.in. prawo do pracy. Dzięki osadzeniu praw w godności człowieka mają one charakter absolutny: są niezbywalne i nie zależą od przyznania ich przez państwo.

Już „Wstęp" do Konstytucji RP stanowi, że stosowaniu Konstytucji powin­na towarzyszyć dbałość o zachowanie przyrodzonej godności człowieka. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, skoro godność jest źródłem wolności i praw, to determinuje sposób ich rozumienia i urzeczywistniania przez państwo. Działania władz publicznych powinny w ocenie TK, z jednej stro­ny, uwzględniać istnienie sfery autonomii człowieka, w ramach której czło­wiek może się swobodnie realizować społecznie, z drugiej zaś — działania te nie mogą prowadzić do „tworzenia sytuacji prawnych lub faktycznych odbierających jednostce poczucie godności". Zdaniem TK respekt dla god­ności człowieka wyraża się w:

• istnieniu „pewnego minimum materialnego", które ma zapewnić człowie­kowi samodzielne funkcjonowanie w społeczeństwie (stąd np. niedopusz­czalna jest eksmisja na bruk);

• stworzenie przez władze publiczne każdemu człowiekowi szans na pełny rozwój osobowości w otaczającym go środowisku kulturowym i cywili­zacyjny.

Konstytucja, co zrozumiałe, nie próbuje definiować wolności człowieka. Z jej art. 31 wynika jednak, że wolność człowieka jest pojmowana jako:

• zakaz zmuszania do czynienia tego, czego prawo nie nakazuje,

• wymóg wobec każdego do szanowania wolności i praw innych,

• gwarancja poddania wolności człowieka ochron.

Konstytucyjna zasada wolności w dwóch aspektach wg L. Garliclam:

W znaczeniu pozytywnym wolność oznacza swobodę czynienia wszystkie­go, co nie jest przez prawo zakazane. Człowiek nie musi więc wykazywać podstawy prawnej swoich działań, przeciwnie — do ograniczenia swobody jego działań konieczne jest wskazanie przepisu prawa, który ustanawia od­powiedni zakaz. Wolność osoby ludzkiej nie wynika więc z prawa w zna­czeniu przedmiotowym (ma to miejsce w przypadku uprawnienia lub obowiązku). Prawo nie .stanowi podstawy wolności człowieka, lecz jest pod­stawą ograniczenia wolności.

W znaczeniu negatywnym zasada wolności oznacza, że nałożenie na jed­nostkę nakazu wykonania określonego działania może nastąpić jedynie wte­dy, gdy przewiduje to prawo. Ten, kto na istnienie takiego zakazu się powo­łuje, musi zawsze wskazać podstawę prawną swojego twierdzenia.

Zasadę tę wyraża art. 32 Konstytucji („Wszyscy są wobec prawa równi"). Odnosi się ona do sytuacji prawnej adresata, a więc nie ustanawia zakazu istnienia nierówności, np. społecznych lub ekonomicznych, wśród ludzi. W Konstytucji nie ma podstawy nakazu równego traktowania przez prawo podmiotów czy sytuacji odmiennych. W pewnych przypadkach takie równe traktowanie podmiotów lub sytuacji odmiennych mogłoby być naruszeniem zasady równości.

Przy obowiązywania zasady równości prawodawca zachowuje oczywiście nadal szeroki zakres swobody w regulowaniu życia społecznego i gospodar­czego. Nie wolno mu jednak, co do zasady, podmiotów jednakowych (w ob­rębie określonej klasy, kategorii) traktować w sposób dowolny.

Konstytucyjna zasada równości zawiera trzy następujące aspekty:

• zasadę równości wobec prawa,

• zasadę równego traktowania wszystkich przez władze publiczne,

• zakaz dyskryminacji w życiu politycznym, społecznym lub gospodar­czym z jakiejkolwiek przyczyny.

Równość wobec prawa — nazywana czasami równością wobec prawa w ścisłym znaczeniu — polega na tym, że organy władzy publicznej mają obowiązek równego traktowania wszystkich w procesie stosowania prawa. Jest to formalno-proceduralne znaczenie równości. Natomiast równość w prawie to obowiązek uwzględniania zasady równości przy kształtowaniu treści prawa. Chodzi o nakaz takiego stosowania prawa wobec wszystkich jego adresatów, aby uwzględniało konsekwencje zasady równości. Jest to materialne znaczenie równości.

Wielokrotnie zasadę równości interpretował Trybunał Konstytucyjny. W je­go ujęciu oznacza ona, że wszystkie podmioty prawa (adresaci norm praw­nych), charakteryzujące się daną cechą istotną (relewantną) w równym stop­niu, mają być traktowane równo — według jednakowej miary, bez zróżni­cowań zarówno dyskryminujących, jak i faworyzujących. Sens tej zasady polega więc na nakazie jednakowego traktowania podmiotów i sytuacji po­dobnych i w konsekwencji — różnego traktowania podmiotów i sytuacji, które nie mają podobnego charakteru. Aby ocenić daną regulację prawną z punktu widzenia zasady równości, należy ustalić, czy zachodzi podobień­stwo jej adresatów, a więc czy możliwe jest wskazanie istnienia wspólnej istotnej cechy faktycznej lub prawnej uzasadniającej ich równe traktowanie. Jeżeli norma traktuje odmiennie adresatów, którzy charakteryzują się wspólną cechą istotną, to mamy do czynienia z odstępstwem od zasady równości.

Zasada równości — tak jak funkcjonuje ona w orzecznictwie konstytucyj­nym jako swoista miara dla regulacji sytuacji podmiotów prawa — nie ma charakteru bezwzględnego. W pewnych sytuacjach dopuszczalne jest różni­cowanie sytuacji prawnej podobnych sobie podmiotów. Takie odstępstwo nie musi oznaczać naruszenia art. 32 Konstytucji. Odstępstwa od zasady równego traktowania podmiotów podobnych muszą zawsze znaleźć uzasad­nienie, jak to określa TK, w „odpowiednio przekonujących argumentach". Argumenty te muszą mieć następujący charakter:

• relewantny, tj. muszą pozostawać w bezpośrednim związku z celem i zasadniczą treścią przepisów. Muszą służyć realizacji tego celu i treści. Inaczej mówiąc, wprowadzone zróżnicowanie musi mieć charakter racjo­nalny. Nie wolno go dokonywać według dowolnie ustalonego kryterium. Kryterium to -— powtórzmy — musi pozostawać w racjonalnym związku z celem i treścią danej regulacji,

• proporcjonalny, tj. waga interesu, któremu ma służyć różnicowanie sy­tuacji adresatów normy prawnej, musi pozostawać w odpowiedniej pro­porcji do wagi interesów, które zostaną naruszone w wyniku nierównego traktowania podmiotów podobnych.

• muszą pozostawać w związku z innymi wartościami, zasadami czy normami konstytucyjnymi, uzasadniającymi odmienne traktowanie podmiotów podobnych. Jedną z takich zasad jest konstytucyjna zasada sprawiedliwości społecznej. Różnicowanie sytuacji prawnej podmio­tów podobnych ma więc znacznie większe szansę uznania za zgodne z Konstytucją, jeśli pozostaje w zgodzie z zasadami sprawiedliwości społecznej lub służy urzeczywistnieniu tych zasad. Zasady równości wobec prawa i sprawiedliwości społecznej w znacznym stopniu na­kładają się na siebie.

Dyskryminacja pozytywna lub uprzywilejowanie wyrównawcze to taki stan, kiedy prawo stwarza pewne preferencje dla grup o słabszej pozycji społecznej (np. dla kobiet) w celu wyrównania istniejących nierówności. Dlatego przyznanie kobietom dodatkowych w porównaniu z mężczyznami uprawnień w niektórych sferach życia ma na celu zagwarantowanie rzeczy­wistego równouprawnienia. Nie może być też uznane za dyskryminację podjęcie przez państwo okresowo specjalnych środków zmierzających do przyspieszenia faktycznej równości kobiet i mężczyzn (por. art. 4 Europej­skiej Karty Społecznej).

17) Zasady dotyczące ograniczeń praw i wolności w Konstytucji RP

Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.

Ustawodawca wyróżnił 2 grupy wymogów uzasadnienia takiego ograniczania:

• Formalny - odstąpienie w pewnym zakresie od realizacji określonych wolności czy praw nastąpi w ustawie a nie jakimkolwiek innym akcie podstawowym;

• Materialny - obejmuje elementy: konieczność tego ograniczenia w demokratycznym państwie, istnienie interesu publicznego w postaci jedne z sześciu wyraźnie wskazanych wartości (bezpieczeństwo państwa, porządek publiczny, ochrona środowiska, ochrona zdrowia publicznego, ochrona moralności publicznej, wolność i prawa innych osób), nienaruszenie istoty ograniczenia wolności i praw.

Wymóg konieczności jest spełniony, jeżeli ustanowione ograniczenia są zgodne z zasadą proporcjonalności:

• Środki zastosowane przez pracodawcę muszą być w stanie doprowadzić do zamierzonych celów;

• Muszą być one niezbędne do ochrony interesu, z którym są powiązane;

• Ich efekty muszą pozostawać w proporcji do ciężarów nakładowych na obywatela.

18) Zasada demokratycznego państwa prawnego (elementy formalne i materialne)

Zasada ta została wprowadzona do ustroju naszego państwa w ważnym mo­mencie, tj. w toku rewizji Konstytucji PRL z 29 grudnia 1989 r. (rewizja usuwała stalinowski rdzeń z przepisów Konstytucji). Przepis ustanawiający zasadę państwa prawnego został umieszczony w miejsce ówczesnego art. 1 Konstytucji (Polska jest państwem socjalistycznym). Okoliczność tę przyta­czam dlatego, że wskazuje ona na rolę, jaką ustrojodawca przypisywał za­sadzie „demokratycznego państwa prawnego, urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej" dla charakterystyki ustroju.

W Konstytucji z 1997 r. przepis wyrażający tę zasadę znalazł się w art. 2. Treść zasady demokratycznego państwa prawnego można, najogólniej, zrekonstruo­wać na podstawie orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego. TK opierał się na ugruntowanym znaczeniu zasady państwa prawnego w naszym kręgu kultury prawnej. Jeszcze do 1997 r. Trybunał Konstytucyjny wyróżniał zasady szcze­gółowe wynikające, zasady państwa prawnego, często wypowiadając się tak­że o relacjach między zasadami pochodnymi a „konstytucyjną klauzulą gene­ralną", jaką jest państwo prawne.

Po pierwsze są to zasady dotyczące praw człowieka. Stosunki między wła­dzą a obywatelami mają się opierać na prawie, zabronione jest arbitralne po­stępowanie ze strony władzy. Trybunał z zasady państwa prawnego wyinter­pretował zasady (zarówno materialne, jak i formalne) dotyczące wolności i praw, np. domniemanie niewinności, prawo do sądu, prawo do ochrony ży­cia, prawo do prywatności, zasada proporcjonalności (czyli zakaz nadmiernej ingerencji w prawa jednostki), zasada praworządności, zasada sprawiedli­wości społecznej.

Po drugie jest to grupa zasad dotyczących stanowienia (tj. sposobu wyda­wania) prawa. Wśród nich na czołowym miejscu znajdują się zasady przy­zwoitej legislacji — czyli reguły, jakich musi przestrzegać prawodawca w wydawaniu przepisów prawa. Zaliczamy do nich następujące zasady: za­ufanie obywatela do państwa (inaczej: zasada lojalności państwa wobec obywatela), zakaz działania prawa wstecz (lex retro non agit), zasadę lex severior non agit, nakaz dochowania odpowiedniego okresu dostosowaw­czego przy wprowadzaniu prawa w życie (vacatio legis), ochronę praw na­bytych, określoności prawa (czyli jasności przepisów).

Po trzecie są to zasady dotyczące sposobu organizacji i funkcjonowania państwa. Chodzi tu przede wszystkim o zasadę trójpodziału władzy, a na jej gruncie — o zasadę względnej swobody ustawodawcy w kształtowaniu pra­wa. Wartością konstytucyjną w funkcjonowaniu państwa jest także „zapew­nienie równowagi budżetowej" — gdyż od niej zależy zdolność państwa do działania i rozwiązywania jego różnorodnych interesów.

Trybunał Konstytucyjny zwrócił uwagę na inne praktyczne znaczenie zasa­dy demokratycznego państwa prawnego w okresie przed przyjęciem Kon­stytucji z 1997 r. i po tym czasie. W obydwu tych okresach podstawowa treść owej zasady jest rozumiana przez TK w taki sam sposób. Zarazem po przyjęciu Konstytucji z 1997 r. wiele z reguł wyprowadzanych dotąd z za­sady demokratycznego państwa prawnego (nazywano ją w związku z tym „konstytucyjną klauzulą generalną") zostało odrębnie wyrażonych w po­szczególnych przepisach Konstytucji.

19) Zasada praworządności (legalizmu)

Zasada legalizmu zawarta jest w art. 7 Konstytucji RP który stanowi, że: "Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa". Oznacza to, iż organy władzy publicznej nie mogą podejmować działań bez podania podstawy prawnej. Mogą czynić tylko to, co im prawo nakazuje lub pozwala.

Zasada praworządności oznacza, że organy administracji działają na podstawie przepisów prawa. Praworządność oznacza przestrzeganie prawa w sferze jego stanowienia i stosowania. Postulat przestrzegania prawa jest kierowany wyłączanie do organów władzy publicznej. Działanie na podstawie prawa oznacza zasadne, zgodne z prawem, stosowanie prawa (cztery elementy). Organ stosując prawo musi zgodnie z prawem procesowym i materialnym ustalić swoją zdolność prawną i właściwość danego rodzaju spraw. Organ działający na podstawie przepisów prawa ma obowiązek w każdym momencie postępowania wykazywać to działanie na podstawie i w granicach prawa, np.: decyzja administracyjna, jej uzasadnienie. Jedną z zasad procesowych jest właśnie zasada praworządności.

Uzasadnienie prawne - wskazuje się przepis prawa, na podstawie którego organ rozstrzygnął sprawę, dokonuje się krótkiego uzasadnienia zastosowania i komentarza tego przepisu i wyjaśnienia sposobu wykładni tego przepisu jaką dokonał organ, czyli organ uzasadnia swoją decyzję.

Rdzeniem państwa prawnego jest zasada praworządności. Aby państwo mgło zostać uznane za praworządne, wystarczy , że przestrzegają w nim organy władzy państwowej i lokalnej. Z istotą państwa prawnego wiąże się także zasada pewności prawa (której elementami są : jawność, stabilność i jasność prawa) i zasada ochrony praw słusznie nabytych (uzyskane raz prawo nie może być odebrane lub w niekorzystny sposób zmodyfikowane ).

Zasada praworządności ma dwa etapy działania.

Pierwszy obejmuje ustalenie przez organ administracji publicznej zdolności prawnej do prowadzenia postępowania w danej sprawie oraz zastosowanie przepisów prawa materialnego i procesowego przy rozpoznaniu i rozstrzygnięciu sprawy.

Drugi etap to proces stosowania prawa.:
1. Ustalenie jaka norma obowiązuje w znaczeniu dostatecznie określonym dla potrzeb rozstrzygnięcia.
2. Uznanie za udowodniony fakt na podstawie określonych materiałów oparciu o przyjętą teorię dowodu oraz ujęcie tego faktu w języku stosowanej normy.
3. Wiążące ustalenie konsekwencji prawnych faktu uznanego za udowodniony na podstawie normy prawnej.
Działanie na podstawie prawa oznacza działanie na podstawie obowiązującej normy prawnej, a prawidłowe ustalenie normy prawnej powoduje ustalenie prawidłowych następstw.

20) Kompetencje Trybunału Konstytucyjnego

Podstawową kompetencją TK jest badanie zgodności prawa z Konstytucją. Zgodnie z hierarchiczna budową systemu źródeł prawa przedmiotem orze­kania są następujące sprawy:

• zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją - w składzie 5 sędziów,

• zgodności ustaw z umowami międzynarodowymi, ratyfikowanymi w try­bie tzw. dużej ratyfikacji - w pełnym składzie,

• zgodności przepisów prawa — wydawanych przez centralne organy pań­stwowe —z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami i ustawami - w składzie 3 sędziów.

Trybunał bada konstytucyjność obowiązujących ustaw (z wyjątkiem, jak się zdaje, ustaw konstytucyjnych) oraz umów między narodowych (ratyfiko­wanych, a także umów niepodlegających ratyfika­cji). Umowy międzynarodowe są zarówno przedmiotem kontroli, jak i (umowy ratyfikowane) podstawą (wzorcem) do kontroli innych norm. W przypadku przepisów wydawanych przez centralne organy państwowe chodzi przede wszystkim o rozporządzenia, a ponadto o zarządzenia lub in­ne akty prawne, jeśli będą zawierały normy prawne.

Do kompetencji Trybunału nie należy:

• badanie przepisów prawa miejscowego (lokalnego); podlegają one kontroli co do swej legalności sprawowanej przez sądy administracyjne,

• ocena trafności, skuteczności lub racjonalności decyzji ustawodawcy. Trybunał nie zajmuje się także ustalaniem, jakimi poglądami lub interesa­mi prawodawca kierował się przy ich podejmowaniu. Zajmuje on stano­wisko, że oceny tego rodzaju należą do wyborców, nie są zaś przedmio­tem ocen ze strony sądu konstytucyjnego,

• orzekanie o tzw. zaniechaniach ustawodawcy, jak i o uzupełnianiu ustawy no­wymi treściami (Trybunał nie pełni funkcji tzw. ustawodawcy pozytywnego).

Orzekając o zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, Trybunał bada zarówno treść takiego aktu (tzw. zgodność materialna), jak też kompeten­cję oraz dochowanie trybu wymaganego przepisami prawa do wydania aktu lub do zawarcia i ratyfikacji umowy (tzw. zgodność formalna).

Oprócz oceny zgodności prawa z Konstytucją — kompetencja ta stanowi raison d'etre każdego sądu konstytucyjnego — Trybunał orzeka ponadto w sprawach, które możemy zaliczyć do „innych uprawnień":

• zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych (art. 188pkt4) - w pełnym składzie,

• określonych sporów kompetencyjnych (art. 189) - w pełnym składzie,

• stwierdzenia przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta RP, w sytuacji gdy Prezydent nie jest w stanie powiadomić Marszałka Sejmu o przejściowej niemożności sprawowania swojego urzędu (art. 131) - w pełnym składzie,

• Zażaleń na odmowę nadania biegu wnioskom o stwierdzenie zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawami oraz skargom konstytucyjnym - w składzie 3 sędziów.

Badanie zgodności prawa z Konstytucją Trybunał wykonuje w następują­cych trybach:

• na wniosek podmiotów „uprawnionych generalnie", tj. takich, które mo­gą skarżyć do TK wszelkie akty prawne, jeśli ich kontrola znajduje się we właściwości TK. Z mocy Konstytucji (art. 191 ust. 1 pkt 1) są to: Prezy­dent RP, Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu, Prezes RM, 50 posłów, 30 senatorów, Pierwszy Prezes SN, Prezes NSA, Prokurator Generalny, Prezes NIK, Rzecznik Praw Obywatelskich;

• na wniosek podmiotów „uprawnionych indywidualnie", tj. takich, które mogą skarżyć do TK tyiko te akty normatywne, które dotyczą spraw obję­tych ich zakresem działania. Z mocy Konstytucji (art. 191 ust. 1 pkt 2-5) są to: Krajowa Rada Sądownictwa, organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego, organy ogólnokrajowe związków zawodowych oraz organi­zacji pracodawców i organizacji zawodowych;

• na skutek pytań prawnych przedstawianych Trybunałowi przez każdy sąd, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie spra­wy toczącej się przed sądem (art. 193);

• na skutek skargi konstytucyjnej (art. 191 pkt t ust. 1 pkt 6).

Pojęcie „sporu kompetencyjnego" przed Trybunałem określa ustawa o TK w art. 53. Spór polega na tym, iż dwa lub więcej centralne konstytucyjne or­gany państwa uznały się za właściwe do rozstrzygnięcia tej samej sprawy lub wydały w niej rozstrzygnięcie (spór kompetencyjny pozytywny) albo gdy organy te uznały się za niewłaściwe do rozstrzygnięcia określonej spra­wy (spór kompetencyjny negatywny).

Ustawa o TK oddzielnie określa mechanizm badania celów partii i oddziel­nie mechanizm badania działalności partii. Jeśli Sąd Okręgowy w Warszawie, dokonując wpisu partii do ewidencji, podejmie wątpliwość co do zgodności z Konstytucją celów lub zasad działania partii określonych w statucie lub w programie, zawiesza postę­powanie ewidencyjne i występuje do Trybunału z wnioskiem o zbadanie zgodności celów partii z Konstytucją. Jeżeli TK wyda orzeczenie o sprzeczności celów partii z Konstytucją, Sąd Okręgowy odmawia wpi­su partii do ewidencji. Analogiczna sytuacja ma miejsce wówczas, gdy partia, już wpisana do ewidencji, wprowadza zmiany do statutu, a Sąd Okręgowy w Warszawie podejmie wątpliwość co do ich zgodności z Kon­stytucją. Jeżeli Trybunał wyda orzeczenie negatywne, Sąd Okręgowy odmawia zarejestrowania danej zmiany w statucie;

TK sprawuje tzw. następczą (represyjną) kontrolę konstytucyjności prawa, tzn. że przedmiotem kontroli są tylko takie przepisy, które zostały już uchwalone i uzyskały moc obowiązującą lub znajdują się jeszcze w okresie vacatio legis.

Wyjątkiem od zakresu wykonywania kontroli następczej jest kontrola uprzednia (prewencyjna). Jest ona dokonywana przed wejściem aktu prawnego w życie.

21) Zasady prawidłowej legislacji w świetle orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego

Zasady Przyzwoitej Legislacji, dla których podstawą jest Zasada Ochrony Zaufania Obywatela do Państwa (= zasada lojalności państwa do obywatela), która wyznacza minimum reguł uczciwości (zakaz ustanawiania pułapek na obywatela), opierając się na Zasadzie Pewności Prawa (bezpieczeństwa prawnego), które wyraża się w stanowieniu norm nienagannych z punktu widzenia techniki legislacyjnej i szanowaniu istniejących stosunków prawnych. W ramach tej ogólnej zasady zaufania TK sformułował szereg wymogów stanowienia prawa:

• zakaz wstecznego działania prawa, a dokładnie lex severior retro non agit. Zakaz stosowania norm prawnych, które nakazywałyby stosować nowo ustanowione normy prawne do zdarzeń, które miały miejsce przed ich wejściem w życie i z którymi prawo nie wiązało dotąd skutków prawnych, zakaz stosowania intertemporalnych reguł, które mają określić treść stosunków prawnych powstałych pod rządami dawnych norm, a trwających w okresie wejścia w życie norm nowo ustanowionych, jeżeli reguły te wywołują ujemne prawne następstwa dla bezpieczeństwa prawnego i poszanowania praw nabytych.

• nakaz ustanawiania odpowiedniej vacatio legis - zarówno ustawa o ogłaszaniu aktów normatywnych i innych aktów prawnych jak i orzecznictwo TK uznają, że odstępstwo od 14 dniowego vacatio legis dopuszczalne jest w przypadku istotnych okoliczności, albo gdy nowe przepisy nie wymagają takiego okresu. Ale wszędzie tam gdzie nowe przepisy dot. obywateli należy zastosować „odpowiedni” czas, który może być nawet dłuższy niż 14 dni . W polskim porządku prawnym obowiązuje konstytucyjny nakaz odczekania odpowiedniego okresu czasu (zazwyczaj 14 dni) pomiędzy wydaniem ustawy a początkiem jej obowiązywania. Skrócenie vacatio legis jest dopuszczalne tylko w wyjątkowych sytuacjach, ze względu na dobro publiczne.

• ochrona praw nabytych i interesów w toku - dotyczy praw nabytych słusznie, a ograniczenie tej zasady może nastąpić w sytuacjach wyjątkowych. Zakaz ingerencji w prawa uzyskane słusznie i zgodnie z ideą sprawiedliwości społecznej. Nie oznacza to jednak, że prawa nabyte nie są niezmienne. W obecnym systemie normatywnym dopuszczalne jest ograniczenie, a nawet pozbawienie praw nabytych za zgodą ustawy. Zasięgiem działania tej zasady objęte są zarówno prawa publiczne jak i prywatne.

• zasada określoności przepisów prawa - to wymóg takiej konstrukcji przepisów, by adresat bez trudności mógł określić konsekwencje prawne z nich wynikające, tzn. nakaz używania pojęć jasnych i klarownych oraz zakaz używania pojęć sprzecznych lub umożliwiających dowolną interpretację, obowiązek jednolitego stosowania prawa.

• zasada proporcjonalności (zakaz nadmiernej ingerencji) - dot. treści stanowionego prawa i zawiera nakaz, by dla przyjętego celu stosować tylko te środki, które są niezbędne dla jego realizacji (proporcjonalne);

• hierarchiczna budowa systemu źródeł prawa powszechnie obowiązującego :

• nadrzędność konstytucji i system procedur gwarantujących jej ochronę;

• zwierzchnictwo ustawy i jej wyłączność w sprawach wolności i praw oraz prawa daninowego;

• wykonawczy charakter regulacji przyjmowanych przez organy rządowe.

22) Zasada suwerenności - pojęcie i cechy władzy suwerennej

Władza suwerenna - władza zwierzchnia w kraju. Niezależna od jakiejkolwiek innej władzy zewnętrznej. Władza państwa suwerennego nie podlega żadnej innej władzy poza narodem (ogółem obywateli). Państwo zachowuje suwerenność wewnętrzną, jeśli jego instytucje są niezależne w podejmowaniu decyzji od innych organizacji działających na jego terytorium. Suwerenność zewnętrzna oznacza, że państwo może dobrowolnie nawiązywać równorzędne stosunki z innymi państwami, być członkiem swobodnie wybranych organizacji międzynarodowych.

Władza suwerenna - suwerenem był monarcha, którego władza miała byt samoistny tzn. nie pochodziła od nikogo, mogła pochodzić jedynie od Boga - Rex Dei Gratia - Król z Bożej Łaski.

Suwerenność zewnętrzna - zewnętrzna niezależność państwa i władcy względem każdego innego państwa i monarchy.

Suwerenność wewnętrzna -  jest to zwierzchnictwo państwa działającego za pośrednictwem swoich organów nad innymi podmiotami istniejącymi na jego terenie.

Zasada ta polega na tym, iż władza najwyższa w państwie przysługuje naro­dowi, który jest wspólnotą prawna, tworzoną przez wszystkich obywateli. Tę władzę narodu Konstytucja nazywa „władzą zwierzchnią" (art. 4 ust. 1). Na­ród sprawuje ją przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio (art. 4 ust. 2). Rous­seau utożsamił władzę suwerenną w państwie z wypracowany przez siebie konstrukcją „woli powszechnej" (volonte generale). Zwierzchnictwu naro­du przypisał właśnie cechy woli powszechnej: suwerenność narodu jest aspektem „woli powszechnej", ściślej suwerenność narodu jest organem tej­że woli. „Wola powszechna" (a więc i suwerenność narodu) ma — według Rousseau — następujące właściwości:

• jest niepozbywalna. Władza ta nie podlega odstąpieniu. Suweren musi być wyrażany (by nie użyć słowu reprezentowany) przez siebie samego;

• jest niepodzielna (władza ta jest jednolita i stanowi całość);

• jest nieprzenoszalna (samoistna). Suweren musi sprawować swoją władzę sam bezpo­średnio. Naród nie jest w stanie nikomu przekazać swojej woli. W konse­kwencji sprawowanie władzy przez przedstawicieli jest niemożliwe.

Rousseau zmuszony był jednak uznać, że bezpośrednie sprawowanie władzy przez naród jest możliwe tylko w małych państwach. Dlatego był skłonny dopuścić sprawowanie władzy zwierzchniej narodu przez jego przedstawicieli. Żądał jednak spełnienia przez nich wielu wymogów, a najistotniejsze z nich to:

• nie mogą mieć żadnej własnej władzy — nie mogą o niczym zadecydo­wać suwerennie,

• muszą być związani mandatem imperatywnym udzielonym przez wybor­ców,

• ustawa przyjęta przez zgromadzenie ustawodawcze staje się doskonała dopiero po jej przyjęciu i zaaprobowaniu przez naród w referendum.

Naród we współczesnym konstytucjonalizmie nie jest rozumiany jako pod­miot rzeczywiście sprawujący władzę w państwie. Jest on rozumiany jako ogół obywateli lub jako zorganizowana zbiorowość obywateli i nie jest zdolny do tego, aby samodzielnie sprawować władzę. Nawet w tych pań­stwach, których konstytucje na pierwszym miejscu stawiają bezpośrednie wykonywanie władzy przez naród, realne znaczenie ma pośrednie (przed­stawicielskie) wykonywanie władzy narodu. Władzę tę sprawują przedsta­wiciele narodu.

Na gruncie przepisów Konstytucji RP (ale także w innych państwach demo­kratycznych) naród jest traktowany jako pewna fikcja personifikacyjna wo­bec zbiorowości obywateli.

„Naród” jest podmiotem zdolnym do działania i do wyrażania swojego stanowiska głównie poprzez swoich przedstawicie­li. Prawo do wybierania przedstawicieli jest praktycznie najważniejszym — stanowczym uprawnieniem narodu.

Znaczenie prawne zasady suwerenności narodu wyraża się więc w tym, że:

• zapewnia narodowi prawo do współdecydowania przez referendum w rządzeniu państwem,

• przedstawiciele do parlamentu są reprezentantami narodu (nie wiążą ich instrukcje wyborców),

• jest punktem wyjścia innych demokratycznych zasad i instytucji ustrojowych.

23) Suwerenność państwa narodowego a proces integracji europejskiej

Akcesja i członkostwo Polski w Unii Europejskiej powodują zmiany w do­tychczasowym pojmowaniu zasady suwerenności narodu. Państwa człon­kowskie Wspólnoty Europejskiej — na mocy własnych decyzji, w uznaniu reguł, jakie rządzą społecznością międzynarodową — ograniczyły swoje prawa suwerenne.

Kwestia suwerenności narodu w warunkach integracji europejskiej ma kilka aspektów. Z mocy art. 90 ust. 1 Konstytucji Polska — na podstawie umowy międzynarodowej — przekazała „organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwo­wej w niektórych sprawach". Umową tą był Traktat Akcesyjny podpisa­ny przez Polskę w Atenach 16 kwietnia 2003 r. Zgodę na jego ratyfikację przez Prezydenta RP wyraził naród w referendum ogólnokrajowym (7-8 czerwca 2003 r.). Na jego mocy nasz kraj przystąpił do Unii Euro­pejskiej od 1 maja 2004 r. Referendum przeprowadzono na podstawie art. 90 ust. 3 i art. 125 Konstytu­cji.

Podstawą formalną akcesji Polski do UE był właśnie określony przepis Konstytucji. Konstytucja bywa w związku z tym ujmowana jako norma ma­terialna dla członkostwa Polski w strukturach europejskich. Takie stanowi­sko zajął TK w orzeczeniu z 11 maja 2005 r., które dotyczyło m.in. bada­nia zgodności Traktatu Akcesyjnego z art. 8 ust. 1 i art. 90 Konstytucji. Skar­żący twierdzili, w rekonstrukcji TK, że Konstytucja wyklucza przystąpienie Polski do systemu prawnego UE, gdyż. zakłada on pierwszeństwo prawa wspólnotowego nad prawem polskim (musiałoby to prowadzić do narusze­nia art. 8 ust. 1 Konstytucji).

TK, stwierdzając zgodność Traktatu Akcesyjnego z Konstytucją, przywołał następujące główne argumenty:

• art. 90 ust. 1 dopuszcza przekazanie „kompetencji organów władzy państwowej w niektórych sprawach". TK określił — negatywnie — warunki takiego „przekazywania" (wskazując, co nie podlega przeka­zywaniu),

• system prawny obowiązujący na terytorium Polski jest obecnie wielo­składnikowy. Wywodzi się on z różnych centrów prawodawczych. Przed akcesją Polski do UE sytuacja była inna: parlament pochodzący z po­wszechnych i bezpośrednich wyborów — wywodzi Trybunał Konstytu­cyjny — panował praktycznie nad całokształtem prawa powszechnie obowiązującego w Polsce, gdyż bezpośrednio tworzył ustawy, pośrednio zaś — m.in. poprzez wytyczne — panował nad rozporządzeniami,

• tryb i przedmiot przekazania zachowuje cechę pozostawania „w zgodzie z Konstytucją" jako „najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej",

• przedmiot przekazania podlega ocenie konstytucyjności przez TK, z punktu widzenia respektowania suwerenności i bezpieczeństwa państwa (tj. warunków i art. 126 ust. 2 Konstytucji).

W prawie konstytucyjnym różnych państw poszczególni ustrojodawcy za­bezpieczają prawa podmiotu suwerenności (narodu).

Po pierwsze chodzi o szczególny tryb wyrażania zgody przez suwerena na akcesję do struktur europejskich.

Po drugie niektóre konstytucje określają jeszcze przed ratyfikacją traktatu europejskiego warunki, na jakich dane państwo może uczestniczyć w inte­gracji europejskiej.

24) Zasada zwierzchnictwa narodu w Konstytucji RP (pojęcie narodu, formy realizacji zwierzchnictwa narodu)

Naród - wspólnota o podłożu etnicznym, gospodarczym, politycznym, społecznym i kulturowym wytworzona w procesie dziejowym, przejawiająca się w świadomości swych członków.

Formy realizacji zwierzchnictwa narodu:

a) bezpośredni

• art. 90 ust.  3, art. 125 Konstytucji RP: ogólnokrajowe referendum fakultatywne

• art. 118 ust. 2  Konstytucji RP: ludowa inicjatywa ustawodawcza

• art. 235  Konstytucji RP: ogólnokrajowe referendum w sprawie zmiany konstytucji

• art. 170  Konstytucji RP: referendum lokalne, może być przeprowadzone we wszystkich sprawach dotyczących wspólnoty samorządowej, powszechność jego stosowania?

• referendum wiążące a referendum opiniodawcze - ustawa z 29.06.1995 o referendum

b) pośredni:

• reprezentacja jako zasada konstytucyjna

• zasady prawa wyborczego, zwłaszcza zasady powszechności głosowania

• rodzaje wyborów, system wyborczy

• frekwencja wyborcza

• stosunek społeczeństwa do polityki, polityków a szerzej spraw publicznych

• socjologiczne przyczyny niskiej frekwencji i małego stopnia zainteresowania obywateli sprawami publicznymi

• stopień powszechności angażowania się w działalność partii politycznych, organizacji społecznych, stowarzyszeń o innym charakterze (m. in. Związki zawodowe, organizacje pracodawców) tak rządowych jak i pozarządowych

Art. 4 ust. 1 Konstytucji stanowi, że "władza zwierzchnia w Rzeczpospolitej Polskiej należy do Narodu", wyrażając w ten sposób jedną z podstawowych zasad ustrojowych Rzeczypospolitej - zasadę suwerenności (zwierzchności) narodu. Skoro władza zwierzchnia należy do narodu, to tylko naród jako całość ("wszyscy obywatele"), nie zaś jakiś inny podmiot, autorytet, czy grupa społeczna czy partia polityczna, sprawuje władzę pierwotną i od nikogo niezależną (suwerenną).

Swoją wolę naród jako suweren może wyrażać na dwa sposoby: za pośrednictwem swoich przedstawicieli lub bezpośrednio (art. 4 ust. 2 Konstytucji). W ten sposób Konstytucja otwiera drogę dla wprowadzenia zarówno instytucji demokracji pośredniej czyli przedstawicielskiej, jak i bezpośredniej. Również Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej poprzez kolejność wyliczenia w art. 4 ust. 2 daje wyraz przekonaniu, że to demokracja pośrednia jest podstawowym sposobem sprawowania władzy przez naród, a instytucje demokracji bezpośredniej mogą być jedynie jej uzupełnieniem. U podstaw systemu demokracji parlamentarnej leży bowiem przekonanie, że naród sprawuje swoją władzę zwierzchnią poprzez przedstawicieli wybranych do parlamentu. Przedstawicielami narodu, o których mowa w art. 4 ust. 2 Konstytucji są więc w Polsce członkowie organów przedstawicielskich: Sejmu i Senatu RP (a ściślej mówiąc Sejm i Senat RP jako organy władzy). Nie jest natomiast przedstawicielem narodu, formalnie rzecz ujmując, Prezydent Rzeczypospolitej, który stosownie do art. 126 ust. 1 Konstytucji jest przedstawicielem "Rzeczypospolitej Polskiej", czyli państwa. Choć więc formalnie Prezydent RP nie jest przedstawicielem narodu, to w odróżnieniu od systemów, w których głowę państwa wybiera parlament lub podobne ciało przedstawicielskie, polskiemu Prezydentowi przysługuje bezpośrednia legitymacja pochodząca z woli wyborców, co materialnie stawia go w pozycji ich przedstawiciela. W przypadkach określonych w Konstytucji naród może jednak sprawować władzę bezpośrednio, czyli może podejmować decyzje z pominięciem swych organów przedstawicielskich.

25) Zasada podziału władzy w świetle Konstytucji RP (założenia doktrynalne i ich realizacja)

Jest to jedna z najstarszych zasad towarzyszących rozwojowi myśli ustrojowej już w czasach Arystotelesa. O podziale władzy można mówić, mając na względzie znaczenie przedmiotowe i podmiotowe tego pojęcia. W sensie przedmiotowym (funkcjonalnym) oznacza wydzielenie odmiennych kierunków działania państwa tj. stanowienie prawa, wykonywanie prawa i sądzenie. Wg Locke'a i Monteskiusza można to rozumieć, że w każdej z 3 wyodrębnionych dziedzin działania państwa powinny odpowiadać 3 oddzielnie od siebie grupy organów państwowych.

Zasadę podziału władzy wyraźnie wprowadza Konstytucja RP, stwierdzając w art. 10 ust. 1 i 2, że ,,Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, wykonawczej i władzy sądowniczej. Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent RP i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały”. Konstytucja z 1997r. tylko organy władzy ustawodawczej uznaje jako reprezentantów narodu (art. 104 i 108). Prezydenta traktuje jako ,,najwyższego przedstawiciela RP…” (art. 126), Radę Ministrów jako organ prowadzący ,,politykę wewnętrzną i zagraniczną RP” i kierujący ,,administracją rządową” (art. 146). Konstytucja z 1997r. utrzymała w Polsce parlamentarny system rządów. Organizacja władzy wykonawczej oparta jest na zasadzie dualizmu (prezydent oraz rząd z premierem na czele), rząd i poszczególni ministrowie ponoszą polityczna odpowiedzialność przed sejmem, prezydentowi nie przysługują kompetencje, które pozwalałyby mu przejąć kierowanie sprawami rządowymi. Centralne miejsce w systemie organów państwowych przysługuje sejmowi, wiele jednak decyzji musi być podejmowanych bezwzględna lub kwalifikowana większością głosów, a jeśli tej większości zabraknie, Sejm musi pogodzić się z wolą Senatu czy Prezydenta.

Zasada podziału władz nie ma charakteru absolutnego, bo odrzuca możliwość skumulowania całej władzy w rękach jednego podmiotu. Rząd ponosi polityczną odpowiedzialność przed parlamentem, prezydent nie ma kompetencji do kierowania bieżącymi pracami rządu-cechy systemu parlamentarnego. Pozycja sądownictwa opiera się na zasadzie separacji lub nawet izolacji władzy sądowniczej, ponieważ jedną z podstawowych zasad demokratycznego państwa prawnego jest to, ze tylko sądy mogą wymierzać sprawiedliwość.

Podział ten można rozpatrywać w 3 aspektach:
1) aspekt funkcjonalny- działalność państwa zostaje podzielona na trzy rodzajowo różne sfery działania, funkcje. Sprzyja to zachowaniu jedności władzy w rękach suwerena, którym jest naród (lud). Każda z tych władz ma rozdzielone, określone funkcje i organy, które te funkcje wykonują. Kompetencje do wypełniania zadań przyznaje im Konstytucja uchwalona przez suwerena.
Do tych funkcji należą:
a) prawodawstwo- wydawanie norm prawnych ogólnie obowiązujących
b) wykonawstwo- realizacja zadań państwa
c) sądownictwo- rozstrzyganie sporów prawnych
2) aspekt organizacyjny- 3 funkcje państwa zostają podporządkowane różnym organom państwa:
a) prawodawstwo- parlament
b) wykonawstwo- Prezydent i RM oraz podległe jej organy administracyjne
c) sądownictwo- sądom powszechnym, szczególnym i konstytucyjnym
3) aspekt personalny- podział władzy w aspekcie organizacyjnym byłby nieskuteczny gdyby ta sama osoba mogła piastować w różnych organach państwowych spełniających różne funkcje, stanowiska. Dla właściwego funkcjonowania podziału władz konieczne jest równoczesne powiązanie wszystkich trzech aspektów

26) Zmiany w zakresie funkcjonowania parlamentu w związku z akcesją Polski do Unii Europejskiej

Parlamenty narodowe uchodzą za najbardziej „pokrzywdzone" skutkami pogłębionej integracji europejskiej. W naszym kraju szacowano, że z chwi­lą przystąpienia Polski do UE parlament straci nawet kilkadziesiąt procent swojej kompetencji prawodawczej. Jednakże od konkretnych rozwiązań przyjętych w konstytucji i w ustawach państwa członkowskiego zależy to, jaki będzie mechanizm udziału parlamentu narodowego w krajowym procesie decyzyjnym w sprawach dotyczących UE. Ustanowienie takiego mechanizmu jest sprawą wewnętrzną danego państwa. To, jaki zostanie przyjęty model współdziałania między parlamentem a rządem w sprawach Unii, rzutuje bezpośrednio na ujęcie funkcji zarówno Sejmu, jak i Senatu. W niektórych państwach to parlament ma prawo do wiążącego określania mandatu dla danego rządu co do stanowiska w Radzie UE (np. Dania, Niem­cy, Austria). W innych to rząd ma swobodę decydowania, parlament zaś przedstawia jedynie swoją opinię (np. Francja). W naszym kraju obowiązu­je ustawa z 11 marca 2004 r. o współpracy Rady Ministrów z Sejmem i Se­natem w sprawach związanych z członkostwem Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej. Trybunał Konstytucyjny, interpretując przepisy owej ustawy, stanął na stanowisku, że nowe „europejskie" kompetencje parla­mentu są elementem jego funkcji ustawodawczej. TK dokonał redefinicji zakresu treściowego funkcji ustawodawczej: nie jest już ona „panowaniem praktycznie nad całokształtem prawa powszechnie obowiązującego w Pol­sce", ale polega na oddziaływaniu „w możliwie najszerszym zakresie na obowiązujące w kraju prawo", w tym na możliwości „wywierania choćby nawet tylko pośredniego wpływu na treść aktów prawa unijnego". Dokumenty Unii Europejskiej (np. projekt Traktatu Konstytucyjnego) zachę­cają parlamenty narodowe do większego angażowania się w jej funkcjono­wanie. Wypracowano pewien system informowania parlamentów krajowych o zamierzeniach prawodawczych Unii. Formą takiego współdziałania jest m.in. Konferencja Organów Parlamentów ds. Wspólnot (COSAC), powstała w 1989 r. w Paryżu. Oprócz tego jest oczywiste, że rola parlamentu w in­tegracji będzie stanowić także pochodną jego kondycji w ogóle (np. partyjniactwo, brak dyscypliny mogą osłabiać działanie wspomnianych mecha­nizmów).

27) Zmiany w zakresie funkcjonowania władzy sądowniczej w związku z akcesją Polski do Unii Europejskiej

28) Zasady współpracy Rady Ministrów z Sejmem i Senatem w sprawach związanych z członkostwem Polski w Unii Europejskiej

Rada Ministrów przedstawia Sejmowi i Senatowi, nie rzadziej niż raz na 6 miesięcy,

informację o udziale Rzeczypospolitej Polskiej w pracach Unii Europejskiej. Na żądanie Sejmu, Senatu, organu właściwego na podstawie regulaminu Sejmu lub organu właściwego na podstawie regulaminu Senatu, Rada Ministrów przedstawia, odpowiednio Sejmowi lub Senatowi, informację o sprawie związanej z członkostwem Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej Rada Ministrów przekazuje Sejmowi i Senatowi, niezwłocznie po ich otrzymaniu, plany pracy Rady Unii Europejskiej, roczne plany legislacyjne Komisji Europejskiej oraz oceny rocznych planów legislacyjnych dokumenty Unii Europejskiej podlegające konsultacjom z państwami członkowskimi, w szczególności białe księgi, zielone księgi i komunikaty Komisji Europejskiej oraz ich oceny sformułowane przez właściwe instytucje lub inne organy Unii Europejskiej.

1. Rada Ministrów przekazuje Sejmowi i Senatowi:

1) projekty aktów prawnych Unii Europejskiej niezwłocznie po ich otrzymaniu;

2) projekty swoich stanowisk w sprawie projektów,

2. Do projektu stanowiska, Rada Ministrów dołącza:

1) uzasadnienie obejmujące ocenę przewidywanych skutków prawnych aktu prawnego Unii Europejskiej dla polskiego systemu prawa oraz skutków społecznych, gospodarczych i finansowych dla Rzeczypospolitej Polskiej;

2) informację o rodzaju procedury legislacyjnej dotyczącej przyjmowania aktu prawnego Unii Europejskiej.

3. Organ właściwy na podstawie regulaminu Sejmu i organ właściwy na podstawie regulaminu Senatu mogą wyrazić opinię o projekcie aktu prawnego Unii Europejskiej w terminie 21 dni od dnia przekazania projektu stanowiska Rady Ministrów.

Rada Ministrów przekazuje Sejmowi i Senatowi, niezwłocznie po ich otrzymaniu:

1) projekty umów międzynarodowych, których stroną mają być Unia Europejska,

2) projekty decyzji przedstawicieli rządów państw członkowskich zebranych w Radzie Unii Europejskiej;

3) projekty aktów Unii Europejskiej niemających mocy prawnej,

4) akty Unii Europejskiej mające znaczenie dla wykładni lub stosowania prawa Unii Europejskiej.

Rada Ministrów przekazuje Sejmowi i Senatowi na piśmie informacje o przebiegu procedur stanowienia prawa Unii Europejskiej Rada Ministrów wnosi do Sejmu projekt ustawy wykonującej prawo Unii Europejskiej

nie później niż na 3 miesiące przed upływem terminu wykonania.

29) Pojęcie i rodzaje systemów rządów

System rządów - relacje pomiędzy poszczególnymi rodzajami władz (z zasady podziału władz wynika konieczność określenia wzajemnych stosunków pomiędzy organami państwa należącymi do poszczególnych władz).
• zainteresowanie dotyczy głównie stosunków między egzekutywą a legislatywą
• władza sądownicza w Europie nie jest równorzędna pozostałym, akcentuje się jej niezależność (w USA jest równorzędna)

Rodzaje systemu rządów:
a) system prezydencki system polityczny w demokracji charakteryzujący się rygorystycznym podziałem (separacją) władzy ustawodawczej i wykonawczej, oraz połączeniem funkcji prezydenta i szefa rządu. W myśl tych zasad prezydentowi (jako organowi władzy wykonawczej) przysługuje pełnia władzy wykonawczej, oraz zwolnienie z odpowiedzialności przed parlamentem - pozbawiony zostaje jednak możliwości ustawodawczych.

Przykładem prezydenckiego systemu rządów są Stany Zjednoczone oraz liczne republiki południowoamerykańskie.

Cechy systemu prezydenckiego

• prezydent jest wybierany w głosowaniu powszechnym;

• kadencja prezydenta jest określona w czasie (najczęściej jest ona czteroletnia - jak np. w USA czy Brazylii, choć w Meksyku wydłuża się ona do sześciu lat);

• ministrowie wchodzący w skład rządu odpowiadają jedynie przed prezydentem;

• istnieje jeden ośrodek władzy wykonawczej;

• akty wydawane przez prezydenta nie wymagają kontrasygnaty;

• prezydent nie jest odpowiedzialny politycznie, ale w przypadku złamania konstytucji lub prawa może zostać odwołany (przez parlament lub naród w referendum);

• prezydent ma możliwość wydawania dekretów z mocą ustawy w sytuacjach nadzwyczajnych (np. okres wojny).

b) system parlamentarny system rządów opierający się na tzw. podwójnej egzekutywie, tzn. rozdziale funkcji szefa rządu i głowy państwa. System ten pozwala na łączenie funkcji w rządzie i parlamencie. Rząd zobowiązany jest do ustąpienia w wyniku otrzymania wotum nieufności w parlamencie. Głowa państwa może rozwiązać parlament, prawo to występuje z pewnymi ograniczeniami (np. w RFN), lub bez ograniczeń (np. w Wielkiej Brytanii).
System parlamentarny występuje zarówno w republikach (zróżnicowane formy), jak i monarchiach (gdzie przeważnie zaznacza się dominacja premiera nad monarchą).

c) system półprezydencki (prezydencjalny, prezydencko-parlamentamy)
• dwuczłonowa egzekutywa, rząd odpowiada politycznie i przed prezydentem i przed parlamentem
• prezydent nie odpowiada politycznie przed parlamentem, jedynie konstytucyjnie, wybierany w wyborach powszechnych, kontroluje działalność parlamentu i rządu, stymuluje ich działalność
• parlament ma ograniczone kompetencje (z powodu ustalenia materii ustawowej, reszta należy do rządu oraz innego typu uchwalania ustaw z pominięciem parlamentu - referendum)

d) system komitetowy „rządów zgromadzenie”
• wywodzi się z konstytucji jakobińskiej z 1793 r.
• parlament łączy w niej funkcje ustawodawcze i wykonawcze
• rząd traktowany jest jako jego organ wykonawczy i wyłaniany jest spośród członków parlamentu, którzy pełnią funkcję szefów resortów
• w przepadku konfliktu parlamentu z rządem, parlament nie może być rozwiązany, ani rząd odwołany
• rząd ma mały wpływ na parlament (inicjatywa ustawodawcza), ale władzę prawodawczą powściągają elementy demokracji bezpośredniej lub federalistyczna struktura państwa (np. w Szwajcarii)

30) System rządów mieszanych (Polibiusz)

POLIBIUSZ

Ustroje:  dobre                złe
               królestwo         tyrania (=monarchia)
               arystokracja    oligarchia
               demokracja      ochlokracja (motłoch) lub cheirokracja (pięści)

* Ustroje podstawowe nieuchronnie zwierzały do form negatywnych ("cykl ustrojowy" - po kolei - królestwo w tyranię, tyrania w arystokrację, arystokracja w oligarchię itd., potem cheirokracja w królestwo).

* Połączenie form pozytywnych w republice rzymskiej dawało rozwiązanie idealne: konsulowie (monarchia), senat (arystokracja), zgromadzenia ludowe (demokracja).

* Polibiusz doszedł do wniosku, że również system mieszany (jako rozwiązanie rzekomo idealne) podlega deformującemu cyklowi ustrojowemu.

* Jedynym ratunkiem jest system hamulców = "organ może przeciwstawiać się pozostałym organom, albo z nimi współpracować" --> twórca koncepcji hamulców ustrojowych.

* Do teorii hamulców Polibiusz doszedł przez pomyłkę. Pomylił formalne kompetencje organów z faktycznymi. Tylko faktyczne przejęcie kompetencji konsulów przez Senat spowodowało w Rzymie zachwianie równowagi. Polibiusz wnikliwie obserwował ustrój państwa i źle zinterpretował fakty. Wymyślił więc koncepcję hamulców by zrównoważyć (zabezpieczyć) system.

* Wywarł wpływ na św. Tomasza z Akwinu, Machiavellego i Monteskiusza.

System semiprezydencki (inaczej system półprezydencki lub parlamentarno-prezydencki "mieszany") - system polityczny, forma rządów pośrednia między systemem parlamentarnym a prezydenckim, dzisiaj m.in. we Francji. Za jego twórców uznaje się Charles'a de Gaulle'a i Georges'a Pompidou. Prezydent wybierany w wyborach powszechnych jest głową państwa. Określa kierunki polityki wewnętrznej i zewnętrznej państwa, jest zwierzchnikiem sił zbrojnych. Powołuje i odwołuje on także premiera, a na jego wniosek powołuje ministrów. W systemie semiprezydenckim rząd i poszczególni jego członkowie ponoszą odpowiedzialność przed parlamentem.

W systemie tym są trzy ośrodki władzy:

• parlament

• rząd

• prezydent

Szczególną rolę odgrywa prezydent, gdyż jest wybierany w wyborach powszechnych oraz odgrywa decydującą rolę w tworzeniu rządu. Może on bowiem wydawać dekrety, które mają moc ustawy.

Współcześnie system semiprezydencki poza Francją występuje m.in. w Portugalii, Grecji, Rumunii i Rosji; w każdym przypadku wykazując jednak charakterystyczne specyficzne cechy.

Supersemiprezydencjalizm - system parlamentarny, w którym obok prezydenta jest również urząd premiera, lecz wszelkie decyzje polityczne zależą właściwie od głowy państwa, która posiada ogromne uprawnienia. Występuje tylko i wyłącznie w Rosji.

31) System rządów w świetle Konstytucji RP

Nie jest to system prezydencki, chociaż mamy pewne elementy tego systemu w postaci wyborów bezpośrednich od 1990r.

1) W roku 1990 przeszło się na system powszechnych wyborów prezydenckich. (Nowa konstytucja znacznie ograniczyła kompetencje prezydenta w porównaniu z małą konstytucją.)

2) Kontrasygnata nie dotyczy wszystkich aktów prezydenta (w klasycznym systemie parlamentarnym każdy akt prezydenta musi być poddany kontrasygnacie). To są 2 elementy systemu prezydenckiego.

Ale jeżeli przyjmiemy, że założeniem systemu parlamentarnego jest odpowiedzialność polityczna rządu, że jest struktura rządu dwuczłonowa, że istnieje głowa państwa, że istnieje rząd z premierem na czele, że rząd może być obalony przez parlament, no to jest to na pewno system parlamentarny, z elementami racjonalizacji systemu. Należy tu pamiętać o instytucji konstruktywnego wotum nieufności z szczególną procedurą uchwalania tego wotum nieufności (bezwzględna ustawowa liczba posłów, zachowanie terminu, nie można tego wiecznie powtarzać).

Konstytucja.... art. 90, który w sposób wyraźny wskazuje elementy podziału władzy, a więc na element przedmiotowy, podmiotowy, na równoważenie władz. art. 10 mówi, że ustrój RP opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, ust. 2 mówi, że władzę ustawodawczą sprawuje sejm i senat, władzę wykonawczą prezydent RP i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały. Układ stosunków między wł. ustawodawczą i wykonawczą jest oparty na zasadzie współdziałania.

Zasada podziału władzy pojawiła się w małej konstytucji z 1992r.

32) Konstytucyjne zasady wymiaru sprawiedliwości - (pojęcie wymiaru sprawiedliwości, katalog zasad w świetle Konstytucji RP)

33) Zasada niezawisłości sędziów i niezależności sądów

34) Zasada jednolitości sądów

35) Zasada dwuinstancyjności postępowania sądowego

36) Zasada udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości

37) Zasada nadzoru judykacyjnego Sądu Najwyższego

Wymiar sprawiedliwości jest funkcją działalności państwa polegającą na rozstrzyganiu sporów o prawo, w których przynajmniej jedną ze stron jest osoba fizyczna lub podmiot podobny (np. osoba prawna). Spory te rozstrzygane w trybie przepisanym przez prawo.

W Polsce, jak określa Konstytucja, wymiar sprawiedliwości sprawują sądy: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Tym samym trybunały znajdują się poza strukturą polskiego wymiaru sprawiedliwości, jednak w szerokim ujęciu termin wymiar sprawiedliwości odnosi się również do nich.

Wymiar sprawiedliwości opiera swe działanie i organizację na kilku konstytucyjnych zasadach. Zasady te to m.in.:
1) zasada jednolitości systemu sądownictwa, zapewniająca jednolite stosowanie prawa przez wszystkie sądy na terenie Polski.
2) zasada niezawisłości sędziów - oznacza zakaz integracji organów państwowych i innych podmiotów w sprawy będące przedmiotem rozstrzygnięć dokonywanych przez sędziego.
3) zasada udziału ławników ludowych - reprezentują oni społeczny punkt widzenia, mogą wypowiadać się w sprawie kary i winy.
4) prawo do obrony - przysługuje skarżonemu w procesie karnym. Prawo to jest jednym z podstawowych praw obywatelskich.

W Konstytucji, głównie w rozdziałach II i VIII, znajdujemy przepisy wyra­żające fundamentalne zasady ustroju i działania sądów. Najważniejsze z nich są następujące:

• niezależności sądów i niezawisłości sędziów (art. 173, 178),

• nadzoru judykacyjnego Sądu Najwyższego (art. 183),

• udziału obywateli w rozpatrywaniu i rozstrzyganiu spraw fart. 182),

• jednolitości sądów (art. 174),

• dwuinstancyjnego postępowania sądowego (art. 78, 176),

• sądowej kontroli działalności administracji publicznej (art. 184).

Niezależność sądów ma aspekt wyodrębnienia przedmiotowego sądów od organów pozostałych władz, a także aspekt samodzielności struktur sądow­nictwa.

Wyodrębnienie przedmiotowe od innych władz państwowych wynika z przeprowadzenia w naszym ustroju zasady trójpodziału władzy. Nato­miast aspekt samodzielności struktur sądownictwa polega na tym, że orzeczenia sądów nie mogą być zmieniane ani uchylane przez organy któ­rejkolwiek z innych władz (ustawodawczej lub wykonawczej). Ich zmiana lub uchylenie może następować tylko w toku instancji.

Natomiast zasada niezawisłości sędziów oznacza, iż sędziowie w sprawowa­niu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom (art. 178 ust. I Konstytucji). A contrario sędziowie nie są związani aktami podustawowymi: przy ich stosowaniu mają prawo samodzielnie oceniać, czy są one zgodne z ustawami i Konstytucją. W przypadku niezgodności sędzia nie; ma prawa ich uchylić, może natomiast pominąć je w stosowaniu.

W niezawisłości wyróżniamy aspekt pozytywny, tj. obowiązek sędziego wydawania orzeczeń zgodnie ze swoim sumieniem. Nie sposób zgodzić się ze stwierdzeniem, że jest to uprawnienie sędziego. Jest to bowiem jego ele­mentarny obowiązek. Z kolei aspekt negatywny niezawisłości polega na tym, że sędzia ma być wolny od wszelkiego rodzaju nacisków — pochodzą­cych zarówno od stron sporu, jak i od organów państwa (jest to obowiązek bezstronności)'.

W celu zachowania standardu niezawisłości sędziego prawo ustanawia róż­nego rodzaju przesłanki (nazywamy je na ogół gwarancjami niezawisłości sędziowskiej). Zwykle dzielmy je na formalne oraz na materialne.

Do najważniejszych przesłanek formalnych zaliczamy:

• istnienie obiektywnych kryteriów nominacji sędziego. Sędziowie są po­woływani przez Prezydenta RP na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa (art. 179 Konstytucji). Kandydaci muszą spełniać wymogi określone w ustawie prawo o ustroju sądów powszechnych z 27 lipca 2001 r. W myśl art. 61 tej ustawy na stanowisko sędziego może być powołany ten, kto jest nieskazitelnego charakteru, a ponadto spełnia inne określone wymogi (np. złożenie egzaminu sędziowskiego, wiek),

• bezpartyjność (sędzia nie może należeć do partii politycznej) i apolitycz­ność (nie może brać udziału w działalności publicznej niedającej się po­godzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów),

• niepołączalność stanowisk — sędzia mianowany, powołany lub wybrany do pełnienia funkcji w organie państwowym lub samorządowym ma obo­wiązek zrzec się swojego stanowiska,

• immunitet sędziowski — sędzia nie może być, bez uprzedniej zgody są­du określonego w ustawie, pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności,

• nieusuwalność z urzędu — sędziowie są powoływani na swój urząd na czas nieoznaczony. Przed 1989 r., sędziowie mogli być usuwani z urzędu, jeżeli nie dawali rękojmi należytego wykonywania wymiaru sprawiedli­wości PRL. Zgodnie z Konstytucją z 1997 r. „złożenie sędziego z urzę­du", zawieszenie w urzędowaniu, a nawet przeniesienie do innej siedziby lub na inne stanowisko wbrew jego woli może nastąpić jedynie na mocy orzeczenia sądu i tylko w przypadkach określonych w ustawie (art. 180 ' ust. 2).

Do najważniejszych przesłanek materialnych zaliczamy:

• cechy osobowości sędziego, w tym zwłaszcza wymóg nieskazitelnego charakteru,

• warunki pracy i wynagrodzenie sędziów, które mają odpowiadać godno­ści urzędu oraz zakresowi ich obowiązków (art. 178 ust. 2 Konstytucji).

Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszech­nych i wojskowych w zakresie orzekania. Formą sprawowania nadzoru jest — po pierwsze — rozpatrywanie skarg kasacyjnych oraz innych środków odwoławczych. SN jest nazywany w związku z tym „sądem kasacyjnym". Drugą z form nadzoru jest podejmowanie uchwał „rozstrzygających zagadnienia prawne". Uchwały są podejmowane przez różne gremia SN (np. uchwały Izb SN), na skutek pytań prawnych kiero­wanych do SN przez sądy niższego szczebla lub też zapadają z inicjatywy samego SN. Zasada ta wynika z postanowienia art. 183 Konstytucji określającego, iż „Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania”. SN wykonuje swoje funkcje (nadzór judykacyjny oraz inne funkcje określone w konstytucji i ustawach) poprzez:

- rozpoznawanie kasacji od prawomocnych orzeczeń sądowych,

- podejmowanie uchwał mających na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce lub których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie,

- podejmowanie uchwał zawierających rozstrzygnięcia zagadnień prawnych budzących poważne wątpliwości w konkretnej sprawie przedstawianych do rozstrzygnięcia przez sądy.

Udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości jest realizowany poprzez instytucję ławnika. Ławnicy biorą udział w rozpatrywaniu spraw tylko w sądach rejonowych i w sądach okręgowych (tj. tylko przy roz­patrywaniu spraw w I instancji). W zakresie orzekania mają oni takie same prawa jak sędzia: w szczególności są niezawiśli i podlegają tylko ustawom. Ławnicy są wybierani przez rady gmin, na których obszarze znajduje się da­ny sąd. Rada przeprowadza wybór w głosowaniu tajnym, spośród kandyda­tów zgłoszonych przez co najmniej 25 obywateli (mających czynne prawo wyborcze, zamieszkujących stale na danym terenie), stowarzyszenia, orga­nizacje i związki zawodowe. Prawo takie służy także prezesom sądów. Ka­dencja ławnika trwa 4 lata.

Zasada ta wynika z art. 182 Konstytucji, który sposób zagwarantowania udziału czynnika społecznego w orzecznictwie przekazał do unormowania w drodze ustawy. Znane są dwa sposoby udziału obywateli:

• poprzez stosowanie sądów przysięgłych (Sędziowie przysięgli orzekają z reguły w sprawach karnych (np. w Austrii, Kanadzie, Francji, Wielkiej Brytanii, USA), a tylko w nielicznych państwach, również częściowo w sprawach cywilnych (np. w Wielkiej Brytanii orzekają oni w sprawach o złamanie obietnicy małżeństwa, oszustwa, zniesławienia). Nie uczestniczą w orzekaniu na równi z sędziami zawodowymi. Zwykle wypowiadają się tylko o winie, ale w niektórych państwach również o karze. Ich werdykt podejmowany jest większością głosów (np. w Stanach Zjednoczonych w niektórych stanach, w Wielkiej Brytanii od 1967 r.) lub jednomyślnie (np. w Kanadzie, w Stanach Zjednoczonych w sprawach federalnych i w niektórych stanach w sądach stanowych)).

• składów ławniczych (Współcześnie ławnicy mają w orzekaniu w sprawach cywilnych i karnych prawa równe sędziom zawodowym. W sprawach karnych orzekają zarówno o winie jak i o karze. Są wybierani z reguły przez organy samorządowe).

Kolejną zasadą jest dwuinstancyjność postępowania sądowego. Sądy tworzą system, ale wszystkie wydają wyroki w imieniu jednego au­torytetu władzy — Rzeczypospolitej Polskiej. Zasada ta jest ściśle wkomponowana w system sądownictwa powszechnego i szczególnego. W każdej sprawie rozsadzonej już przez sąd musi istnieć środek odwoławczy do sądu drugiej instancji. Zasada ta jest regułą w państwach demokratycznych, stanowi bowiem możliwość korekty ewentualnych uchybień dokonanych w sądach pierwszej instancji.

Obecnie w polskim wymiarze sprawiedliwości funkcjonuje trójinstancyjność, środkiem odwoławczym od orzeczeń sądów pierwszej instancji jest apelacja, a jednocześnie istnieje możliwość zaskarżenia orzeczeń podjętych w drugiej instancji w drodze kasacji

Na zasadę jednolitości sądów składają się następujące elementy:

• wszelkie sądy i Trybunały wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej (art. 174 konstytucji),

• oparcie całego orzecznictwa na jednakowych podstawach prawnych wynikających z Konstytucji oraz ustaw,

• jednolita struktura sądów wynikająca z art. 175 konstytucji

Sądowa kontrola decyzji administracyjnych polega zwłaszcza na bada­niu legalności decyzji administracyjnych. Jest ona we właściwości są­downictwa administracyjnego. Konstytucja w rozdziale II, regulując materie praw człowieka i obywatela, ustanawia zarazem określone zasady ponoszenia odpowiedzialności prawnej i procesu karnego. Wymieńmy tu:

• zakaz poddawania torturom, okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych (art. 40),

• zasadę ponoszenia odpowiedzialności karnej tylko przez tego kto dopu­ścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia fart. 42 ust. I),

• prawo do obrony (art. 42 ust. 2). Prawo to dotyczy wszystkich stadiów po­stępowania (karnego), w tym fazy rozprawy sądowej. W istocie prawo to rozciąga się na każde postępowanie sądowe. Przykładowo, na mocy art. 6 k.p.k. oskarżonemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do ko­rzystania z pomocy obrońcy o czym sąd powinien go pouczyć,

• domniemanie niewinności (art. 42 ust. 3),

• jawność rozprawy (art. 45 ust. 2). Oznacza ona, iż sądy rozpoznają i roz­strzygają sprawy w postępowaniu jawnym. Dostęp do sali sądowej, w któ­rej odbywa się rozprawa, mają wszystkie osoby pełnoletnie (i nieuzbrojo­ne). Zawsze ogłoszenie wyroku musi nastąpić publicznie. Rozpoznanie sprawy w postępowaniu niejawnym lub wyłączenie jawności jest dopusz­czalne jedynie na podstawie przepisów ustawy (np. w myśl art. 360 k.p.k. sąd wyłącza jawność rozprawy, jeżeli mogłaby ona naruszyć „ważny inte­res prywatny").

38) Zasada pluralizmu politycznego w Konstytucji RP (pojęcie i rola ustrojowa partii politycznych

Pojęcie pluralizmu oznacza respektowanie odmienności i różnorodności wszystkich ludzi. Różnice wynikają z natury człowieka, ale wszyscy ludzie są równi. Zasadę pluralizmu ustanawia art. 11 Konstytucji stwierdzający, że “Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycznych. Partie polityczne zrzeszają się na zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich, w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa.”

Jako zasada ustrojowa w prawie konstytucyjnym pluralizm polityczny polega:
a) uznaniu za pożądany fakt istnienia wielości partii,

b) uznaniu równości partii wobec prawa, równość ta polega na nakazie jednakowego traktowania partii przez prawo. Żadna partia z mocy prawa nie może zajmować w systemie partyjnym pozycji uprzywilejowanej w stosunku do innych,

c) określeniu demokratycznej roli partii politycznej,
Znaczenie prawne tak rozumianej zasady determinuje system wielopartyjny - wyklucza jakąkolwiek jednopartyjność
Po drugie jest to punkt wyjścia kreowania jakości systemu partii. Wywieść należy z niego bezpośredni zakaz istnienia partii o cechach antydemokratycznych w programie i metodach swojego działania (zakaz taki wyraża art. 13 Konstytucji) - “Zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu“.

Partia polityczna ("partia" od łac. pars 'część', w trad. pol. 'stronnictwo') - organizacja społeczna o określonym programie politycznym, mająca na celu jego realizację poprzez zdobycie i sprawowanie władzy lub wywieranie na nią wpływu.

Partie polityczne są organizacjami o charakterze członkowskim (są korporacjami) i dlatego są zaliczane do organizacji społecznych, podobnie jak stowarzyszenia, czy związki zawodowe. Jednak partii politycznych nie zalicza się na ogół do organizacji pozarządowych, do których z kolei należą przede wszystkim stowarzyszenia i fundacje.

Współcześnie partie są dobrowolnymi organizacjami zrzeszającymi obywateli świadomych wspólnoty swych interesów i poglądów i skłonnych do zdyscyplinowanego zabiegania o ich realizację przez zdobywanie i sprawowanie władzy państwowej.

Partie polityczne w ramach zinstytucjonalizowanej przestrzeni społecznej i politycznej mają różne funkcje do wypełnienia. W naturalny, więc sposób w swej działalności partia próbuje łączyć pierwiastek "społeczny" (np. reprezentacja interesów klasowych), z pierwiastkiem "politycznym" (kontrola procesów decyzyjnych w państwie).

Funkcje w systemach demokratycznych

Po pierwsze, spełniają funkcję siły społeczno-mobilizacyjnej, aktywnej w ramach struktury społeczeństwa. Gwarantuje im to rodzaj społecznego zakorzenienia, co przekłada się na wynik w walce politycznej. Odgrywanie tej roli jest związane z otrzymywaniem przez partię polityczną legitymacji społecznej. Jest to nic innego, jak legitymacja wyborcza, która pozwala partii na przejęcie władzy politycznej w państwie. Po drugie, partie polityczne spełniają funkcję aktora polityczno-instytucjonalnego, który zostaje zaangażowany w proces kształtowania polityki państwa i ma mniej lub bardziej znaczący wpływ na kierunek jej ewolucji. Funkcja ta weryfikuje funkcję siły społeczno-mobilizacyjnej.

Ogniwo pośredniczące między państwem a obywatelami. Może ono przybierać formę ogniwa:

1. partycypacyjnego: Partie starające się wrócić do korzeni (np. partie zielonych). Starają się zapewnić swoim członkom oraz sympatykom udział w wewnątrzpartyjnym procesie decyzyjnym. Demokracja wewnątrzpartyjna ma się opierać głównie na inicjatywie oddolnej. Stwarzana jest struktura organizacyjna sprzyjająca partycypacji obywatelskiej, która objawia się np. w decentralizacji procesu decyzyjnego.

2. wyborczego: Scenariusz przygotowany przez partię, a oferowany w celu maksymalizacji poparcia wyborczego, uwzględnia strategie mieszane. Jednakże w demokracjach ustabilizowanych partie występują przede wszystkim w roli ogniwa wyborczego. Konsekwencją tego faktu jest zjawisko elitaryzacji współczesnej polityki partyjnej. Realizacja funkcji wyborczej przez partie, oznacza zajęcie centralnej funkcji w tym procesie przez elity partyjne, którzy w procesie selekcji kandydatów na stanowiska publiczne, kontrolują ich zachowanie, włącznie z możliwością zdecydowania o ich odwołaniu.

3. klientelistycznego: Polega na silnym ujawnieniu się w polityce państwa interesów lokalnych i regionalnych, przenoszonych na ten poziom przez partie polityczne. W strategii partii dominuje pierwiastek "lokalizmu".

Funkcje w systemach niedemokratycznych

Na plan pierwszy wysuwa się rola partii politycznych, jako ogniwa nakazowo - kierowniczego. Partie w reżimach totalitarnych dążą do objęcia kontrolą wszelkich form aktywności społeczeństwa i dlatego stopniowo zacierają naturalne różnice między sferą publiczną i prywatną. Partia przejmując władzę w państwie, przejmuje kontrolę nad obywatelami, którymi może manipulować. Stwarza wrażenie legitymizacji ich poczynań przez obywateli. Jednakże jest to jedynie fasada, bo np. podkreślany jest ceremonialny charakter wyborów, skoro i tak alternacja władzy nie może nastąpić.

Funkcje w systemach autorytarnych

Partia dominująca stara się kształtować powiązania ze społeczeństwem przede wszystkim przez wykorzystanie form oddziaływań klientelistycznych występujących w postaci układu paternalistycznego. Funkcja ta występuje głównie w krajach azjatyckich opartych na tradycji konfucjanizmu np. Tajwan czy Korea Południowa. Partia ma za zadanie troszczyć się o obywateli, władca kreuje się na ojca narodu. Partia odgrywa marginalną rolę. Politycy wykorzystują jednak "symbol", "markę" partii, aby wokół niej skupiać sympatyków. Dzięki temu mogą prezentować deklaracje polityczne ex cathedra i dlatego oferują one bardzo niejasne programy polityczn

39) Finansowanie partii politycznych

W Polsce obowiązują trzy główne zasady finansowania działalności partii politycznych:

• dochody uzyskiwane przez partię z wykorzystaniem własnego majątku

• dochody od osób fizycznych w postaci składek członkowskich, darowizn, spadków oraz zapisów

• finansowanie z budżetu państwa

Wykorzystanie majątku własnego

Zgromadzony majątek partyjny może być wykorzystywany jedynie do działalności w celach statutowych oraz na cele charytatywne. Istnieją również ograniczone możliwości czerpania wymiernych korzyści z operacji majątkowych, jakie partia może osiągnąć w drodze:

• oprocentowania środków zgromadzonych na rachunkach bankowych i lokatach,

• obrotu obligacjami Skarbu Państwa i bonami skarbowymi Skarbu Państwa,

• zbycia należących do niej składników majątkowych,

• prowadzenia przez partię polityczną działalności własnej polegającej na sprzedaży tekstu statutu lub programu partii, a także przedmiotów symbolizujących partię i wydawnictw popularyzujących cele i działalność partii politycznej oraz na wykonywaniu odpłatnie drobnych usług na rzecz osób trzecich z wykorzystaniem posiadanego sprzętu biurowego.

Przedsięwzięcia te nie uchodzą w świetle prawa za działalność gospodarczą, której prowadzenie jest partiom politycznym zabronione. Ponadto partia polityczna może użyczać posiadane przez siebie nieruchomości i lokale jedynie na biura poselskie, senatorskie oraz biura radnych gminy, powiatu albo województwa. Jeżeli do wymienionych wcześniej wariantów dodamy możliwość zaciągania kredytów bankowych na cele statutowe, wyczerpie się wówczas wariant finansowania działalności partii politycznej oparty na przedsięwzięciach własnych oraz majątkowych.

Dochody od osób fizycznych

Kolejnym sposobem pomnażania kapitału partyjnego są dochody od osób fizycznych, w tym od samych członków partii. Zabronione jest natomiast pobieranie jakichkolwiek datków mających wartość pieniężną od osób prawnych. Jeżeli chodzi o osoby fizyczne, to partia nie może przyjmować środków finansowych pochodzących od:

• osób fizycznych niemających miejsca zamieszkania na terenie Rzeczypospolitej Polskiej, z wyłączeniem obywateli polskich zamieszkałych za granicą,

• cudzoziemców mających miejsce zamieszkania na terenie Rzeczypospolitej Polskiej.

W przypadku przyjęcia datków od takich osób, co zdarzyć się powinno tylko w przypadku niedopatrzenia, partia ma obowiązek zwrócić w ciągu 30 dni otrzymane świadczenia, bądź przekazać je dla Skarbu Państwa, jeżeli takowa możliwość nie zaistnieje (brak adresu nadawcy). Kolejnym ograniczeniem w przyjmowaniu środków finansowych jest ich wysokość, otóż łączna suma wpłat od osoby fizycznej na rzecz partii politycznej, z wyłączeniem składek członkowskich w kwocie nieprzekraczającej w jednym roku minimalnego wynagrodzenia za pracę, ustalanego na podstawie odrębnych przepisów, obowiązującego w dniu poprzedzającym wpłatę, oraz wpłat na Fundusz Wyborczy partii politycznej, nie może przekraczać w jednym roku 15-krotności minimalnego wynagrodzenia za pracę. Nie istnieje również możliwość gromadzenia środków pieniężnych w formie zbiórek publicznych.

Finansowanie z budżetu państwa

Ostatnim motorem napędowym majątku partyjnego są subwencje z budżetu państwa, które zostają przyznawane pod następującymi warunkami: Aby uzyskać możliwość zasilania kont bankowych środkami budżetowymi partia musi uzyskać w wyborach do Sejmu, tworząc samodzielnie komitet wyborczy, co najmniej 3% ważnie oddanych głosów na jej okręgowe listy kandydatów w skali kraju bądź 6 % ważnie oddanych głosów w skali kraju, jeżeli kandyduje w koalicji. Wysokość rocznej subwencji, dla danej partii politycznej albo koalicji wyborczej ustalana jest na zasadzie stopniowej degresji proporcjonalnie do łącznej liczby głosów oddanych na listy okręgowe kandydatów na posłów partii albo koalicji wyborczej, w rozbiciu na liczby głosów odpowiadające poszczególnym przedziałom określonym w procentach

Wiersz	procent	liczba głosów (W)	Wysokość kwoty za jeden głos (M)
1	do 5%		10 złotych
2	powyżej 5% do 10%		8 złotych
3	powyżej 10% do 20%		7 złotych
4	powyżej 20% do 30 %		4 złote
5	powyżej 30 %		1 złoty 50 groszy

Jeżeli nastąpi skrócenie kadencji Sejmu, prawo do subwencji również wygasa.

40) Pojęcie i rodzaje systemów partyjnych

System partyjny jedna z trzech kategorii systemów w politologii obok systemów politycznych i systemów wyborczych. Jest to układ wszystkich partii politycznych, a także organizacji quasi- partyjnych: stowarzyszeń czy związków zawodowych. Do systemu partyjnego nie zalicza się natomiast tzw. "partii kanapowych", nie uczestniczących w wyborach, założonych często dla żartu, jak również stronnictw antysystemowych, dążących do obalenia porządku polityczno-społecznego (np. terrorystycznych). Pod pojęciem systemu partyjnego rozumiemy kontakty czy też stosunki jakie mają miejsce pomiędzy poszczególnymi partiami politycznym danego państwa, a więc istniejące pomiędzy nimi zależności i powiązania. System partyjny kształtuje również normy, które regulują stosunek partii politycznej do organów władzy państwowej.

Rodzaje systemów partyjnych

• system jednopartyjny - W systemie jednopartyjnym legalnie może działać tylko jedna partia polityczna. Do niej należy kierowanie państwem i sprawowanie rządów. Wszelka działalność opozycyjna jest przez nią skutecznie niszczona i hamowana. Na najważniejszych państwowych stanowiskach zasiadają partyjni dygnitarze. W takim państwie może działać parlament, jednak jego uchwały służą jedynie partii i są zatwierdzeniem decyzji przez nią wydanych. 

 Przykładem takich systemów jednopartyjnych były państwa totalitarne: faszystowskie Włochy (NPF), III Rzesza (NSDAP), ale także i państwa komunistyczne: Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (KPZR), Polska Rzeczypospolita Ludowa (PZPR) czy Chińska Republika Ludowa (KPCh). 

• system partii hegemonicznej - wśród kilku istniejących partii jedna z nich pełni funkcję hegemona zmuszając pozostałe partie (tzw. partie satelickie) do całkowitego podporządkowania - np. w Polsce 1948-1989 układ PZPR-ZSL-SD;

• system partii dominującej - wśród wielu istniejących partii jedna z nich, zwykle wykorzystując uwarunkowania historyczne, ma zdecydowaną przewagę pozostając niemal bez przerwy u władzy - np. w Indiach Indyjski Kongres Narodowy, w Meksyku Partia Rewolucyjno-Instytucjonalna;

• system dwupartyjny - W takim systemie partyjnym na scenie politycznej działa wiele partii, jednak realne szanse na zdobycie władzy maja tylko dwie z nich. Tak skonstruowany system wpływa bardzo korzystnie na stabilizację  i równowagę politycznego życia w kraju. Partia, która zwycięża w wyborach, formuje rząd. Jest on w stanie zrealizować swój program polityczny i przeprowadzić szereg reform, ponieważ pewnie jest, że jego kadencja zakończy się po upływie czasu przewidzianego przez konstytucję. Wadami tego typu systemu jest dominacja na scenie politycznej tylko dwóch partii. W tym wypadku mniejsze partie maja nikłe szanse na udział w rządach parlamentarnych, ponieważ nie są w stanie uzyskać wystarczającego poparcia, by znaleźć się w parlamencie. Charakterystyczną cechą dla tego typu systemu partyjnego jest rozmycie programów dwóch partii, które rywalizują o władzę. Zagadnienia poruszane w programie są bardzo szerokie, a celem staje się zyskanie jak największej liczby zwolenników. 

 Taki system partyjny występuje w Stanach Zjednoczonych, gdzie do walki o władze stają Partia Republikańska i Partia Demokratyczna. Także w Wielkiej Brytanii realne szanse na zdobycie władzy mają: Partia Konserwatywna bądź Partia Pracy.

• system dwuipółpartyjny - W tym systemie działają dwie partie zdecydowanie dominujące nad pozostałymi. W walce o władze zwycięża raz jedna, raz druga. Jednak by móc rządzić potrzebują mniejszej partii, która weszłaby z nimi na drogę współpracy i zwarła koalicję.

 Tego typu system partyjny występuje w Niemczech. Niemieckie SPD lub CDU/CSU zawierały koalicję z Zielonymi bądź z FDP.

• system wielopartyjny:

• System wielopartyjny z partią dominującą

W systemie tego typu na scenie politycznej działa wiele partii. Spośród rywalizujących za sobą ugrupowań jedno wyróżnia się wielkością i na tyle silnym poparciem wśród obywateli, że w trakcie wyborów jest w stanie zdobyć ok. 45% głosów. Jest to jednak za mało, by partia ta mogła samodzielnie utworzyć rząd. Konieczne staje się stworzenie koalicji rządowej.

 Taki system jest charakterystyczny dla państw demokratycznych. Jak każdy z systemów partyjnych także i ten ma swoje zalety i wady. Zaletą tego typu systemu jest możliwość uzyskania reprezentacji w parlamencie przez każde ugrupowanie polityczne, działające w danym państwie. W tej sytuacji każdy wyborca ma dość duże możliwości co do wyboru partii, a tym samym programu politycznego, z którym się utożsamia. Wadą jest natomiast dość duże rozbicie sceny politycznej, mniejsza stabilność rządów, bowiem do ich utworzenia konieczne jest zawarcie koalicji. Tego typu rządy są z reguły niestabilne, ponieważ zawsze istnieje groźba zerwania koalicyjnej umowy. System wielopartyjny może działać tylko w oparciu o mądre kompromisy polityczne. 

• System wielopartyjny bez partii dominującej

W systemie wielopartyjnym bez partii dominującej istnieje wiele ugrupowań politycznych walczących pomiędzy sobą o władzę. Żadna z nich nie wyróżnia się jednak na tyle wielkością, czy społecznym poparciem, aby była w stanie osiągnąć w wyborach choć 45%-towe poparcie. Konieczne jest powstanie koalicji aby utworzyć rząd. W tym wypadku jednak nie ma żadnej partii, która byłaby konieczna do jego powstania. W takiej sytuacji w koalicji znajdują się bardzo różne partie.

System partyjny tego typu występuje w Polsce, ale także w Belgii w latach 1981 -1999 czy we Włoszech w latach 1963 - 2001. 

• system dwublokowy - istnieje wiele partii, które rywalizują ze sobą podczas kampanii wyborczej, jednak po wyborach formują się w dwa bloki np. prawica i lewica i współdziałają w ramach tych bloków.

• system kooperacji partii - istnieje wiele partii, które rywalizują ze sobą w okresie przedwyborczym. Po wyborach wszystkie lub większość partii współpracuje ze sobą ponad podziałami i tworzą koalicyjny rząd, który działa zgodnie z ustaleniami międzypartyjnymi. System możliwy w tzw. starych demokracjach, np. obecnie Szwajcarii lub sytuacjach przełomowych Austria w latach 1955-1966.

 

41) Zasady prawa wyborczego

W państwach demokratycznych ukształtowały się zasady prawa wy­borczego, które określa się też mianem przymiotników wyborczych. Minimalny ich katalog, rozstrzygający o demokratyzmie wybo­rów, obejmuje następujące zasady: powszechności, równości, bezpośre­dniości i tajności wyborów. Bywa on często rozszerzany o zasadę wy­borów większościowych lub proporcjonalnych, a także o zasadę wol­nych wyborów. Konstytucyjna regulacja zasad prawa wyborczego w Polsce nie jest jednolita. Zasady te są określone osobno dla poszczególnych wybo­rów, co podkreślone jest dodatkowo umieszczeniem postanowień doty­czących wyborów w rozdziałach poświęconych danemu organowi/orga­nom. Artykuł 96 ust. 2 Konstytucji ustanawia dla wyborów do Sejmu zasady: powszechności, równości, bezpośredniości, proporcjonalności i tajności. Dla wyborów do Senatu art. 97 ust. 2 formułuje skromniejszy katalog zasad obejmujący: powszechność, bezpośredniość i tajność wy­borów. Konstytucja w art. 62 znajdującym się w części rozdz. II poświęconej wolnościom i prawom politycznym zawiera regulacje dotyczące zasady powszechności. Ustala w nich granice czynnego prawa wyborczego w przypadku wyborów parlamentarnych i samorządowych na ukoń­czonych najpóźniej w dniu głosowania 18-tu latach. Granicę biernego prawa wyborczego usta­lają zaś postanowienia zawarte w dalszych częściach Konstytucji. Dla kandydatów na posłów wynosi ona 21 lat (art. 99 ust. 1), na senatorów - 30 lat (art. 99 ust. 2). Chodzi tu zawsze o ukoń­czenie wymaganego wieku najpóźniej w dniu wyborów. Konstytucja nie ustanawia katalogu zasad wspólnych dla wszyst­kich rodzajów wyborów, a regulacje ich dotyczące rozprasza w swoim tekście.

Zasada powszechności wyborów mówi nam o tym, że każdy obywatel posiadający czynne prawo wyborcze (ukończone 18 lat) ma prawo do udziału w wyborach. Jedynie prawomocnym wyrokiem sądu obywatel może być pozbawiony tego prawa.

Zasada równości wyborów oznacza, iż każdy oddany głos ma równą wartość, a więc jest równy głosowi oddanemu przez innego wyborcę. Liczba głosów przysługujących obywatelom jest równa (nie tylko pod względem formalnym, ale także i pod względem siły danego głosu).

 Zasada bezpośredniości głosowania oznacza, że wyborca bezpośrednio oddaje swój głos na wybranego przez siebie kandydata. Nie ma więc żadnych ogniw pośrednich.

Zasada proporcjonalności - liczba miejsc w Parlamencie, zajmowana przez daną partię polityczną, odpowiada liczbie oddanych na nią głosów.

 Wybory powinny odbywać się w odpowiednich warunkach, aby zapewnić wyborcom możliwość anonimowego oddania głosów. O tym mówi zasada tajności głosowania.

42) Systemy wyborcze - zalety i wady

Formuła wyborcza daje nam podstawy do przeprowadzenie klasyfikacji systemów wyborczych. Określa poparcie zdobyte w wyborach na mandaty w parlamencie. Na jej podstawie możemy wyróżnić:

• system większościowy

• system proporcjonalny

• system mieszany (semiproporcjonalny)

System większościowy występuje m. n. W Wielkiej Brytanii oraz Polsce w wyborach do Senatu. W tym systemie wyborczym występują jednomandatowe okręgi. Wystarczy uzyskać względną większość głosów, aby dostać się do parlamentu. System działa głównie na korzyść partii dużych. Zapewnia działanie na scenie politycznej dwóm silnym partiom. Partie mniejsze nie mają szans zdobycia miejsc w parlamencie. Wybrany w ten sposób parlament nie jest więc odzwierciedleniem politycznych nastrojów danego społeczeństwa, ale co może być ważniejsze, jest bardzo sprawnym aparatem władzy. Zapobiega bowiem politycznemu rozbiciu parlamentu, a zwycięska partia (bądź koalicja) są w stanie stworzyć stabilny rząd. System większościowy polega na tym, że mandaty otrzymuje tylko ta partia, która zebrała określoną prawem większość głosów w danym okręgu. W systemie tym okręgi wyborcze są najczęściej jednomandatowe. Każda partia wystawia w okręgu tylko jednego kandydata i wyborca oddaje swój głos na tę lub inną partię, głosując na jej kandydata. Taki system eliminuje lub zmniejsza reprezentację partii małych, zapewnia jednak zazwyczaj stabilność rządów poprzez formowanie się w wyniku wyborów silnej większości parlamentarnej.

 

W systemie proporcjonalnym dana partia uzyskuje tyle mandatów w parlamencie, jaka odpowiada uzyskanemu przez nią w wyborach poparciu. Duże znaczenie ma tu jednak istnienie progów wyborczych oraz sposób przydziału mandatów. Tego typu system występuje m. n. W Holandii oraz w Polsce w wyborach do Sejmu. Taki system sprzyja powstaniu systemu wielopartyjnego. W parlamencie posiadają swoich reprezentantów ugrupowania małe, a wybrany parlament jest odzwierciedleniem politycznych nastrojów społeczeństwa. Żadna z partii nie uzyskuje jednak w wyborach bezwzględnej większości. Powstaje w ten sposób konieczność zawiązania koalicji, aby móc utworzyć rząd. Te są mało stabilne, co sprzyja kolejnym politycznym kryzysom w państwie. System proporcjonalny polega na tym, że podział mandatów między partie jest dokonywany odpowiednio do liczby głosów zebranych przez każdą z nich. Zasada proporcjonalności prawa wyborczego może być stosowana tylko wtedy, gdy tworzy się okręgi wielomandatowe i gdy istnieją zwalczające się partie polityczne, przystępujące do wyborów z własnymi programami i z osobnymi listami kandydatów.

Niestety oba te systemy mają swoje wady jak i zalety. Do kilku dobrych stron systemu proporcjonalnego możemy zaliczyć miedzy innymi: w składzie organu przedstawicielskiego nie zachodzą takie deformacje, jak w systemie większościowym, znacznie lepsze zabezpieczenie interesów mniejszości, jest bardziej adekwatnym modelem dla systemu nieustabilizowanego a także większa sprawiedliwość demokratyczna.
Złymi stronami są między innymi: utrudnienia sformułowania rządu mającego poparcie parlamentu, koalicje.

Zaletami większościowego systemu wyborczego jest większa stabilność rządzenia, eliminacja ugrupować skrajnych. Wybrany rząd ma bardziej jednorodny charakter. By dana partia mogła rządzić nie jest konieczne tworzenie koalicji. Stworzone okręgi jednomandatowe powodują lepszą identyfikację wybranych przedstawicieli z wyborcami.

Wadami jest dość silna deformacja układu politycznego w społeczeństwie. Mniejszość pozbawiona zostaje reprezentacji politycznej a także mniejsza sprawiedliwość w stosunku do obywateli z punktu widzenia współczesnej demokracji. Ponadto nie jest to model właściwy dla nieustabilizowanego systemu partyjnego, ponieważ petryfikuje ono silne ugrupowania.

Biorąc pod uwagę wady jak i zalety obu tych systemów trudno jest wybrać najlepszy i najbardziej korzystny dla obywateli Polski. W Polsce obecnie panuje system proporcjonalny.

 

System mieszany łączy w sobie elementy systemu większościowego i proporcjonalnego. Tego typu systemy miały w zamierzeniu przeciwdziałać negatywnym skutkom stosowania ordynacji wyborczej jednego typu. Istnieje kilka odmian systemu mieszanego:

• system dwóch głosów (występuje w wyborach do Bundestagu; wyborca ma do dyspozycji dwa głosy; pierwszy oddaje na kandydatów, którzy są umieszczeni na imiennej liście danego okręgu, a drugi na listę partii w danym kraju związkowym)

• system pojedynczego głosu nieprzechodniego (tzw. System półproporcjonalny; występuje w Japonii)

• system list blokowych (występuje we Włoszech

43) Ograniczenia zasady pluralizmu politycznego w Konstytucji RP

ZASADA PLURALIZMU POLITYCZNEGO - ustawa w art. 11 konstytucji oznacza:

• uznanie wielości partii

• uznanie równości partii

• określenie demokratycznej roli partii politycznej.
  

Z powyższych zasad wynika wolność dla funkcjonowania systemu wielopartyjnego oraz zakaz istnienia partii o cechach anty demokratycznych. Pluralizm polityczny mieści się w formule społeczeństwa obywatelskiego w ramach którego pożądane są różne formy indywidualnej aktywności przy czym chodzi tutaj również o dobro wolność, wstępowania i organizowania różnych kół, stowarzyszeń, fundacji i różnych organizacji społecznych. Podmioty te nie wpływają bezpośrednio na politykę partii ale ta bez tych podmiotów była by zupełnie inną.

44) Zasada społeczeństwa obywatelskiego w świetle Konstytucji RP

Społeczeństwo obywatelskie jest organizacją złożoną z jednostek świadomych swoich praw i celów oraz zdolnych do ich realizacji.

• Obywatele sprawują najwyższą władzę w państwie.

• Powołują Parlament w wyniku demokratycznych wyborów.

• Powołują władze samorządową również w wyniku demokratycznych wyborów.

• Władze państwowe, administracyjne i samorządowe działają w ramach obowiązującego prawa.

• W społeczeństwie obywatelskim odbywa się referendum, czyli głosowania w sprawach ważnych dla nich i dla państwa.

• Podczas tworzenia prawa uwzględnia się interes obywateli.

• Funkcjonuje prawny system ochrony praw i wolności obywatelskich (Trybunał Konstytucyjny Rzecznik Praw Obywatelskich).

• Istnieje możliwość funkcjonowania organizacji, które wyrażają interes obywateli.

• Obywatele mają zagwarantowana swobodę udziału w różnych dziedzinach życia społecznego

Art. 11.1. Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycznych. Partie polityczne zrzeszają na zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa.

Art. 12.

Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno - zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń

oraz fundacji.

Obywatele mają możliwość aktywnego uczestnictwa w życiu publicznym, tym samym w kształtowaniu kierunków polityki państwowej. Upodmiotowienie obywateli czyni ich współodpowiedzialnymi za losy państwa. Społeczeństwo obywatelskie to społeczeństwo pluralistyczne, w którym każdy ma możliwość działania w wybranych przez siebie instytucjach i organizacjach, służących realizacji jego podmiotowości jako obywatela, pracownika itp.. Instytucje społeczeństwa obywatelskiego działają niezależnie od władzy

Państwowej.

Najważniejsze formy samoorganizowania się społeczeństwa obywatelskiego

to:

• organizacje działające na rynku, których głównym celem jest osiągnięcie zysku (np. przedsiębiorstwa, banki, towarzystwa ubezpieczeniowe),

• organizacje społeczne, gospodarcze i kulturalne, których głównym celem jest wywieranie wpływu na ośrodki władzy publicznej (np. stowarzyszenia, związki zawodowe, organizacje przedsiębiorców), zwane grupami nacisku,

• organizacje polityczne, które dążą do zdobycia i sprawowania władzy publicznej w skali państwa, województwa, powiatu lub gminy po to, aby realizować określone programy polityczne (np. partie polityczne, ruchy obywatelskie),

• organizacje, których celem jest poszerzanie obszaru racjonalnej debaty publicznej o sposobach osiągania celów zbiorowych (np. wolna prasa, radio i telewizja, niezależne ośrodki badawcze, uczelnie, fundacje)

Podejmowane przez obywateli działania mają na celu właściwe zarządzanie sprawami dotyczącymi całej społeczności, w imię dobra wspólnego i wspólnych korzyści.

45) Zasada decentralizacji władzy publicznej

W art. 15 konstytucji zapewniono decentralizację władzy publicznej przez co rozumie się proces przekazywania zadań i kompetencji przez centralne organy państwa, przez jednostki niższego rzędu a zarazem innego szczebla z jednoczesnym wyposażeniem je w uprawnienia do samodzielnego podejmowania decyzji.
Do zdecentralizowanych podmiotów w polu usług publicznych zarysowanych i określonych naszą konstytucją zaliczamy:

• związki publiczno-prawne czyli samorządy, dzielące się na terytorialny zwany powszechnym lub komunalnym oraz specjalny czyli zawodowy, gospodarczy narodowościowy,

• zakłady administracyjne zwane publicznymi, będące zarówno społecznym jak i pochodzenia państwowego,

• Przedsiębiorstwa komunalne, państwowe,

• Różne organizacje społeczne.
  

Art. 15.1. Ustrój terytorialny Rzeczypospolitej Polskiej zapewnia decentralizację władzy publicznej.

Art.16.1. Ogół mieszkańców jednostek zasadniczego podziału terytorialnego stanowi z mocy prawa wspólnotę samorządową.

2. Samorząd terytorialny uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej. Przysługującą mu w ramach ustaw istotną część zadań publicznych samorząd wykonuje w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność.

Art. 17.1. W drodze ustawy można tworzyć samorządy zawodowe, reprezentujące osoby wykonujące zawody zaufania publicznego i sprawujące pieczę nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony.

2. W drodze ustawy można tworzyć również inne rodzaje samorządu.[...]

Decentralizacja urzeczywistniana jest głównie w drodze przenoszenia kompetencji i zadań z organów centralnych na organy, czy jednostki administracyjne niższego szczebla. Organom tym przekazywane są również środki finansowe. Instytucja samorządu gwarantuje obywatelom udział w sprawowaniu władzy

publicznej w sprawach lokalnych. Instytucji samorządu terytorialnego Konstytucja RP przypisuje szczególną rolę, czemu daje wyraz w rozdziale VII zatytułowanym Samorząd terytorialny. Konstytucja dopuszcza też istnienie innych form samorządu: zawodowego, gospodarczego, wyznaniowego itp. Funkcjonowanie zróżnicowanych form samorządu służy urzeczywistnianiu idei

społeczeństwa obywatelskiego

46) Samorząd terytorialny w Polsce

Artykuł 163 Konstytucji RP stanowi, że "Samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne nie zastrzeżone przez Konstytucję lub ustawy dla organów innych władz publicznych."

Od 1 stycznia 1999 r. obowiązuje w Polsce trójszczeblowa struktura samorządu terytorialnego:

• samorząd gminny

Gmina jest podstawową jednostką samorządu terytorialnego. Przez gminę należy rozumieć prawnie zorganizowany związek osób nazwany w ustawie jako "wspólnota samorządowa" oraz odpowiednie terytorium, obszar kraju. Jednostka samorządu terytorialnego, którą jest omawiana gmina posiada osobowość prawną, a o jej ustroju stanowi statut. Jest on odbiorcom norm prawnych, sytuujących ją jako samodzielny podmiot prawa w strukturze organizacyjnej państwa. ZADANIA:

• Do zakresu zadań gminy należy realizowanie spraw publicznych na jej terytorium o wymiarze lokalnym, które zostały ustawowo ustanowione jako zakres jej działania. Realizuje ona również takie zadania, które nie zostały zastrzeżone przez Konstytucję lub ustawy dla innych organów władz publicznych.

• Gmina wykonuje zadania własne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność, na zasadach określonych przez ustawy, korzystając z samodzielności chronionej na drodze sądowej. Samodzielność w realizacji określonych działań gminy jest ustawowo ograniczona poprzez unormowanie ustalające instytucje obligatoryjnych zadań własnych. W ten sposób zabezpieczona została ich realizacja oraz zagwarantowany określony poziom zaspokojenia potrzeb publicznych. Gmina nie może pozostawić takich zadań bez ich wykonania, jeżeli ustanowione tak jest w normach prawnych. Zaspokojenie potrzeb publicznych nie może opierać się na swobodnej ocenie stanu prawnego przez osoby akurat w tym czasie piastujące dane stanowisko w organach gminy.

• Do zadań własnych gminy należy zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty. Zadania te można podzielić na pewne kategorie, a mianowicie zadania z zakresu:

• - infrastruktury technicznej gminy (gminne drogi, ulice, mosty, place, wodociągi, kanalizacja, usuwanie i oczyszczanie ścieków komunalnych; utrzymywanie czystości, utrzymywanie urządzeń sanitarnych; wysypiska oraz utylizacja odpadów komunalnych; zaopatrzenie w energię elektryczną i cieplną; komunalne budownictwo mieszkaniowe; lokalny transport zbiorowy; targowiska i hale targowe; gminne obiekty i urządzenia użyteczności publicznej oraz obiekty administracyjne);

• - infrastruktury społecznej (ochrona zdrowia, pomoc społeczna, oświata, kultura, kultura fizyczna);

• - porządku i bezpieczeństwa publicznego (organizacja ruchu drogowego, porządek publiczny, ochrona przeciwpożarowa, bezpieczeństwo sanitarne);

• - ładu przestrzennego i ekologicznego (planowanie przestrzenne, gospodarka terenami, ochrona środowiska).

Gmina wykonuje ponadto zadania zlecone z zakresu administracji rządowej. Są to zadania "obce" w tym sensie, że pochodzą od innego podmiotu administracji, jakim jest organ administracji rządowej. Gmina wykonuje te zadania po zapewnieniu jej środków finansowych przez podmiot zlecający. Jeżeli ustawa tak stanowi, gmina jest obowiązana do wykonywania takich zadań. Gmina może ponadto dobrowolnie wykonywać zadania zlecone, na podstawie porozumienia z właściwym organem administracji rządowej. Całość zadań administracji publicznej z różnych tytułów przysługujących gminie realizowana jest w znacznej części przez wydawanie decyzji administracyjnych. Pierwotnym adresatem norm kompetencyjnych jest w gminie wspólnota samorządowa, którą z mocy prawa tworzą mieszkańcy gminy. Wspólnota samorządowa podejmuje rozstrzygnięcia bezpośrednio w głosowaniu wyborczym oraz w referendum, a także za pośrednictwem organów gminy.

• samorząd powiatowy

Powiat jest jednostką samorządu terytorialnego. Przez powiat należy rozumieć lokalną wspólnotę samorządową, którą tworzą jej mieszkańcy oraz odpowiednie terytorium. Powiat, tak jak gmina, ma wymiar społeczny. Kwalifikacja mieszkańców jako wspólnoty następuje z mocy prawa. Przynależność do wspólnoty nie jest zatem uzależniona ani od rozstrzygnięcia organów powiatu, ani od woli mieszkańców. Z uwagi na to, że powiat jest podmiotem o charakterze terytorialnym, drugim jego elementem jest obszar. W tym zakresie powiaty stały się w zasadzie odpowiednikami dawnych rejonów administracyjnych, należących do systemu organów administracji rządowej. Ustawa o samorządzie powiatowym ustanawia dwie kategorie powiatów. Pierwszy rodzaj to powiaty, które swym obszarem obejmuje całe terytoria graniczących z sobą gmin (powiat ziemski), drugi rodzaj to powiaty obejmujące cały obszar miasta (miasto na prawach powiatu). Przy tworzeniu, łączeniu, podziale, znoszeniu powiatów i ustalaniu ich granic należy dążyć do tego, aby powiat obejmował obszar możliwie jednorodny ze względu na układ osadniczy i przestrzenny oraz więzi społeczne i gospodarcze, zapewniające zdolność wykonywania zadań publicznych. Ta jednostka samorządu posiada podobnie jak gmina osobowość prawną, a jej samodzielność podlega ochronie sadowej. O ustroju powiatu stanowi jego statut.

ZADANIA:

• infrastruktury technicznej (transport i drogi publiczne, gospodarka nieruchomościami, utrzymanie powiatowych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej),

• infrastruktury społecznej (edukacja publiczna, promocja i ochrona zdrowia, pomoc społeczna, polityka prorodzinna, wspieranie osób niepełnosprawnych, kultura i ochrona dóbr kultury, kultura fizyczna i turystyka, przeciwdziałanie bezrobociu oraz aktywizacja lokalnego rynku pracy, ochrona praw konsumenta, promocja powiatu, współpraca z organizacjami pozarządowymi),

• porządku i bezpieczeństwa publicznego (porządek publiczny i bezpieczeństwo obywateli, ochrona przeciwpowodziowa, przeciwpożarowa i zapobieganie innym nadzwyczajnym zagrożeniom życia i zdrowia ludzi, obronność, wykonywanie zadań powiatowych służb, inspekcji i straży),

• ładu przestrzennego i ekologicznego (geodezja, kartografia i kataster, zagospodarowanie przestrzenne i nadzór budowlany, gospodarka wodna, rolnictwo, leśnictwo i rybactwo śródlądowe, ochrona środowiska).

Akty prawne mogą także określać niektóre sprawy należące do zakresu działania powiatu jako zadania z zakresu administracji rządowej, wykonywane przez powiat. Powiat wykonuje ustawowe zadania w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. Na uzasadniony wniosek zainteresowanej gminy w oparciu o zawarte porozumienie powiat może przekazać jej zadania z zakresu swojej właściwości.

• samorząd województwa

Województwo oznacza jednostkę samorządu terytorialnego, którą tworzy regionalna wspólnota samorządowa. Jest ona największą jednostką zasadniczego podziału terytorialnego kraju ustanowioną w celu wykonywania zadań z zakresu administracji publicznej. Województwo, tak jak gmina i powiat, ma wymiar społeczny. Kwalifikacja mieszkańców województwa jako wspólnoty następuje z mocy prawa. Przynależność do wspólnoty nie jest zatem uzależniona ani od rozstrzygnięcia organów województwa, ani od woli mieszkańców. Z uwagi na to, że województwo jest podmiotem o charakterze terytorialnym, drugim jego elementem jest obszar. Posiada ono osobowość prawną, a jego samodzielność podlega ochronie sadowej. O ustroju powiatu stanowi jego statut.

ZADANIA:

Regionalne usytuowanie samorządu województwa sprawia, że jest on właściwy w sprawach określania strategii rozwoju województwa, realizowanej przez programy wojewódzkie, uwzględniającej zgodnie z ustawą następujące cele:

• pielęgnowanie polskości oraz rozwój i kształtowanie świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej mieszkańców,

• pobudzanie aktywności gospodarczej,

• podnoszenie poziomu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki województwa,

• zachowanie wartości środowiska kulturowego i przyrodniczego przy uwzględnieniu potrzeb przyszłych pokoleń,

• kształtowanie i utrzymanie ładu przestrzennego.

Samorząd województwa wykonuje zadania o charakterze wojewódzkim określone ustawami, w szczególności w zakresie:

• infrastruktury technicznej (drogi publiczne i transport);

• infrastruktury społecznej ( edukacja publiczna, w tym szkolnictwo wyższe, promocja i ochrona zdrowia, kultura i ochrona jej dóbr, pomoc społeczna, polityka prorodzinna, kultura fizyczna i turystyka, ochrona praw konsumentów, przeciwdziałanie bezrobociu oraz aktywizacja lokalnego rynku pracy);

• bezpieczeństwa publicznego;

• ładu przestrzennego i ekologicznego (modernizacja terenów wiejskich, zagospodarowanie przestrzenne, ochrona środowiska).

Ustawy mogą także określać sprawy należące do zakresu działania województwa jako zadania z zakresu administracji rządowej, wykonywane przez zarząd województwa. Samorząd województwa wykonuje określone ustawami zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność, dysponuje mieniem wojewódzkim oraz prowadzi samodzielnie gospodarkę finansową na podstawie budżetu.

47) Zasada społecznej gospodarki rynkowej w świetle Konstytucji RP

Art. 20. Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej.

Przez społeczną gospodarkę rynkową rozumie się ustrój gospodarczy określający z jednej strony zasadę liberalizmu gospodarczego z gospodarką rynkową, z drugiej zaś zapewniający realizację celów społecznych. Dopuszcza się w nim interwencję państwa, choć nie sprowadza go do roli opiekuńczej. Państwo musi jednak dążyć do wyrównywania szans życiowych poszczególnych osób, działać łagodząco wobec pewnych grup osłabiając negatywne skutki przemian gospodarczych.

Artykuł 20 Konstytucji RP należy rozumieć jako ogólne zobowiązanie państwa do podejmowania działań łagodzących społeczne skutki funkcjonowania praw rynku, ale dokonywanych z poszanowaniem tych praw.

Dla kształtowania społecznego aspektu gospodarki rynkowej istotne znaczenie mają takie treści Konstytucji, jak:

• wolność zrzeszania się w związkach zawodowych, organizacjach społeczno-zawodowych rolników oraz organizacjach pracodawców,

• prawo obywateli do informacji gospodarczej,

• prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia,

• wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy,

• zapewnienie minimalnej wysokości wynagrodzenia,

• obowiązek państwa prowadzenia polityki pełnego produktywnego

• zatrudnienia i zwalczania bezrobocia,

• prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy,

• prawo do zabezpieczenia społecznego,

Konstytucja deklaruje, że państwo:

• w swojej polityce społecznej i gospodarczej uwzględnia dobro rodziny,

• prowadzi politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom,

• sprzyja zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych obywateli, chroni konsumentów, użytkowników i najemców przed nieuczciwymi praktykami rynkowym

48) Zasada ochrony własności w Konstytucji RP

Art. 21. 1. Rzeczpospolita Polska chroni własność i prawo dziedziczenia.

2. Wywłaszczenie jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy jest dokonywane na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem.

Art. 64. 1. Każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia.

2. Własność, inne prawa majątkowe oraz prawo dziedziczenia podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej.

3. Własność może być ograniczona tylko w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie narusza ona istoty prawa własności

Autonomiczne decydowanie o korzystaniu z własności

Ochrona przed ingerencją państwa i faktycznymi naruszeniami.

TK

Obligatoryjny przepadek narzędzi służących do popełnienia przestępstwa karno-skarbowego będących własnością osoby trzeciej - NZ

Grunty pokryte wodami płynącymi stanowią własność Państwa - Z

Wywłaszczenia (ustawa o gosp. nieruchomościami)

- istota (odjęcie lub ograniczenie prawa własności)

- cel publiczny

- wnioskodawca (SP, samorząd terytorialny)

- bezskuteczność rokowań

- słuszne odszkodowanie

- zwrot w przypadku braku wykorzystania

Państwo powinno wzmacniać i poszerzać własność prywatną jako podstawę społecznej gospodarki rynkowej czy w ogóle całego ustroju gospodarczego naszego kraju. RP chroni własność i prawo dziedziczenia, podczas gdy w art. 64 ust. 1 powtarzając to, podkreślono, iż każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia. Projekt europejskiej konstytucji w ogóle nie mówi o prawie własności, chyba że za pośrednictwem art. 4 zapewniającego swobodę przemieszczania się osób, towarów, usług i kapitału. Zgodnie z konstytucją pozbawienie własności może nastąpić w drodze decyzji administracyjnej w przypadkach wskazanych w ustawie. Może ono dotyczyć indywidualnie wskazanego podmiotu własności prywatnej danej osoby fizycznej lub prawnej. Wywłaszczenia można dokonać jedynie na rzecz podmio­tu publicznego (Skarb Państwa lub gmina) i na cele publiczne. Wysokość wyrównania straty powinna odpowiadać rynkowej wartości wywłaszczonego mienia. Wyrównanie straty czy -jak mówi Konstytucja - „słuszne odszkodowanie" należy wypłacić dotychczasowemu właścicielowi lub jego spadkobiercom bez nieuzasadnionej zwłoki. Konstytucja zezwala też - w art. 64 ust. 3 - na ograniczenie własności pry­watnej, czyli na jej „częściowe wywłaszczenie". Może się ono dokonać jedynie w drodze ustawy. Są one wymienione w art. 31 ust. 3: bezpieczeństwo państwa lub porządek publiczny oraz ochrona środowiska, zdrowia i moralności publicz­nej albo wolności i praw innych osób.

49) Modele rozwiązań relacji państwa i związków wyznaniowych

50) Polski model stosunków z kościołami i związkami wyznaniowymi

Art. 25. 1. Kościoły i inne związki wyznaniowe są równouprawnione.

2. Władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniają swobodę ich wyrażania w życiu publicznym.

3. Stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego.

Stosunki między Polską a Watykanem określa umowa międzynarodowa w postaci Konkordatu. Stosunki państwo a inne kościoły i związki wyznaniowe określają ustawy uchwalane na podstawie umów zawartych przez Radę Ministrów z ich właściwymi przedstawicielami.

System rozdziału państwa od kościołów polega na tym, że:

· nie ma religii państwowej; religie, kościoły i związki wyznaniowe są równouprawnione a państwo nie finansuje ich działalności,

· wybór religii lub jej odrzucenie jest prywatną sprawą obywatela,

· każdy ma prawo swobodnie, prywatnie i publicznie, indywidualnie i zbiorowo praktykować swoją religię,

· kościoły i związki wyznaniowe zachowują pełną autonomię i swobodę w organizowaniu swojego życia wewnętrznego, określaniu swojej doktryny religijnej, powoływaniu na stanowiska w strukturach organizacyjnych, propagowaniu i nauczaniu wiary oraz zasad moralności,

· kościoły i związki wyznaniowe nie podejmują działalności politycznej i nie uczestniczą w sprawowaniu władzy państwowej,

· z wolności religijnej można korzystać w sposób, który nie zagraża wolności innych osób oraz porządkowi publicznemu,

· nikt nie może być dyskryminowany z powodu swoich przekonań w sprawach religijnych, ani zmuszany do ich publicznego ujawniania.

Potrzeba ustalenia zasad stosunku państwa do Kościoła wynika z faktu istnienia pluralizmu religijnego i światopoglądowego współczesnego społeczeństwa. Biorąc pod uwagę zasady ustrojowe dotyczące stosunków państwo-Kościół, w konstytucjach współczesnych państw europejskich można wyróżnić następujące modele:

1) model państwa wyznaniowego:

Najstarszym modelem relacji między państwem a Kościołem jest państwo wyznaniowe. Wspólnym elementem tego typu państw jest ścisłe powiązanie między państwem i jednym spośród Kościołów; wyrazem tego jest uznanie w ustawie konstytucyjnej uprzywilejowanej pozycji jednej religii, bądź jednego z Kościołów. Konsekwencje takiego uznania wyrażają się w finansowaniu działalności Kościoła oficjalnego z budżetu państwa, oraz ograniczaniu wolności Kościoła oficjalnego i dyskryminacji innych kościołów.
Współcześnie państwami wyznaniowymi w Europie są: Grecja, Cypr, Finlandia, Norwegia, Dania, Wielka Brytania, Malta, San Marino, niektóre kantony Szwajcarii.
Konstytucja Grecji z 9 czerwca 1975 r., gwarantuje wolność sumienia i religii w wymiarze indywidualnym, jako prawo należnego każdemu człowiekowi. Jednocześnie stanowi następującą zasadę ustrojową: "Religią dominującą w Grecji jest religia Wschodnioprawosławnego Kościoła Chrześcijańskiego" (art.3). Jakie są konsekwencje takiego uznania? Kościół dominujący jest finansowany z budżetu państwowego; państwo sprawuje nad nim kontrolę. Jednostki organizacyjne tego Kościoła (diecezje, parafie, klasztory, szkoły) mają status osób prawa publicznego. Autonomia tego Kościoła jest ograniczona. Kościół ten jest traktowany jak instytucja państwowa. Status prawny innych Kościołów w Grecji jest zróżnicowany. Jedne z nich mają status "religii znanej" (art.13 §2), inne "uznanej" przez państwo. Np. Kościół katolicki w Grecji ma pozycję "religii znanej", ale władze państwowe odmawiają mu uznania archidiecezji w Atenach z powodu sprzeciwu władz Kościoła prawosławnego.
Cypr jest również demokratycznym państwem wyznaniowym. Konstytucja Republiki Cypru z 1980 r. przyznaje status oficjalny dwóch wspólnot religijnych: Prawosławnemu Kościołowi Greckiemu i wspólnotom religijnym muzułmańskim. Kościół prawosławny cieszy się osobowością prawa publicznego. Konstytucja powierza mu niektóre kompetencje administracyjne i sądowe, przysługujące organom państwowym, jak: sprawy dotyczące zawieranie małżeństw, udzielania rozwodów, separacji małżeńskiej zgodnie z prawem kościelnym. Ale jednocześnie państwo przyznaje mu autonomię wewnętrzną, w zakresie zarządzania swoimi sprawami i swoim mieniem, zgodnie z prawem kościelnym. Konstytucja Cypru gwarantuje również zasadę równości wszystkich religii wobec prawa, zakazuje ich dyskryminacji przez organy państwowe (art.18).
Finlandia do niedawna była państwem wyznaniowym. Konstytucja z 1919 r. uznawała oficjalną pozycję dwom Kościołom: Kościołowi prawosławnemu i Kościołowi Ewangelicko-Augsburskiemu, czyli luterańskiemu (art.83). Nowelizacja tej konstytucji z 1995 r. stanowi ogólnie, iż: "Postanowienia dotyczące organizacji i administrowania Kościołem Ewangelicko-Augsburskim zawiera kodeks Kościoła. Inne kościoły rządzą się prawem przez nie wydanym". Nowe związki wyznaniowe mogą być tworzone w trybie ustalonym w ustawie; mogą być zarejestrowane i na tej podstawie uzyskują status osób prawa prywatnego.
Norwegia i Dania są państwami wyznaniowymi, w których pozycję uprzywilejowaną mają kościoły luterańkie.
Konstytucja Danii z 1953 r. stanowi, iż "Ewangelicki Kościół Luterański jest kościołem państwowym Danii i jako taki jest wspierany przez państwo" (§4), jego status jest określony ustawowo (§66). Konstytucja Norwegii z 1818 r. stanowi, że status Kościoła oficjalnego ma Kościół Ewangelicko-Augsburski i zobowiązuje obywateli należących do tego Kościoła do wychowania dzieci zgodnie ze swą przynależnością wyznaniową (§2). Królem Norwegii może być tylko osoba należąca do Kościoła oficjalnego.
Wielka Brytania nie ma konstytucji pisanej. Jednak od czasów zerwania łączności ze Stolicą Apostolską w XVI w. do chwili obecnej pozostaje państwem wyznaniowym. Pozycję Kościoła oficjalnego mają: Kościół anglikański i Kościół szkocki. Wolność tych Kościołów jest ograniczona. Najwyższym ich rządcą jest król. Biskupów mianuje król na wniosek premiera.
Na kontynencie europejskim była większa ilość państw katolickich, ale w następstwie reformy dokonanej po Soborze Watykańskim II - proklamującym postulat uznania przez państwo wolności religijnej wszystkich wspólnot wyznaniowych (deklaracja Dignitatis humanae) - stały się państwami świeckimi. Obecnie katolickimi pozostają dwa państewka: Malta i San Marino. Konstytucja Malty z 1964 r. stanowi, iż: "Religia apostolska, katolicka, Rzymska jest religią Republiki Malty", a następnie nakazuje nauczanie religii katolickiej w każdej szkole publicznej (art.2 , ust.2).
Należy zauważyć, iż współczesne demokratyczne państwa wyznaniowe w Europie mają charakter wyznaniowości otwartej; gwarantują wolność sumienia i religii na zasadzie równości wszystkim obywatelom; natomiast nie uznają równouprawnienia kościołów.

2) model państwa świeckiego:

Drugi model stosunków ustrojowych państwo-Kościół stanowią państwa świeckie. Zazwyczaj świeckość państwa jest utożsamiana z zasadą "oddzielenia Kościoła od państwa". Trzeba jednak stwierdzić, że jest to zasada jurydycznie nieostra, a politycznie bardzo elastyczna. Z tego powodu nie wpisywano jej do konstytucji państw europejskich Europy zachodniej. Natomiast zasada ta została wpisana do totalitarnej Konstytucji ZSRR, zwanej stalinowską (1936 r.), jako formuła "oddzielenia państwa od kościoła i szkoły od kościoła". Po 1989 r. pozostawiono ją w konstytucjach niektórych państw postkomunistycznych.
Normatywny sens państwa świeckiego jest określany przez dwie zasady, z których jedna ma sens negatywny, a druga pozytywny. Negatywny sens ma zakaz oficjalnego uznawania jednej religii lub jednego wyznania. Elementem pozytywnym jest zasada równouprawnienia wszystkich Kościołów, które rozwijają swą działalność na terytorium danego państwa. Wśród europejskich państw świeckich wyróżnia się: 1) model państwa radykalnie świeckiego, oparty na zasadzie separacji agresywnej wobec religii; 2) model państwa umiarkowanie świeckiego, oparty na zasadzie separacji przyjaznej, bądź skoordynowanej. Wśród państw umiarkowanie świeckich należy wyróżnić: demokratyczne państwa świeckie w Europie zachodniej i demokratyczne państwa świeckie w Europie środkowej i wschodniej, które przeszły transformacje z totalitaryzmu marksistowskiego do demokracji.

• model państwa świeckiego w wersji neutralności zamkniętej na wartości religijne (radykalnie świeckie),

Model państwa radykalnie świeckiego powstał we Francji pod wpływem ideologii skrajnie liberalnej podczas wielkiej rewolucji w latach 1789-1795. W obecnym kształcie został wprowadzony na początku XX w. na podstawie ustawy z 9 grudnia 1905 r. o oddzieleniu Kościoła od państwa, na mocy której Kościoły zostały pozbawione osobowości prawnej, narzucono im formę stowarzyszeń kultowych zarejestrowanych. Obowiązująca Konstytucja Republiki Francuskiej z 1958 r. ignoruje fakt istnienia Kościołów; poprzestaje na ogólnej formule: "Francja jest Republiką (...) świecką"(art. l). Znaczenie tej formuły ustalają ustawy i orzeczenia Conseil de Etat. Francuska świeckość państwa jest utożsamiana z neutralnością wobec przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, pojmowaną w sensie negatywnym, tzn. jako zakaz uzewnętrzniania przekonań religijnych w życiu publicznym. Przykładem kontynuacji takiej wykładni tej formuły jest najnowsza ustawa z 2004 r., zabraniająca uczniom w szkołach publicznych noszenia: chusty muzułmańskiej przez dziewczęta, większej wielkości krzyży, bądź jarmułki przez wyznawców religii Mojżeszowej.
Jednocześnie w trzech francuskich departamentach wschodnich (Alzacja i Lotaryngia) trzy kościoły mają status religii oficjalnej (katolicyzm, luteranizm i religia Mojżeszowa), w wersji ustalonej w "artykułach organicznych" dołączonych przez Napoleona Bonaparte do Konwencji zawartej ze Stolicą Apostolską w 1801 r. Taki model stosunków państwo-Kościół, jak we wschodnich departamentach Francji, jest w Luksemburgu.
Natomiast model państwa świeckiego w wersji radykalnej podobnej jak we Francji został przyjęty w Holandii. Po reformacji w Holandii pozycję kościoła oficjalnego miał Kościół reformowany (kalwiński). Jednak w 1983 r. z Konstytucji holenderskiej, usunięto wszelkie odniesienia do religii w wymiarze instytucjonalnym; pozostawiono tylko gwarancje wolności religii w wymiarze indywidualnym (art.6 §1). Nie stanowi to jednak przeszkody, aby instytucje kościelne w Holandii otrzymywały subwencje państwowe na prowadzenie działalności edukacyjnej i charytatywnej.

• model państwa świeckiego w wersji neutralności otwartej (umiarkowanie świeckie).

• Państwa zachodnio-europejskie
  Model państwa świeckiego w wersji umiarkowanej powstał w Niemczech. Wprowadzony został na mocy Konstytucji Weimarskiej (1919 r.) , której artykuły wyznaniowe zostały potwierdzone w Konstytucji RFN (1949 r.). Konstytucja ta określa element negatywny państwa świeckiego, słowami, iż "Nie ma kościoła oficjalnego" (art.137); oznacza to odrzucenie zwierzchnictwa państwa nad Kościołem. Świeckość państwa w sensie pozytywnym wyrażona jest przez uznanie autonomii kościoła w słowach: "Każdy związek wyznaniowy rządzi się i administruje swoimi sprawami autonomicznie z poszanowaniem granic ustalonych w ustawie powszechnie obowiązującej" (art.137). Większe kościoły - mające zakorzenienie w historii Niemiec uzyskały status korporacji prawa publicznego, z prawem do zbierania "podatku kościelnego" od swych wyznawców za pośrednictwem organów państwowych. Kościoły w Niemczech prowadzą działalności edukacyjną, charytatywną i humanitarną, także dzięki subwencjom państwowym. Jako formę regulacji stosunków między państwem i Kościołem przyjęto dwustronne układy. Taki układ ze Stolicą Apostolską ma charakter umowy międzynarodowej, czyli konkordatu. Zasady te zostały wpisane do konstytucji krajów związkowych; także tych, które zostały utworzone po przyłączeniu NRD do RFN.
  Wśród gwarancji wolności sumienia i religii w wymiarze indywidualnym w modelu niemieckim znajdujemy gwarancje nauczania religii w szkole jako przedmiotu obligatoryjnego.
  Podobny do modelu niemieckiego system państwa świeckiego jest w Austrii. Nadal obowiązuje tam ustawa z 1867 r., na mocy której związki wyznaniowe są stowarzyszeniami prawa publicznego. Kościoły autonomicznie zarządzają swoimi sprawami, państwo gwarantuje im subwencje. Konstytucja Austrii nie uznaje Kościoła oficjalnego. Stosunki między państwem i Kościołem w Austrii regulowane są na zasadzie partnerstwa w formie umowy dwustronnej, która z Kościołem katolickim ma charakter umowy międzynarodowej.
  Niemiecki model państwa świeckiego z pewnym modyfikacjami po II wojnie światowej został przyjęty przez inne państwa Europy, które po Soborze Watykańskim II przeszły transformacje wiodące od państwa katolickiego do państwa świeckiego. Należą do nich: Hiszpania, Włochy, Irlandia.
  Hiszpania była państwem katolickim w wersji wyznaniowości zamkniętej. Dopiero zmiana reżimu politycznego po śmierci gen. Franco pociągnęła za sobą przejście Hiszpanii na model państwa świeckiego. Do Konstytucji z 1975 r. wpisano formułę zapożyczoną z konstytucji Niemiec, głoszącą: "Żadne wyznanie religijne nie ma charakteru religii państwowej". Do tej formuły dopisano zobowiązanie, iż: "Władze publiczne będą szanować wierzenia religijne społeczności hiszpańskiej i utrzymają współdziałanie z Kościołem katolickim i innymi wyznaniami".
  Następnie dokonano rewizji konkordatu w celu dostosowania go do zasad wpisanych do Deklaracji Soboru Watykańskiego II o wolności religijnej "Dignitatis humanae". Państwo zrzekło się wszelkich przywilejów, na mocy których ingerowało w sprawy wewnętrzne Kościoła. Zniesiono też wszelkie przywileje Kościoła katolickiego.
  Dość długo trwał proces przechodzenia Włoch od państwa katolickiego do państwa świeckiego. Następowało to etapami. Pierwszym etapem było uchwalenie Konstytucji Republikańskiej (1947), do której wpisano zasadę poszanowania suwerenności i niezależności Kościoła i państwa, każdego w swoim porządku. Drugim była rewizja Konkordatu z 1929 r. dokonana na mocy nowego układu z 1984 r.

• Państwa postkomunistyczne Europy środkowo-wschodniej

Transformacje ustrojowe (zainicjowane w 1989 r.) w państwach Europy środkowo-wschodniej i wschodniej, pociągnęły za sobą zmianę modelu relacji państwo-Kościół. Pierwszym elementem tej zmiany jest odrzucenie monizmu ideologicznego, który w miejsce religii narzucał całemu społeczeństwu ideologię ateistyczną. W polityce legislacyjnej tych państw w stosunku do religii występują pewne elementy wspólne, ale też elementy dla każdego z nich odmienne, wynikające z własnych tradycji kulturowych. Drugim elementem wspólnym dla tych państw jest powrót do tradycji kulturowych. Trzecim są gwarancje wolności sumienia i religii w wymiarze indywidualnym i instytucjonalnym.
Generalnie konstytucje wszystkich państw postkomunistycznych stają na gruncie świeckości. Przejawem takiego stanowiska jest: proklamacja świeckości państwa, bądź proklamacja pozytywnego jej elementu, jakim jest zasada równouprawnienia kościołów (art. 41 Konstytucji Chorwacji z 1990 r.; art. 7 konst. Słowenii z 1991 r.; art. 14, ust. 2 konstytucji Rosji; art. 25, ust. l konstytucji Polski); zakaz uznawania jakiejkolwiek religii jako państwowej lub obowiązującej (art. 14 konst. Rosji; art. 40 konst. Estonii z 1992; art. 43 konst. Litwy); zakaz powiązania państwa z jakąkolwiek ideologią jako wyłączną lub wyznaniem religijnym (art. l Konstytucji Czech i Słowacji z 1992 r.). Jest to zakaz powiązania powiązania państwa z jakimkolwiek monizmem ideologicznym lub religijnym.
Do Konstytucji niektórych z tych państw wpisane zostały także deklaracje wyrażające poszanowanie religii, bądź określonego wyznania religijnego, jako trwałego elementu kultury narodowej. Przykładem tego jest konstytucja Bułgarii z 1991 r., która stwierdza, że "Tradycyjną religią Bułgarii jest wyznanie wschodnioprawosławne" (art.13, ust. 3). Preambuła do Konstytucji Słowacji proklamuje "poczucie cyrylo-metodyjskiego dziedzictwa duchowego". Preambuła do Konstytucji Polski z 1997 r. deklaruje uznanie "chrześcijańskiego dziedzictwa narodu" oraz odniesienia do Boga (invocatio Dei) w wersji uniwersalnej, jako "poczucie odpowiedzialności przed Bogiem lub sumieniem". Konstytucja Rosji z 1993 r. stanowi, iż "żadna religia nie może być uznana za państwową lub obowiązującą"; ale ustawa "o wolności sumienia i związkach wyznaniowych" z 1997 r. deklaruje pierwsze miejsce Rosyjskiego Kościoła prawosławnego ze względu na "jego historyczny wkład w rozwój kultury Rosji" i w celu ograniczenia działalności tzw. "zagranicznych związków wyznaniowych". Jest to próba przywrócenia państwowego charakteru Kościołowi Prawosławnemu, jakie miał przed rewolucją październikową.
W polityce legislacyjnej państw postkomunistycznych nastąpiło doprecyzowanie zasady "oddzielenia między państwem i Kościołem", która w okresie komunistycznym była stosowana z pozycji supremacji państwa nad kościołem. Uzupełniono ją w celu zapobieżenia nadania jej w praktyce separacji wrogiej, przez wpisanie zasady poszanowania "niezależności wyznań religijnych" i zobowiązania do "udzielania im pomocy ze strony państwa" (Rumunia), "opieki i ochrony" ich działalności (Chorwacja).
Stosunkowo najbardziej precyzyjne zasady stosunków instytucjonalnych między państwem a związkami wyznaniowymi zostały wpisane do Konstytucji Polski z 1997 r. (art. 25). Są to: 1) zasada równouprawnienia związków wyznaniowych (podstawowy element świeckości państwa); 2) zasada bezstronności organów władzy publicznej wobec przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, do której dołączono klauzulę zapewniającą swobodę uzewnętrzniania tych przekonań w życiu publicznym (w ten sposób wykluczona została francuska koncepcja neutralności); 3) zasada poszanowania autonomii i niezależności Kościoła i państwa, każdego w swoim zakresie (w miejsce negatywnej zasady oddzielenia Kościoła od państwa); zasada regulacji stosunku państwa do Kościoła w formie umowy międzynarodowej ze Stolicą Apostolską (Kościół katolicki) i ustawy, na podstawie porozumienia wynegocjowanego przez rząd z przedstawicielami tych kościołów (inne związki wyznaniowe, które nie mają podmiotowości publiczno-prawnej w stosunkach międzynarodowych).
Potrzeba uwzględnienia pluralizmu tych modeli stosunków między państwem i Kościołem okazała się ewidentna w procesie integracji państw i narodów europejskich w formie nowej struktury prawnej, jaką jest Unia Europejska. W pracach redakcyjnych nad projektem Traktatu Konstytucyjnego UE zaistniał konflikt z powodu próby narzucenia wszystkim państwom należącym do Unii Europejskiej jednego z wielu modeli stosunków państwo-Kościół, który powstał we Francji z inspiracji ideologii skrajnie liberalnej. Jednak do nowszej wersji projektu tego Traktatu, przedstawionego na konferencji międzyrządowej w Salonikach 20 czerwca 2003 r. wprowadzono następującą zasadę: "Unia Europejska szanuje status, z którego korzystają Kościoły i stowarzyszenia lub wspólnoty wyznaniowe w państwach członkowskich na podstawie przepisów prawa krajowego i nie narusza go".

---