wykład UWKSW (1), HISTORIA USTROJU I PRAWA W POLSCE


HISTORIA USTROJU I PRAWA W POLSCE

Wykład pierwszy: Źródła prawa .

Mówiąc o źródłach prawa, mówimy o :

  1. Fontes iuris oriundi - źródło powstania prawa,

  2. Fontes iuris cognescendi - źródła poznania prawa.

Te pierwsze mówią o normach prawnych obwarowanych przymusem państwowym.

Może to być usankcjonowany prze organy państwa zwyczaj, umowy międzynarodowe, akty prawa miejscowego, zasady prawne, poglądy doktryny itd.

Te drugie zaś dotyczą wszelkich materiałów, z których czerpiemy możliwość poznania prawa.

W Polsce przedrozbiorowej mamy cztery okresy rozwoju prawa:

  1. okres monarchii wczesnofeudalnej,

  2. okres rozbicia dzielnicowego,

  3. okres monarchii stanowej,

  4. okres Rzeczypospolitej szlacheckiej.

Ad. 1. Okres monarchii wczesnofeudalnej to okres między połową X wieku a rokiem 1138.

Dominuje przede wszystkim prawo zwyczajowe.

O jego sile świadczy zdarzenie związane z najazdem Brzetysława na Wielkopolskę.

Miał on miejsce w 1038 lub 1039 roku, Brzetysław złupił Wielkopolskę i wywiózł jeńców wojennych. Osadził ich później na terenie Czech i pozwolił im rządzić się własnym prawem. Świadczy to o tym jak silne to już było prawo, w pełni ukształtowane i znane.

Prawo stanowione- nie mam pewności co do jego istnienia, nie zachowały się żadne źródła pisane.

Ale istnieje np. obowiązek stróży - jest to niewątpliwie prawo stanowione przez księcia lub króla.

Źródła poznania prawa w tym okresie są bardzo skąpe.

Są nimi np. roczniki kapitulne - kalendarze prowadzone przez duchownych.

Kroniki np. Galla Anonima, Pietmara, Kosmasa.

Opisy podróży - np. Ibrahima ibn Jakuba.

Ad. 2. Okres rozbicia dzielnicowego 1138 do 1320 (koronacja Łokietka).

Pojawia się kilka warstw prawa:

Prawo polskie- dominuje nadal zwyczaj. Załamuje się dotychczasowa tendencja do ujednolicenia zwyczaju. Coraz większą rolę przyjmuje prawo stanowione.

Przyjmuje ono formę przywilejów- dla konkretnych osób lub całych grup (stan duchowny).

Przywileje były powtarzalne tzn. uciera się pewna praktyka (jednolita), np. lokacja miast i wsi na prawie niemieckim.

Źródła poznania prawa w tym okresie to:

Prawdopodobnie powstał na przełomie XIII i XIV wieku ( na pewno przed rokiem 1320- nie ma w nim wzmianki o koronacji Łokietka).

Zawiera przepisy z zakresu ustroju sądów, procedury sądowej i prawa karnego.

Spisany w języku staroniemieckim, prawdopodobnie przez urzędnika krzyżackiego.

Nie zawiera wpływów prawa rzymskiego.

Dzieło urywa się w połowie zdania- nie miało większego wpływu na rozwój prawa polskiego.

Prawo niemieckie- przeszczepione na grunt polski - głownie poprzez lokowanie miast i wsi na prawie niemieckim.

W Polsce funkcjonują dwa zbiory prawa:

Pojawiają się ortyle - wzorcowe wyroki sądów miast -matek, dla sądów miast filialnych

(w Polsce lokuje się miasta na prawe magdeburskim, lubeckim).

Prawo kościelne - pojawia się jeszcze w okresie monarchii wczesnofeudalnej - jako efekt przyjęcia chrztu. Przyjęto przepisy prawa kanonicznego. Prawo to przenika powoli, na ogół przywożone przez kanoników włoskich, irlandzkich.

Prawo żydowskie - w formie przywilejów, np. Bolesław Pobożny 1264 r.

Ad. 3. Monarchia stanowa 1320 - 1454

Prawo polskie - głownie prawo ziemskie, które zostało prawem własnym rycerstwa , a potem szlachty.

Przeważa nadal zwyczaj. Istnieje silna tendencja do spisania prawa zwyczajowego.

Pierwszy taki spis to:

Kazimierz Wielki dostaje państwo jako zlepek dzielnic, główne dzielnice to Wielkopolska i Małopolska - rządzą się innymi prawami zwyczajowymi- ujednolicenie prawa ma być czynnikiem scalającym państwo.

Statuty Kazimierza Wielkiego - były próbą spisania prawa zwyczajowego dwóch dzielnic, składały się więc z dwóch części:

Oba statuty zawierały przepisy dotyczące:

Statuty były dopełniane później poprzez dodawanie tzw. ekstrawagantów- czyli ustaw uzupełniających (ustaw „błąkających się”).

Uzupełniane przez tzw. prejudykaty- wzorcowe wyroki sądowe. Są to wyroki autentycznych spraw sądowych , albo całkowicie hipotetyczne.

Uzupełniane również prze tzw. petyta - propozycje uregulowań na przyszłość.

(równolegle z akcją spisywani spraw zwyczajowych, król funduje Uniwersytet w Krakowie).

W obrębie prawa ziemskiego pojawia się nowe źródło prawa w postaci statutów wydawanych przez sejm.

Są to np. statut wiślicki, statut piotrkowski (1447)

Monarchowie wydają coraz częściej przywileje, przepisy w formie edyktów, dekretów, ordynacji. (edykty dotyczą najczęściej spraw wyznaniowych).

Prawo partykularne - lokalne, tworzone prze wiece, a potem sejmiki szlacheckie.

Źródła poznania prawa ziemskiego:

Źródła poznania prawa miejskiego:

Jednocześnie wyodrębnia się prawo wiejskie- ale nie stanowi ono jednolitego systemu,

Prawo kanoniczne- trwa ożywiona działalność ustawodawcza (normy wydawane prze synody np. 1357 -synody Jarosława, następne wydane przez kanclerza Mikołaja Trąbę w roku 1420).

Prawo żydowskie- nadal zawarte w przywilejach wydawanych prze monarchów np. w latach 1364-1367.

Ad. 4. Rzeczypospolita szlachecka 1454-1795

Źródła prawa:

Źródłem poznania ustaw sejmowych- jest seria akt- volumina legum, zawarta w 10 tomach. Osiem z nich ukazało się jeszcze przed rozbiorami.

Następne źródła prawa to:

Kodyfikacje prawa polskiego:

Statut Łaskiego jest fundamentalnym zbiorem prawa polskiego i obowiązuje do końca I Rzeczypospolitej.

Składał się z 2 części:

Część polska- zawiera bardzo różne akty. Począwszy od zbioru prawa zwyczajowego ziemi krakowskiej, poprzez ustawy sejmowe, przywileje stanowe itd.

W części polskiej materiał jest ułożony chronologicznie (prawdopodobnie był to tylko wstęp do nowej kodyfikacji).

Część polska otrzymała sankcję króla - czyli została uznana za prawo obowiązujące.

Statut Łaskiego nie jest kodyfikacją prawa w sensie technicznym, to tylko zbiór prawa.

Część druga - niemiecka, ważna ze względu na lokacje miast i wsi na prawie niemieckim - nie otrzymuje jednak sankcji królewskiej.

Zawiera np. Weichbild magdeburski, Zwierciadło Saskie, zbiór prawa lubeckiego.

Do części niemieckiej dodano także podręcznik do prawa rzymskiego - summa rajmunda.

Inna kodyfikacja to projekt Macieja Śliwickiego - Sigissmundina.

Maciej Śliwicki, bliski współpracownik Łaskiego, około 1524 opracował całościowy zbiór prawa mający obowiązywać zgodnie z zasadą terytorialności prawa. Swoim zasięgiem miał obowiązywać wszystkie stany.Nie wszedł nigdy w życie.

Formula Processuss - Jedyna kodyfikacja prawa, która udaje się w Polsce prze rozbiorami.

Regulowała ona tylko postępowanie sądowe i egzekucyjne.

Powstaje w 1523 roku- jako dzieło powołanej wcześniej komisji kodyfikacyjnej.

Weszło do niej 111 artykułów, złożona była z 2 części:

I - przepisy sądowe,

II - wzory czynności procesowych.

Kodyfikacja ta miała ambicje uproszczenia procedury sądowej, usunięcia niezgodności i sprzeczności. Opierała się na prawie polskim, w bardzo niewielkim stopniu recypowała prawo rzymskie i kanoniczne. Nowością było wprowadzenie apelacji w miejsce nagany sędziego.

Korektura Praw - ( lub tzw. korektura Taszyckiego), próba kodyfikacji powstała w 1 połowie lat 30 -tych XVI wieku. Zawierała ponad 900 artykułów, zawartych w 5 księgach, kodyfikowała min. ustrój, prawo prywatne, prawo karne, procedurę sądową.

Była to kodyfikacja bardzo nowatorska, przeprowadzona na bardzo wysokim poziomie. Zawierała w swojej treści pewne akcenty pro-królewskie Odrzucona przez sejm w 1534.

Wobec braku kodyfikacji, lukę zapełniały prywatne zbiory prawa, które były traktowane na równi z ustawą sejmową.

Autorami takich kodyfikacji byli np. Jakub Przyłuski, Tomasz Drezner.

Odrębnym prawem rządziła się Litwa.

Dokonano tam 3 kolejnych kodyfikacji tzn. w roku 1529 1566 i 1588.

Statut z 1529 roku- zawierał ponad 280 artykułów, opierał się na prawie ruskim-zwyczajowym. Kodyfikacja ta zawierała pewne wpływy prawa niemieckiego i kanonicznego, drobny wpływ prawa rzymskiego.

Drugi Statut, z 1566 roku - duża różnica jakościowa w stosunku do pierwszej kodyfikacji- znacznie bardziej rozbudowany. W komisji zasiadali znawcy prawa rzymskiego i niemieckiego co miało odbicie w bardziej precyzyjnej budowie norm prawnych.

I wreszcie 3 Statut z 1588 roku , zawiera ponad 400 artykułów, opracowany został i przez komisję i przez sejmiki szlacheckie, które go opiniowały , jak również brała w tym udział kancelaria monarsza.

Wszystkie statuty wydane zostały w języku ruskim, 3 statut obowiązywała aż do 1840 roku.

W Prusach pojawia się tzw. Korektura Pruska- 1598 rok. Jest to kodyfikacja prawa dla szlachty.

Pojawiają się 3 kodyfikacje prawa miejskiego tzw. rewizje prawa chełmińskiego:

Prawo miejskie zostaje poszerzone o tzw. wilkierze.

Wśród kodyfikacji prawa miejskiego szczególnie znane są dzieła Bartłomiej Grolickiego :

- np. artykuły prawa magdeburskiego,

- tytuły prawa magdeburskiego,

Pojawia się prawo wiejskie- jako wynik działalności sądów referendarskich i praktyki wydawania ordynacji.

W 1578 roku powstaje kodyfikacja prawa kościelnego- tzw. zbiór Karnkowskiego, 1523 zbiór Łaskiego, w 1528 zbiór Jana Wężyka.

Prawo żydowskie- nadal zawarte w przywilejach nadawanych prze monarchów,

Pewną nowością są uchwały sejmików żydowskich.

Prawo ormiańskie- duże skupiska ludności ormiańskiej- Lwów, Kamieniec- rządzą się własnym prawem. Pierwsza kodyfikacja tzw. Statuty ormiańskie 1519 roku, pisane po łacinie.

Prawo wołoskie- to prawo rumuńskich pasterzy osiadłych głównie na Rusi Czerwonej.



Wyszukiwarka