HISTORIA USTROJU I PRAWA W POLSCE
Wykład pierwszy: Źródła prawa .
Mówiąc o źródłach prawa, mówimy o :
Fontes iuris oriundi - źródło powstania prawa,
Fontes iuris cognescendi - źródła poznania prawa.
Te pierwsze mówią o normach prawnych obwarowanych przymusem państwowym.
Może to być usankcjonowany prze organy państwa zwyczaj, umowy międzynarodowe, akty prawa miejscowego, zasady prawne, poglądy doktryny itd.
Te drugie zaś dotyczą wszelkich materiałów, z których czerpiemy możliwość poznania prawa.
W Polsce przedrozbiorowej mamy cztery okresy rozwoju prawa:
okres monarchii wczesnofeudalnej,
okres rozbicia dzielnicowego,
okres monarchii stanowej,
okres Rzeczypospolitej szlacheckiej.
Ad. 1. Okres monarchii wczesnofeudalnej to okres między połową X wieku a rokiem 1138.
Dominuje przede wszystkim prawo zwyczajowe.
O jego sile świadczy zdarzenie związane z najazdem Brzetysława na Wielkopolskę.
Miał on miejsce w 1038 lub 1039 roku, Brzetysław złupił Wielkopolskę i wywiózł jeńców wojennych. Osadził ich później na terenie Czech i pozwolił im rządzić się własnym prawem. Świadczy to o tym jak silne to już było prawo, w pełni ukształtowane i znane.
Prawo stanowione- nie mam pewności co do jego istnienia, nie zachowały się żadne źródła pisane.
Ale istnieje np. obowiązek stróży - jest to niewątpliwie prawo stanowione przez księcia lub króla.
Źródła poznania prawa w tym okresie są bardzo skąpe.
Są nimi np. roczniki kapitulne - kalendarze prowadzone przez duchownych.
Kroniki np. Galla Anonima, Pietmara, Kosmasa.
Opisy podróży - np. Ibrahima ibn Jakuba.
Ad. 2. Okres rozbicia dzielnicowego 1138 do 1320 (koronacja Łokietka).
Pojawia się kilka warstw prawa:
prawo polskie,
prawo niemieckie,
prawo kościelne.
Prawo polskie- dominuje nadal zwyczaj. Załamuje się dotychczasowa tendencja do ujednolicenia zwyczaju. Coraz większą rolę przyjmuje prawo stanowione.
Przyjmuje ono formę przywilejów- dla konkretnych osób lub całych grup (stan duchowny).
Przywileje były powtarzalne tzn. uciera się pewna praktyka (jednolita), np. lokacja miast i wsi na prawie niemieckim.
Źródła poznania prawa w tym okresie to:
księga elbląska - odkryty w XIX wieku najstarszy zwód prawa polskiego (występują różne nazwy - Prawo Polaków).
Prawdopodobnie powstał na przełomie XIII i XIV wieku ( na pewno przed rokiem 1320- nie ma w nim wzmianki o koronacji Łokietka).
Zawiera przepisy z zakresu ustroju sądów, procedury sądowej i prawa karnego.
Spisany w języku staroniemieckim, prawdopodobnie przez urzędnika krzyżackiego.
Nie zawiera wpływów prawa rzymskiego.
Dzieło urywa się w połowie zdania- nie miało większego wpływu na rozwój prawa polskiego.
Prawo niemieckie- przeszczepione na grunt polski - głownie poprzez lokowanie miast i wsi na prawie niemieckim.
W Polsce funkcjonują dwa zbiory prawa:
Zwierciadło Saskie, powstałe w latach 1215- 1235
Weichbild magdeburski.
Pojawiają się ortyle - wzorcowe wyroki sądów miast -matek, dla sądów miast filialnych
(w Polsce lokuje się miasta na prawe magdeburskim, lubeckim).
Prawo kościelne - pojawia się jeszcze w okresie monarchii wczesnofeudalnej - jako efekt przyjęcia chrztu. Przyjęto przepisy prawa kanonicznego. Prawo to przenika powoli, na ogół przywożone przez kanoników włoskich, irlandzkich.
Prawo żydowskie - w formie przywilejów, np. Bolesław Pobożny 1264 r.
Ad. 3. Monarchia stanowa 1320 - 1454
Prawo polskie - głownie prawo ziemskie, które zostało prawem własnym rycerstwa , a potem szlachty.
Przeważa nadal zwyczaj. Istnieje silna tendencja do spisania prawa zwyczajowego.
Pierwszy taki spis to:
Statuty Kazimierza Wielkiego 1356-1362.
Kazimierz Wielki dostaje państwo jako zlepek dzielnic, główne dzielnice to Wielkopolska i Małopolska - rządzą się innymi prawami zwyczajowymi- ujednolicenie prawa ma być czynnikiem scalającym państwo.
Statuty Kazimierza Wielkiego - były próbą spisania prawa zwyczajowego dwóch dzielnic, składały się więc z dwóch części:
Statut Wielkopolski- uchwalony na wiecu w Piotrkowie, zawierał 30 artykułów,
Statut Małopolski - powstał nieco później na wiecu w Wiślicy i zawierał 60 artykułów.
Oba statuty zawierały przepisy dotyczące:
ustroju państwa,
prawo karne,
przepisy regulujące postępowanie sądowe.
Statuty były dopełniane później poprzez dodawanie tzw. ekstrawagantów- czyli ustaw uzupełniających (ustaw „błąkających się”).
Uzupełniane przez tzw. prejudykaty- wzorcowe wyroki sądowe. Są to wyroki autentycznych spraw sądowych , albo całkowicie hipotetyczne.
Uzupełniane również prze tzw. petyta - propozycje uregulowań na przyszłość.
(równolegle z akcją spisywani spraw zwyczajowych, król funduje Uniwersytet w Krakowie).
W obrębie prawa ziemskiego pojawia się nowe źródło prawa w postaci statutów wydawanych przez sejm.
Są to np. statut wiślicki, statut piotrkowski (1447)
Monarchowie wydają coraz częściej przywileje, przepisy w formie edyktów, dekretów, ordynacji. (edykty dotyczą najczęściej spraw wyznaniowych).
Prawo partykularne - lokalne, tworzone prze wiece, a potem sejmiki szlacheckie.
Źródła poznania prawa ziemskiego:
kroniki, np. Długosza, Janka z Czarnkowa,
zbiory prawa zwyczajowego,
dokumenty praktyki np. umowy kupna-sprzedaży,
metryka koronna- akta prowadzone przez kanclerzy,
księgi sądowe.
Źródła poznania prawa miejskiego:
Zwierciadło Saskie,
Weichbild magdeburski,
Wilkierze- czyli ustawy miejskie,
Statuty cechowe- czyli statuty korporacji zawodowych w miastach,
Jednocześnie wyodrębnia się prawo wiejskie- ale nie stanowi ono jednolitego systemu,
Prawo kanoniczne- trwa ożywiona działalność ustawodawcza (normy wydawane prze synody np. 1357 -synody Jarosława, następne wydane przez kanclerza Mikołaja Trąbę w roku 1420).
Prawo żydowskie- nadal zawarte w przywilejach wydawanych prze monarchów np. w latach 1364-1367.
Ad. 4. Rzeczypospolita szlachecka 1454-1795
Źródła prawa:
prawo ziemskie, które jest już teraz prawem własnym szlachty (zwyczaj odgrywa ogromną rolę , aż do upadku I-szej Rzeczypospolitej),
działalność prawodawcza Sejmu, który wydaje ustawy sejmowe tzw. konstytucje- o bardzo zróżnicowanym zasięgu).
Źródłem poznania ustaw sejmowych- jest seria akt- volumina legum, zawarta w 10 tomach. Osiem z nich ukazało się jeszcze przed rozbiorami.
Następne źródła prawa to:
prawodawcza działalność króla, wydaje edykty, dekrety, uniwersały, ordynacje,
artykuły wojskowe- hetman sprawował także nad żołnierzami jurysdykcję sądową, artykuły te zwane są także artykułami hetmańskimi,
senatus consulta- uchwały senatorów- rezydentów (jest ich 16, z czego 4 ma na stale rezydować koło króla, ich uchwały i zalecenia to właśnie -senatus consulta),
artykuły marszałkowskie -wydawane przez marszałków wielkich koronnych, urzędników centralnych. Z czasem ich ranga rośnie i są wpisywane miedzy konstytucje sejmowe,
prawo partykularne (lokalne),przybierało formę uchwał sejmików ,
ordynacje starościńskie - wydawane prze starostów (określają np. wysokość taks w grodzie),
ordynacje wojewodzińskie (określają np. ceny na niektóre artykuły).
Kodyfikacje prawa polskiego:
1506 - Statut Łaskiego - powstał z inspiracji Sejmu i króla, dokonał tego Jan Łaski- kanclerz koronny.
Statut Łaskiego jest fundamentalnym zbiorem prawa polskiego i obowiązuje do końca I Rzeczypospolitej.
Składał się z 2 części:
polskiej ,
niemieckiej.
Część polska- zawiera bardzo różne akty. Począwszy od zbioru prawa zwyczajowego ziemi krakowskiej, poprzez ustawy sejmowe, przywileje stanowe itd.
W części polskiej materiał jest ułożony chronologicznie (prawdopodobnie był to tylko wstęp do nowej kodyfikacji).
Część polska otrzymała sankcję króla - czyli została uznana za prawo obowiązujące.
Statut Łaskiego nie jest kodyfikacją prawa w sensie technicznym, to tylko zbiór prawa.
Część druga - niemiecka, ważna ze względu na lokacje miast i wsi na prawie niemieckim - nie otrzymuje jednak sankcji królewskiej.
Zawiera np. Weichbild magdeburski, Zwierciadło Saskie, zbiór prawa lubeckiego.
Do części niemieckiej dodano także podręcznik do prawa rzymskiego - summa rajmunda.
Inna kodyfikacja to projekt Macieja Śliwickiego - Sigissmundina.
Maciej Śliwicki, bliski współpracownik Łaskiego, około 1524 opracował całościowy zbiór prawa mający obowiązywać zgodnie z zasadą terytorialności prawa. Swoim zasięgiem miał obowiązywać wszystkie stany.Nie wszedł nigdy w życie.
Formula Processuss - Jedyna kodyfikacja prawa, która udaje się w Polsce prze rozbiorami.
Regulowała ona tylko postępowanie sądowe i egzekucyjne.
Powstaje w 1523 roku- jako dzieło powołanej wcześniej komisji kodyfikacyjnej.
Weszło do niej 111 artykułów, złożona była z 2 części:
I - przepisy sądowe,
II - wzory czynności procesowych.
Kodyfikacja ta miała ambicje uproszczenia procedury sądowej, usunięcia niezgodności i sprzeczności. Opierała się na prawie polskim, w bardzo niewielkim stopniu recypowała prawo rzymskie i kanoniczne. Nowością było wprowadzenie apelacji w miejsce nagany sędziego.
Korektura Praw - ( lub tzw. korektura Taszyckiego), próba kodyfikacji powstała w 1 połowie lat 30 -tych XVI wieku. Zawierała ponad 900 artykułów, zawartych w 5 księgach, kodyfikowała min. ustrój, prawo prywatne, prawo karne, procedurę sądową.
Była to kodyfikacja bardzo nowatorska, przeprowadzona na bardzo wysokim poziomie. Zawierała w swojej treści pewne akcenty pro-królewskie Odrzucona przez sejm w 1534.
Wobec braku kodyfikacji, lukę zapełniały prywatne zbiory prawa, które były traktowane na równi z ustawą sejmową.
Autorami takich kodyfikacji byli np. Jakub Przyłuski, Tomasz Drezner.
Odrębnym prawem rządziła się Litwa.
Dokonano tam 3 kolejnych kodyfikacji tzn. w roku 1529 1566 i 1588.
Statut z 1529 roku- zawierał ponad 280 artykułów, opierał się na prawie ruskim-zwyczajowym. Kodyfikacja ta zawierała pewne wpływy prawa niemieckiego i kanonicznego, drobny wpływ prawa rzymskiego.
Drugi Statut, z 1566 roku - duża różnica jakościowa w stosunku do pierwszej kodyfikacji- znacznie bardziej rozbudowany. W komisji zasiadali znawcy prawa rzymskiego i niemieckiego co miało odbicie w bardziej precyzyjnej budowie norm prawnych.
I wreszcie 3 Statut z 1588 roku , zawiera ponad 400 artykułów, opracowany został i przez komisję i przez sejmiki szlacheckie, które go opiniowały , jak również brała w tym udział kancelaria monarsza.
Wszystkie statuty wydane zostały w języku ruskim, 3 statut obowiązywała aż do 1840 roku.
W Prusach pojawia się tzw. Korektura Pruska- 1598 rok. Jest to kodyfikacja prawa dla szlachty.
Pojawiają się 3 kodyfikacje prawa miejskiego tzw. rewizje prawa chełmińskiego:
lidzbarska,
toruńska,
nowomiejska.
Prawo miejskie zostaje poszerzone o tzw. wilkierze.
Wśród kodyfikacji prawa miejskiego szczególnie znane są dzieła Bartłomiej Grolickiego :
- np. artykuły prawa magdeburskiego,
- tytuły prawa magdeburskiego,
obrona wdów i sierot,
postępowanie sądowe.
Pojawia się prawo wiejskie- jako wynik działalności sądów referendarskich i praktyki wydawania ordynacji.
W 1578 roku powstaje kodyfikacja prawa kościelnego- tzw. zbiór Karnkowskiego, 1523 zbiór Łaskiego, w 1528 zbiór Jana Wężyka.
Prawo żydowskie- nadal zawarte w przywilejach nadawanych prze monarchów,
Pewną nowością są uchwały sejmików żydowskich.
Prawo ormiańskie- duże skupiska ludności ormiańskiej- Lwów, Kamieniec- rządzą się własnym prawem. Pierwsza kodyfikacja tzw. Statuty ormiańskie 1519 roku, pisane po łacinie.
Prawo wołoskie- to prawo rumuńskich pasterzy osiadłych głównie na Rusi Czerwonej.