Osobowe źródła i środki dowodowe

Cz.1

1. Oskarżony i jego wyjaśnienia

€Oskarżony - zgodnie z art. 175 § 1 k. p. k. - ma prawo składać wyjaśnienia; może jednak bez podania powodów odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania lub odmówić składania wyjaśnień. €Prawo to przysługuje też podejrzanemu ( arg. ex art. 71 § 3 k. p. k.). Oskarżony jest więc uprawniony do składania wyjaśnień; nie ma jednakże obowiązku ich składania. Od niego zależy, czy będzie wyjaśniał w związku z postawionym mu zarzutem. Prawo składania wyjaśnień jest elementem materialnego prawa do obrony ( art. 9). W wypadku, gdy oskarżony zdecyduje się składać wyjaśnienia organ procesowy jest zobowiązany je przyjąć.

€Ustawa gwarantuje oskarżonemu prawo do milczenia. Może odmówić w ogóle składania wyjaśnień lub też odmówić udzielenia odpowiedzi na poszczególne pytania. Mogą to być pytania dotyczące jego osoby, jak i istoty sprawy. Odmowy tej nie musi uzasadniać. Organ procesowy nie może go zmuszać do składania wyjaśnień. Nieudzielenie przez oskarżonego jakichkolwiek odpowiedzi na pytania zadawane w czasie przesłuchania może stanowić formę odmowy składania wyjaśnień, Prawo skazanego do odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania lub do odmowy składania wyjaśnień, służy oskarżonemu w każdym stadium postępowania karnego i w każdym stadium tego postępowania może on z tego prawa zrezygnować, mimo że uprzednio oświadczył, że odmawia odpowiedzi na pytania lub odmawia składania wyjaśnień. Oświadczenie oskarżonego jest oświadczeniem odwołalnym. Jeżeli zatem oskarżony, pouczony przez sąd o prawie przysługującym mu z mocy art. 175 § 1) k. p. k oświadczy, że odmawia składania wyjaśnień, sąd ma prawo odczytać jego wyjaśnienia złożone w postępowaniu przygotowawczym, a po odczytaniu protokołu wzywa oskarżonego do wypowiedzenia się co do treści protokołu (art. 389 § 1 i 2 k. p. k. ). Prawo oskarżonego do milczenia, pochodzące z zakazu wymuszania samooskarżenia, oznacza, że z samego faktu milczenia nic ujemnego dla niego w procesie nie może wynikać.

€Odmowa złożenia wyjaśnień lub udzielenia odpowiedzi na poszczególne pytania jako forma realizacji prawa do obrony nie może być uznana z uwagi na zasadę domniemania niewinności za milczące przyznanie się do winy lub wzmocnienie podejrzenia popełnienia przestępstwa, jak też poczytana za okoliczność obciążającą przy wymiarze kary €

Oskarżony może wybrać taką obronę, jaką uważa za najskuteczniejszą, w tym obronę bierną. Musi jednak czynić to w taki sposób, by nie naruszać norm prawa karnego, w razie dopuszczenia się bowiem w wyjaśnieniach przestępstwa może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej. Oskarżony odmawiający wyjaśnień nie dopuszcza się przestępstwa poplecznictwa (art. 239 k.k.). Jednakże może ponosić odpowiedzialność karną za przestępstwo fałszywego oskarżenia (art. 234 k.k.) w razie pomówienia innej osoby o popełnienie przestępstwa, którego nie popełniła, jak też za inne przestępstwa, np. zniesławienie (art. 212 § 1 k.k.) lub bezprawne pozbawienie wolności (art. 189 k.k.) Oskarżony nie może bezkarnie i bez żadnych ograniczeń zniesławiać, oskarżać i godzić kłamliwymi oświadczeniami w inne dobra znajdujące się pod ochroną prawa karnego.

Wyjaśnienia oskarżonego są specyficznym dowodem, bo pochodzącym od osoby zainteresowanej sposobem zakończenia postępowania; wymagają szczególnie wnikliwej oceny.

Wyróżnia się - ze względu na treść - wyjaśnienia, w których oskarżony: a) przyznaje się do winy, b) nie przyznaje się, c) pomawia inną osobę lub osoby, d) przedstawia alibi.

Przyznanie się do winy może być pełne ( confessio plena), gdy oskarżony przyznaje się do całego zdarzenia albo częściowe ( confessio partiana), dotyczące pewnych elementów zdarzenia. Przyznanie może być odwołane ( confesio revocabilis). Przyznanie się do winy nie jest królową dowodów ( confesio est regina probationem), z tym że nie może ono by formalne i zdawkowe, a powinno być rzeczywiste i przekonujące.

Nieprzyznanie się do winy jest formą obrony oskarżonego i nie może wywoływać żadnych negatywnych skutków procesowych dla oskarżonego.

Pomówienie jest obciążeniem innej osoby odpowiedzialnością za zarzucany czyn przy zrzuceniu odpo­wiedzialności z własnej osoby, bądź na obciążeniu innej osoby współsprawstwem. Wyróżnia się: a) pomówienie złożone, w którym oskarżony obciąża siebie i dodatkowo inną osobę, b) pomówienie proste, w którym oskarżony przerzuca winę z siebie na inną osobę, c) pomówienie bezinteresowne, gdy oskarżony mając świadomość, że nie poprawi swojej sytuacji obciąża inną osobę.

Dla przyjęcia pomówienia za podstawę ustaleń faktycznych trzeba, aby wyjaśnienia te były logiczne, kon­sekwentne i wsparte innymi dowodami

Alibi polega wskazaniu fizycznej nieobecności na miejscu czynu, stanowiące jeden z klasycznych środków obrony. Za dowody alibijne zwykło się uznawać tylko takie, które wskazują niemożność popełnienia czynu z powodu obecności oskarżonego w innym miejscu.

€Oskarżony musi być pouczony zarówno o prawie składania wyjaśnień, jak też o prawie do odmówienia wyjaśnień lub odpowiedzi na poszczególne pytania. W zakres pouczenia wchodzi też podanie informacji o możliwości odmówienia składania wyjaśnień lub odpowiedzi na poszczególne pytania bez podania powodów takiej decyzji. Art. 300 k. p. k. nakazuje to uczynić przez pierwszym przesłuchaniem w charakterze podejrzanego.

€ Oskarżony, który jest obecny przy czynnościach dowodowych, jest uprawniony do składania wyjaśnień co do każdego dowodu; jest to forma realizacji prawa do obrony.

€ Zasadą jest, iż wyjaśnienia są zamieszczane w protokole ( art. 143 § 1 pkt 2 k. p. k.). Ustawa dopuszcza złożenie wyjaśnienia przez podejrzanego w formie pisemnej, ale tylko w postępowaniu przygotowawczym( art. 176 § 1 k. p. k.). Nie ma ono jednak samoistnego bytu, ale stanowi załącznik do protokołu przesłuchania podejrzanego; ma charakter komplementarny. Konieczne jest sporządzenie protokołu przesłuchania podejrzanego i odnotowanie odpowiedzi podejrzanego na pytanie, czy przyznaje się do zarzucanego mu czynu, oraz informacji, że podejrzany lub jego obrońca zażądał umożliwienia mu złożenia wyjaśnień na piśmie. Nie jest dopuszczalne złożenie pisemnych wyjaśnień bez sporządzenia protokołu przesłuchania ( arg. ex art. 176 § 4 in fine).

€ Przyjęcie pisemnych wyjaśnień następuje na wniosek podejrzanego lub jego obrońcy. Może ono być złożone na piśmie lub do protokołu. Jest to prawo podejrzanego i nie może narzucić tej formy wyjaśnień organ procesowy.

Przesłuchujący jest zobowiązany podjąć środki zapobiegające porozumieniu się oskarżonego z innymi osobami. Chodzi o to, aby były to autentyczne własne wyjaśnienia oskarżonego. Podczas pisania wyjaśnień oskarżony nie może kontaktować się też ze swoim obrońcą. Oskarżony może korzystać z notatek, lecz o tym powinna być dokonana adnotacja w protokole przesłuchania; będzie to jeden z czynników branych pod uwagę przy ocenie wiarygodności wyjaśnień.

€ Wyjaśnienia te muszą być napisane samodzielnie przez oskarżonego. Ustawa nie wymaga, by były napisane własnoręcznie; mogą być sporządzone na maszynie lub na komputerze, z tym że w tym ostatnim wypadku musi być wyeliminowana możliwość ich odtworzenia z dyskietki lub płyty CD. Wyjaśnienia te powinny być podpisane przez oskarżonego z zaznaczeniem daty ich złożenia.

€ Decyzję co do umożliwienia sporządzenia na piśmie wyjaśnień podejmuje przesłuchujący. Można odmówić jedynie z ważnych powodów, np. w czasie przesłuchania przez prokuratora przed wystąpieniem z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania można odmówić z uwagi na konieczność niezwłocznego doprowadzenia oskarżonego do sądu, gdyż wkrótce upływa 48 godzinny termin zatrzymania.

€ Pisemne wyjaśnienia oskarżonego stanowią pełnoprawny dowód w sprawie i podlegają odczytaniu na rozprawie głównej. Odczytuje się je zawsze; nie wymaga się spełnienia warunków określonych w art. 389 k. p. k.

Organ procesowy przeprowadzający czynność przesłuchania powinien - na podstawie art. 16 § 2 k. p. k. - poinformować podejrzanego o możliwości złożenia żądania, by mógł złożyć wyjaśnienia w formie pisemnej, zaznaczając zarazem, że żądanie to może nie być uwzględnione.

2. Świadek i jego zeznania

€ Świadkiem może być każda osoba fizyczna, z wyjątkiem oskarżonego; współoskarżony, gdy jest przesłuchiwany w sprawie wyłączonej przeciwko innemu ze współsprawców, występuje w roli świadka. Nie może tej roli pełnić w sprawie prowadzonej łącznie w stosunku do wszystkich oskarżonych, w tym także co do zarzutu, który go nie dotyczy.

Każda osoba - zgodnie z art. 177 § 1 - wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania. Obowiązek ten istnieje także wówczas, gdy osoba wezwana w charakterze świadka nic nie wie na temat zdarzenia będącego przedmiotem toczącego się procesu lub okoliczności z nim związanych albo mających jakiekolwiek znaczenie dla postępowania. Ma on obowiązek stawienia się w miejscu i czasie określonym przez ten organ. Osoba wezwana nie jest uprawniona do oceny, czy została wezwana zasadnie; ma podporządkować się wezwaniu. Powstanie tego obowiązku uzależnione jest od prawidłowego wezwania osoby Wymogi formalne wezwania są określone w art. 129 § 1 k. p. k.. Nie wywołują negatywnego skutku na powstanie tego stosunku niektóre wadliwości wezwania, np. nieokreślenie sprawy, w jakiej osoba jest wzywana. Jednakże nieokreślenie charakteru, w jakim osoba ma się stawić, nie rodzi obowiązku stawiennictwa, ustawa bowiem nie ustanawia ogólnego obowiązku stawiennictwa osób w postępowaniu karnym; osoba wezwana musi wiedzieć, w jakim charakterze jest wzywana.

Ma ona obowiązek stawić się nawet wówczas, gdy jest uprawniona do odmowy zeznań. Pozbawione jest znaczenia prawnego jej oświadczenie na piśmie, nadesłane do organu procesowego, iż korzysta z prawa odmowy zeznań; musi ono być udokumentowane w wymaganej formie, tj. protokole.

Obowiązek stawiennictwa nie dotyczy osób korzystających z prawa zakrajowości, a można jedynie zwrócić się do nich o wyrażenie zgody na złożenie zeznań (art. 581 § 1 k. p. k.).

Osoba może sama zgłosić się do organu procesowego w celu złożenia zeznań.

Nie ma przeszkód prawnych do przesłuchania w charakterze świadka Prezydenta RP; takiego zakazu nie da się wyprowadzić z art. 10, jak i art. 126 Konstytucji RP. Niemniej każdy urzędujący Prezydent RP narażony jest na działania jego przeciwników politycznych zmierzające np. do zdyskredytowania go w opinii publicznej lub do zakłócenia toku wykonywania przez niego obowiązków prezydenckich i dlatego sąd orzekający nie może dać się wykorzystać dla celów pozaprawnych, politycznych. W każdej sprawie należy więc bardzo starannie rozważyć celowość powołania Prezydenta na świadka i w razie potrzeby odmówić powołania tego dowodu. W razie dopuszczenia tego dowodu nie ma bezwzględnego obowiązku ustalać z Prezydentem lub jego Kancelarią czasu i miejsca odebrania od niego zeznań; Sąd może wezwać Prezydenta na określony dzień i godzinę do sądu na rozprawę celem odebrania od niego zeznań.

€Wyjątkowo można odstąpić od wzywania świadka, ale tylko wtedy gdy nie może stawić się z powodu choroby, kalectwa lub innej nie dającej się pokonać przeszkody; można przesłuchać go w miejscu jego pobytu ( art.177 § 2 k. p. k.).

€Wezwanie do stawiennictwa nie jest tożsame z obowiązkiem złożenia zeznań. Osoba taka może być przecież uprawniona do jego odmowy. Jest to obowiązek pomocniczy w stosunku do obowiązku głównego, jakim jest obowiązek złożenia zeznań (ad generalis et ad rem).

€Niestawiennictwo świadek powinien usprawiedliwić; w przeciwnym wypadku naraża się na karę porządkową ( art. 285 k. p. k.). Stawiennictwo świadka bowiem jest zagwarantowane możliwością zastosowania środków przymusu w postaci kary pieniężnej (art. 285 § 1 k. p. k.) oraz zatrzymania i przymusowego doprowadzenia (art. 285 § 2).

€

Głównym obowiązkiem świadka jest złożenie zeznań, czyli przekazanie organowi procesowemu wiadomości dotyczących przedmiotu procesu. Zeznanie obejmuje podanie przez świadka danych dotyczących jego osoby (ad generalia) oraz przedstawienie tego, co świadkowi wiadomo w sprawie (ad rem). Obowiązek ten jest wyłączony lub ograniczony w stosunku do niektórych osób z uwagi na istniejące zakazy dowodowe, ale tylko w zakresie zeznania ad rem; obejmuje całe zeznanie lub określone jego części, np. związane z prawem nieodpowiadania na niektóre pytania lub w zakresie objętym tajemnicą.

Przesłuchanie świadka może nastąpić przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość ( art. 177 § 1 a k. p. k.).

Świadek korzysta z ochrony prawnokarnej przed zamachami na niego. Przestępstwem stypizowanym w art. 245 k. k. jest używanie przemocy lub groźby bezprawnej w celu wywarcia wpływu na świadka, biegłego, tłumacza, oskarżyciela albo oskarżonego lub naruszanie jego nietykalności cielesnej.

Bezprawna odmowa zeznań nie wyczerpuje znamion przestępstwa zatajania prawdy ( art. 233 k. k.) lub poplecznictwa (art. 239 § 1 k. k.), chociaż może w istotny sposób utrudnić dotarcie do prawy obiektywnej; sankcję za niezrealizowanie obowiązku złożenia zeznania są kary porządkowe przewidziane w art. 287 k. p. k..

3. Świadek anonimowy ( incognito, utajniony)

€Świadkiem anonimowym (incognito, utajnionym) jest świadek, co do którego utajniono okoliczności umożliwiające ujawnienie tożsamości świadka, w tym danych osobowych. Ma to sprzyjać uzyskaniu od niego bezstronnych i wyczerpujących zeznań, pozbawionych ewentualnego piętna obaw przed poważnym niebezpieczeństwem. Chodzi o ochronę świadka lub osoby dla niego najbliższej przed zagrożeniem, jakie może istnieć dla niego ze strony sprawcy przestępstwa lub innych osób. Utajnienie obejmuje wszystkie okoliczności, które znajdują się w zeznaniach świadka incognito, które mogłyby doprowadzić do jego zidentyfikowania, np. dane dotyczące miejsca jego pracy, że jest sąsiadem oskarżonego. Chodzi o to, aby zapewnić świadkowi skuteczna anonimowość.

Funkcjonowanie tego świadka powoduje poważne ograniczenia zasady bezpośredniości i prawa oskarżonego do obrony, uniemożliwiając lub utrudniając oskarżonemu i jego obrońcy skuteczne kwestionowanie takich zeznań. Prawo oskarżonego do osobistego kontaktu ze świadkami strony przeciwnej jest warunkiem niezbędnym urzeczywistniania prawa do obrony i warunkuje jakość zasady kontradyktoryjności i zasady prawdy obiektywnej. Oskarżony i jego obrońca, nie znając tożsamości świadka, nie są w stanie wykazać, że zeznania są stronnicze, np. nie mogąc wskazać, jakie stosunki łączyły świadka z oskarżonym lub jakimi motywami kierował się świadek, decydując się na złożenie zeznań obciążających oskarżonego Dlatego też ustawa określa warunki nadania świadkowi takiego statusu, jak też tryb postępowania. €

Ustawa, mając na względzie, iż anonimizacja świadka w sposób istotny ogranicza prawo do obrony, zastrzega, że utajnieniu nie podlegają okoliczności, które mają znaczenie dla rozstrzygnięcia w sprawie; uczyniono to od strony negatywnej, stanowiąc, że jest to dopuszczalne „jeżeli nie mają one znaczenia dla rozstrzygnięcia w sprawie.” Utajnienie takich okoliczności nie wpływa w żaden sposób obronę oskarżonego, skoro nie przeprowadza się dowodu na okoliczność, która nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy ( art. 170 § 1 pkt 2 k. p. k. ).

€€ Status świadka anonimowego może być przyznany w wypadku, gdy zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach świadka lub osoby dla niego najbliższej. Wymóg, by obawa takiego niebezpieczeństwa była „uzasadniona”, wskazuje, że musi ona wynikać z określonych okoliczności. Muszą one wskazywać, że niebezpieczeństwo takie rzeczywiście istnieje; ma to być niebezpieczeństwo realne i konkretne. Nie ma znaczenia źródło zagrożenia świadka i może ono pochodzić od oskarżonego lub jego rodziny albo członków zorganizowanej grupy i mieć związek z przestępstwem objętym postępowaniem, w którym świadek składa zeznanie lub wynikać ze zdarzeń wcześniejszych Konieczne jest ustalenie, jakie zagrożenie istnieje i kogo ono dotyczy. Nie wystarcza subiektywne przekonanie świadka o występowaniu takiego niebezpieczeństwa; ma ono charakter obiektywny i oceny tej dokonuje sąd lub prokurator, który może przyjąć jego istnienie nawet wówczas, gdy świadek go nie odczuwa

Ustawa nie uzależnia stosowania tej instytucji od rodzaju lub wagi przestępstwa, jak też od trybu lub stadium postępowania, aczkolwiek z reguły - ze względu na rodzaj niebezpieczeństwa może chodzić o przestępstwa większej wagi. Świadkowi może być nadany taki status w dochodzeniu lub śledztwie prowadzonym in rem lub in personam, a także dopiero w stadium postępowania jurysdykcyjnego.

€ Nadanie świadkowi statusu świadka anonimowego może nastąpić z inicjatywy świadka lub z urzędu; ustawa nie uzależnia utajnienia świadka od wniosku zainteresowanego. W pierwszym wypadku świadek powinien podać okoliczności wskazujące, że zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla jego życia zdrowia albo mienia albo dla jego osoby najbliższej, a w drugim z relacji świadka może wynikać taka potrzeba i organ procesowy powinien mu zasugerować taką możliwość, a przynajmniej pouczyć go, że może uzyskać taki status. Nie można tego uczynić wbrew woli świadka Wniosek o wydanie postanowienia o zachowaniu w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka, może zostać złożony w pisemnym zawiadomieniu o przestępstwie do protokołu przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie, do protokołu przesłuchania świadka, a także ustnie lub na piśmie - odpowiednio sądowi, a w postępowaniu przygotowawczym prokuratorowi lub innemu organowi prowadzącemu postępowanie.

O utajnieniu danych świadka w postępowaniu przygotowawczym decyduje prokurator, a w stadium jurysdykcyjnym - sąd. Taką decyzję podejmuje prokurator także w śledztwie lub dochodzeniu prowadzonym przez Policję lub inny organ; jest to kompetencja zastrzeżona wyłącznie dla prokuratora, a nie mają jej inne organy uprawnione do prowadzenia dochodzenia. Do sądu lub prokuratora należy ocena, czy rzeczywiście zachodzi obawa niebezpieczeństwa, o której mowa w art. 184 § 1 k. p. k.. Postępowanie w tym zakresie toczy się bez udziału stron i objęte jest tajemnicą państwową.

€Utajnienie danych świadka następuje w formie postanowienia. W jego uzasadnieniu należy wskazać okoliczności uzasadniające istnienie obawy niebezpieczeństwa dla świadka, z czyjej strony ono grozi oraz jakich dóbr dotyczy. W postanowieniu pomija się okoliczności umożliwiające ujawnienie tożsamości świadka, w tym danych osobowych

Postanowienie to doręcza się oskarżonemu, a wydane przez sąd także prokuratorowi (art. 100 § 2).

Z akt sprawy wyłącza się wniosek oraz protokoły zawierające okoliczności umożliwiające ujawnienie tożsamości świadka, w tym jego danych osobowych. Zakres wyłączeń określa w formie zarządzenia sędzia, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator. Wyłączonym protokołom i wnioskowi daje się klauzulę "ściśle tajne",

€ Na postanowienie w sprawie utajnienia świadka przysługuje zażalenie. Zaskarżeniu podlega zarówno postanowienie o utajnieniu świadka, jak i o odmowie utajnienia. Zażalenie wnosi się w terminie 3 dni. Uprawnionym do jego złożenia jest świadek i oskarżony, a postępowaniu przed sądem także prokurator. Zażalenie na postanowienie prokuratora rozstrzyga sąd właściwy do rozpoznania sprawy. Sąd jest upoważniony do kontroli zasadności i procedury utajnienia świadka przez prokuratora. Postępowanie dotyczące zażalenia jest objęte tajemnicą państwową i toczy się bez udziału stron ( art. 184 § 5 k. p. k. ).

W razie uwzględnienia zażalenia protokół przesłuchania świadka podlega zniszczeniu; o zniszczeniu protokołu należy uczynić wzmiankę w aktach sprawy( art. 184 § 6 k. p.k.).

€ Uprawnionym do przesłuchania takiego świadka w postępowaniu przygotowawczym jest prokurator, a w postępowaniu sądowym - sąd; może on zlecić wykonanie tej czynności sędziemu wyznaczonemu ze swego składu ( art. 184 § 3 k. p. k.). W przesłuchaniu świadka przez sąd lub sędziego wyznaczonego mają prawo wziąć udział prokurator, oskarżony i jego obrońca, których należy ich powiadomić o czasie i miejscu przesłuchania ( art. 117 § 1 k. p. k.); co do miejsca wystarczy wskazanie miejsca stawienia się do udziału w czynności, które nie musi być tożsame z miejscem przesłuchania. Oskarżonego pozbawionego wolności sprowadza się tylko wtedy, gdy sąd uzna to za konieczne.

Przesłuchanie świadka przez prokuratora, a także przez sąd powinno odbywać się w specjalnie w tym celu przygotowanym pomieszczeniu, zapewniającym świadkowi bezpieczeństwo i zachowanie w tajemnicy okoliczności umożliwiające ujawnienie tożsamości świadka. Pomieszczenie może znajdować się również poza siedzibą sądu lub prokuratury prowadzących postępowanie. Pomieszczenie powinno posiadać zabezpieczenia uniemożliwiające dostęp osób nieupoważnionych podczas przesłuchania, jak również wykluczające możliwość ujawnienia okoliczności, umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka.

Oskarżony lub obrońca nie mogą mieć pełnej możliwości wzrokowej i słuchowej percepcji jego zeznań, ale mają prawo zadawać mu pytania. Nie mogą, by nie zdekonspirować świadka, zadawać mu bezpośrednio pytań, ale mogą to czynić za pośrednictwem sądu. Prokurator, skoro może znać dane osobowe świadka, może zadawać bezpośrednio świadkowi pytania, jak też obserwować jego reakcję w trakcie składania zeznań.

Najodpowiedniejszą formą przesłuchania świadka anonimowego może być przesłuchanie go przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość ( art. 177 § 1a k.p.k.); takie przesłuchanie daje najlepszą gwarancję nieujawnienia jego tożsamości. W czynności tej z reguły uczestniczą specjaliści, zapewniający sprawność urządzeń i odpowiadający za techniczne warunki zapewnienia anonimowości świadka.

€ Protokół przesłuchania świadka może być udostępniony tylko oskarżonemu lub obrońcy i to tylko w sposób uniemożliwiający ujawnienie okoliczności, pozwalających na zidentyfikowanie świadka ( art. 184 § 2 in fine k. p. k.). 

€ Od świadka anonimowego należy odróżnić świadka koronnego, którym jest podejrzany dopuszczony do składania zeznań w charakterze świadka (zob. ustawę z dnia 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym, Dz. U. nr 114, poz. 738). Świadek koronny nie może być świadkiem anonimowym ( art. 8 cyt. ustawy).

Ustawa dopuszcza zrezygnowanie przez świadka ze statusu świadka anonimowego ( art. 184 § 7 k. p.k.). Może on do czasu zamknięcia przewodu sądowego przed sądem pierwszej instancji, wystąpić z wnioskiem o uchylenie postanowienia o utajnienie go. Na postanowienie w przedmiocie wniosku służy w terminie 3 dni zażalenie świadkowi i oskarżonemu, a w postępowaniu przed sądem także prokuratorowi. ( arg. ex art. 184 § 5 i 7 k. p. k.). Zażalenie na postanowienie prokuratora rozpoznaje sąd właściwy do rozpoznania sprawy.

Możliwa jest deanomizacji świadka, jeżeli:

a) w czasie wydania postanowienia o utajnieniu świadka nie istniała uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach świadka lub osoby dla niego najbliższej, czyli nie było postaw do wydania postanowienia o anonimizacji świadka,

b) świadek złożył świadomie fałszywe zeznania; nie musi być skazany za złożenie fałszywych zeznań, a wystarczające jest, iż istnieje uzasadnione podejrzenie złożenia przez niego fałszywych zeznań

c) nastąpiło jego ujawnienie, np. sam świadek ujawnił się lub został zdekonspirowany.

Deanonimizacja następuje przez uchylenie postanowienia o utajnieniu świadka. Postanowienie o uchylenie postanowienia o utajnieniu świadka wydaje w postępowaniu przygotowawczym prokurator, a w postępowaniu sądowym sąd, na wniosek prokuratora; sąd nie może podjąć postanowienia z urzędu.

4. Świadek poniżej 15 lat

W sprawach o przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajowości ( rozdział XXV k. k.) i przeciwko rodzinie i opiece ( rozdział XXVI k. k.) pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, powinno się przesłuchiwać w charakterze świadka tylko raz ( przesłuchanie obligatoryjne) , chyba że:

1. wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania,

2. zażąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego ( art. 185a § 1 k. p. k.).

Jest to wyraz troski o ofiary przestępstw, by zaoszczędzić im przykrych przeżyć związanych z powrotem do zdarzenia przestępnego w wyniku przesłuchania i to niekiedy wielokrotnego. Przesłuchanie w tym trybie ograniczono do pokrzywdzonego w wieku do 15 lat ( ograniczenie podmiotowe) przestępstwem należącym do przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajowości ( ograniczenie przedmiotowe). Chodzi o pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania, a nie czynu - jak było poprzednio - nie ukończył 15 lat. Ustawa przyjmuje jako zasadę jednorazowe przesłuchanie w toku całego postępowania, tj. przygotowawczego i jursdykcyjnego; w art. 185a § 1 expressis verbis zaznaczono, że przesłuchanie powinno nastąpić „tylko raz.” Słowo tylko podkreśla tę zasadę. Osoby tej nie przesłuchuje się także na rozprawie. Ze względu na to, że ma to być jedno przesłuchanie powinno ono być wyczerpujące, tak by nie zachodziła potrzeba jego uzupełnienia w późniejszym czasie.

Przesłuchanie przeprowadza sąd na posiedzeniu z udziałem biegłego psychologa. Prokurator, obrońca oraz pełnomocnik pokrzywdzonego mają prawo wziąć udział w przesłuchaniu. Przedstawiciel ustawowy lub opiekun faktyczny ma prawo również być obecna przy przesłuchaniu, jeżeli nie ogranicza to swobody wypowiedzi przesłuchiwanego ( art. 185a § 2 k. p. k.).

Jeżeli względy techniczne nie stoją na przeszkodzie przesłuchanie utrwala się za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk ( art. 147 § 1 pkt 2 k. p. k.).

Protokół przesłuchania odczytuje się na rozprawie głównej, a jeżeli został sporządzony zapis dźwiękowy przesłuchania, odtwarza się go ( art. 185a § 3 k.p.k.).

Ze względu na to, że przesłuchanie ma miejsce jednej raz i nie przeprowadza się go ponownie na rozprawie dowodem są zeznania zawarte w protokole przesłuchania. Jest on odczytywany na rozprawie głównej. Jeżeli został sporządzony zapis dźwiękowy przesłuchania, odtwarza się go. W wypadku utrwalania czynności za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięku, protokół można ograniczyć do zapisu najbardziej istotnych oświadczeń osób biorących w niej udział, a zapis i jego przekład stanowią załączniki do protokołu ( art. 147 § 3 k. p. k.).

Świadka nie będącego pokrzywdzonym, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat można przesłuchać ( przesłuchanie fakultatywne) tylko raz w sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby karalnej lub o przestępstwa przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności, jeżeli zeznania tego świadka mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy ( art. 185b k. k.) Przesłuchania odbywa się w taki sam sposób, jak pokrzywdzonego, o którym była mowa wyżej.

5. Tryb przesłuchania świadka

€ Przed rozpoczęciem przesłuchania uprzedza się świadka o odpowiedzialności karnej za zeznanie nieprawdy lub zatajenie prawdy ( art. 190 § 1 k.p.k.). Jest to procesowy obowiązek organu dokonującego przesłuchania; chodzi o wszystkie organy, które wykonują tę czynność( sądu, prokuratora, funkcjonariusza organu dochodzeniowego). Dotyczy ono każdego świadka. Jest to środek procesowy, służący oddziaływaniu na świadka w celu złożenia przez niego prawdziwych zeznań. Z drugiej strony uprzedzenie świadka o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznanie lub odebranie przyrzeczenia jest warunkiem jego odpowiedzialności za fałszywe zeznanie (art. 233 § 2 k.k.). Uprzedzenie jest konieczne także wówczas, gdy od świadka odbierane jest przyrzeczenie.

€Nie wystarcza samo ograniczenie się do wskazania, że złożenie fałszywych zeznań stanowi przestępstwo zagrożone określoną karą, ale konieczne jest upewnienie się, że świadek zrozumiał treść uprzedzenia. Należy wyraźnie wyjaśnić świadkowi, że odpowiedzialność karna grozi nie tylko za podanie nieprawdy, ale i za zatajenie prawdy.

€Uprzedzenie o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznanie następuje przed odebraniem od świadka danych personalnych. Ustawa wymaga, by uprzedzenie to nastąpiło przed rozpoczęciem przesłuchania, a rozpoczyna się ono - zgodnie z art. 191 k.p.k. - od zapytania świadka m.in. o imię i nazwisko. Uprzedzenie ma miejsce przed każdym przesłuchaniem, nawet wówczas gdy świadek w tym samym postępowaniu był już przesłuchiwany i uprzedzany o tej odpowiedzialności. Przesłuchujący nie może odstąpić od tej czynności, jak też nie może świadka od tego zwolnić.

€W postępowaniu przygotowawczym świadek podpisuje oświadczenie, że został uprzedzony o tej odpowiedzialności. W postępowaniu sądowym fakt pouczenia jest odnotowywany w protokole.

Przesłuchanie rozpoczyna się od zapytania świadka o imię, nazwisko, wiek, zajęcie, miejsce zamieszkania, karalność za fałszywe zeznanie lub oskarżenie oraz stosunek do stron ( art. 191 § 1 k.p.k.). €Stosunek do stron to stosunek do oskarżonego (podejrzanego) i pokrzywdzonego, dotyczący nie tylko pokrewieństwa lub powinowactwa, ale i innych okoliczności, np. szczególnej przyjaźni, narzeczeństwa, zależności służbowej, materialnej itp. Uzyskane od świadka dane wpisuje się do protokołu.

Świadka należy uprzedzić o prawie odmowy zeznań ( art. 182 k.p.k.) , prawie uchylenia się od odpowiedzi na pytanie ( art. 183 k. p. k) oraz o możliwości zwolnienia od złożenia zeznań( art. 185 k. p. k.) jeżeli ujawnią się okoliczności objęte tymi przepisami ( art. 191 § 2 k.p.k.). Obowiązek pouczenia świadka o tych uprawnieniach ma umożliwić mu ich realizację; by świadek mógł skorzystać z prawa odmowy zeznań lub uchylić się od odpowiedzi na pytanie, musi wiedzieć, iż może to uczynić. Nieuprzedzenie świadka o prawie odmowy zeznania lub odpowiedzi na pytania, poza skutkami procesowymi w postaci ewentualnego uchylenia wyroku, może spowodować bezkarność świadka za złożenie fałszywych zeznań, jeżeli zostały one złożone z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jemu samemu lub jego najbliższym (art. 233 § 3 k.k.).

€Ze względu na bezpieczeństwo świadka ustawa przyznaje mu w określonych sytuacjach prawo zastrzeżenia danych dotyczących miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu oraz podania zamiast miejsca zamieszkania innego adresu dla doręczeń pism procesowych ( tzw. częściowa anonimizacja świadka lub częściowe utajnienie świadka albo mały świadek in cognito). Świadek może żądać, by pisma dla niego były doręczane do instytucji, w której jest zatrudniony lub pod inny wskazany przez niego adres( art. 191 § 3 k.p.k.). Zastrzeżenie miejsca zamieszkania może mieć miejsce wówczas, gdy zachodzi uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec świadka lub osoby najbliższej w związku z jego czynnościami. Organ procesowy jest obowiązany to żądanie uwzględnić. € Nie może oceniać, czy niebezpieczeństwo to jest realne, bowiem decyzja w tym względzie została pozostawiona świadkowi. Chodzi nie o obiektywne niebezpieczeństwo, ale subiektywne odczucie świadka jego istnienia.

€ Jednym z procesowych środków zmierzających do zapewnienia prawdziwości zeznań świadków jest przyrzeczenie. Ma ono służyć motywowaniu świadka do składnia prawdziwych zeznań. Przyrzeczenie jest składane przed rozpoczęciem zeznań; ma charakter promisoryjny. Kodeks nie przewiduje przyrzeczenia asertoryjnego, w którym świadek zapewniałby post factum, że złożone wcześniej zeznanie jest prawdziwe. €

Złożenie przyrzeczenia może mieć miejsce w stadium jurysdykcyjnym. Odebrać je może tylko sąd lub sędzia wyznaczony. Ten ostatni może to uczynić w wypadku, gdy przesłuchanie zostało mu zlecone przez sąd (art. 396 § 2 k. p. k.). Przyrzeczenia nie składa się w postępowaniu przygotowawczym, z wyjątkiem sytuacji, gdy czyni to sąd ( art. 185a i art. 316 § 3 k. p. k. ); nie może go odebrać nie tylko organ prowadzący dochodzenie, ale i prokurator. € Złożenie przyrzeczenia jest obowiązkiem każdego świadka, z wyłączeniem świadków, od których nie odbiera się przyrzeczenia (art. 189 k. p. k.).  Nie odbiera się przyrzeczenia ( art. 189 k. p. k.):

1) od osób, które nie ukończyły 17 lat,

2) gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie, że świadek z powodu zaburzeń psychicznych nie zdaje sobie należycie sprawy ze znaczenia przyrzeczenia,

3) gdy świadek jest osobą podejrzaną o popełnienie przestępstwa będącego przedmiotem postępowania lub pozostającego w ścisłym związku z czynem stanowiącym przedmiot postępowania albo gdy za to przestępstwo został skazany,

4) gdy świadek był prawomocnie skazany za fałszywe zeznanie lub oskarżenie.

Ponadto można też odstąpić od odebrania przyrzeczenia, jeżeli obecne strony nie sprzeciwiają się temu; przy sprzeciwie chociażby jednej strony sąd jest obowiązany odebrać przyrzeczenie. Treść art. 187 § 3 k.p.k. wskazuje, że inicjatywa może wyjść od sądu, a strony jedynie mogą ją akceptować. Nie ma jednak przeszkód, by z propozycja taka wystąpiła strona lub strony, z tym, że decyduje zawsze sąd. Zasadą powinno być odbieranie przyrzeczenia. Podejmując decyzję o odstąpieniu od przyjęcia przyrzeczenia należy brać pod wagę status społeczny świadka oraz charakter jego związku z rozpoznawaną sprawą. Może odebrać przyrzeczenie od świadka, którego uprzednio zwolniono z tego obowiązku; może to mieć miejsce w toku przesłuchania, zwłaszcza gdy z jego relacji wynika, że składa zeznania fałszywe.

€ Odebranie od świadka przyrzeczenia nie oznacza braku zaufania do niego czy podejrzenia o możliwość złożenia fałszywych zeznań. Ma ono sprzyjać uzyskaniu prawdziwych zeznań. €Przyrzeczenie powinno być odbierane oddzielnie od każdego świadka Grupowe jego odbieranie wypacza sens i znaczenie przyrzeczenia. €W razie odmowy złożenia przyrzeczenia na świadka może być nałożona kara pieniężna w wysokości 3000 zł (art. 287 § 1 w zw. z art. 285 § 1 k. p. k.). Nie może być orzeczona kara porządkowa aresztowania (arg. ex art. 287 § 2 k. p. k.). Złożenie przyrzeczenia w wyniku nałożenia kary porządkowej stawia pod znakiem zapytania jego wartość.

Odebranie przyrzeczenia jest jednym, obok uprzedzenia o odpowiedzialności karnej, z alternatywnych warunków odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych zeznań ( art. 233 § 2 k. p. k.).

Świadek składa przyrzeczenie powtarzając za sędzią słowa: "Świadomy znaczenia moich słów i odpowiedzialności przed prawem przyrzekam uroczyście, że będą mówił szczerą prawdę, niczego nie ukrywając z tego, co mi jest wiadome" ( art. 188§ 1 k.p.k.). €Jego złożenie ma mieć charakter podniosły, o czym świadczy wymóg, by w czasie składania wszyscy stali, w tym także sędziowie. Osoby nieme i głuche składają przyrzeczenie przez podpisanie tekstu przyrzeczenia.  Świadkowi, który w danej sprawie składał już przyrzeczenie, sąd przypomina je przy przesłuchaniu, chyba że uzna za potrzebne ponowne odebranie przyrzeczenia ( art. 188 § 2- 4 k. p. k.).

6. Badania lekarskie świadka

Zasadą jest, że pokrzywdzony, inaczej niż oskarżony (art. 74 § 2 k.p.k. ), nie musi poddać się badaniom lekarskim, ale mogą one być przeprowadzone za jego zgodą. Ustawa wprowadza obowiązek poddania się oględzinom lekarskim i badaniom nie połączonym z zabiegiem chirurgicznym lub obserwacją w zakładzie leczniczym, jeżeli od stanu zdrowia świadka zależy karalność czynu ( art. 192 § 2 k.p.k.). Ma to miejsce m.in. przy przestępstwach: uszkodzenia ciała (art. 156 i art. 157 k.k.), sprowadzenia katastrofy, której następstwem jest ciężki uszczerbek na zdrowiu (art. 163 § 3 i 4, art. 173 § 3 i 4 k.k.), wypadku w komunikacji (art. 177 § 1 i 2 k.k.), obcowania płciowego z osobą nie posiadającą zdolności rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem (art. 198 k.k.). Nie może być poddany badaniu także i w tych wypadkach pokrzywdzony, który odmówił składania zeznań (art. 182) lub został od nich zwolniony (art. 185). Nie dotyczy to świadka, który odmówił zeznań ze względu na to, że jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem; w art. 192 § 3 k. p. k. ). jest mowa o odmowie zeznań z powodów określonych w art. 182 § 1 i 2, a pominięto § 3 tegoż przepisu.

€Świadek nie może być zmuszony do poddania się badaniu, z wyjątkiem wypadku, gdy jest pokrzywdzonym, a od stanu jego zdrowia zależy karalność czynu (art. 192 § 1 k. p. k.).

Ustawa dopuszcza jednak możliwość nawet wbrew woli świadka przesłuchania go z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psychologa. Warunkiem takiego przesłuchania jest istnienie wątpliwości co do stanu psychicznego świadka, jego stanu rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania przez niego postrzeżeń ( art. 192 § 2 k.p.k.).

Wątpliwości te muszą być rzeczywiste i wynikać z konkretnych faktów€. Przesłuchanie może zarządzić wyłącznie sąd lub prokurator; uprawnienie to nie przysługuje innym organom procesowym.

€ Zadaniem biegłego lekarza lub biegłego psychologa biorącego udział w przesłuchaniu jest wypowiedzenie się w kwestii rozwoju umysłowego świadka, jego zdolności postrzegania lub odtwarzania postrzeżeń, ocena zaś jego zeznań należy wyłącznie do organu procesowego

€Za zgodą świadka można poddać go oględzinom ciała i badaniu lekarskiemu lub psychologicznemu. W grę wchodzą także badania psychiatryczne świadka.

W celu ograniczenia kręgu osób podejrzanych lub ustalenia wartości dowodowej ujawnionych śladów można pobrać odciski daktyloskopijne, włosy, ślinę, próby pisma, zapach, wykonać fotografię osoby lub dokonać utrwalenia głosu. Po wykorzystaniu w sprawie, w której dokonano pobrania lub utrwalenia, pobrany lub utrwalony materiał zbędny dla postępowania należy niezwłocznie usunąć z akt sprawy i zniszczyć ( art. 192a § 1 k.p.k.).

Za zgodą osoby badanej biegły może również zastosować środki techniczne mające na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu tej osoby ( art. 192 a § 2 k.p.k.).

---