STWIERDZENIE NABYCIA SPADKU

• instytucja ta wynika z potrzeby udokumentowania, kto i w jakiej części jest spadkobiercą

• w prawie polskim przyjęto znaną też niektórym innym ustawodawstwom koncepcję sądowego stwierdzenia nabycia spadku; w prawie spadkowym z 1946 r. instytucja ta nosiła nazwę stwierdzenia praw do spadku

POSTANOWIENIE STWIERDZAJĄCE NABYCIE SPADKU

1. postanowienie sądu

Stwierdzenie nabycia spadku następuje w drodze postanowienia wydanego przez sąd po przeprowadzeniu odpowiedniego postępowania w trybie nieprocesowym (art. 1025 § 1 k.c, art. 669-677 k.p.c.).

W postanowieniu tym wymienia się spadkodawcę oraz wszystkich spadkobierców, którym spadek przypadł, jak również wysokość ich udziałów (art. 677 § 1 zd. drugie k.p.c.). Nie wymienia się zatem spadkobierców, którzy zostali wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku.

Stwierdzenie nabycia spadku względem części majątku spadkowego albo tylko w stosunku do niektórych spadkobierców jest niedopuszczalne (orzeczenie SN z 23 czerwca 1967 r.); stwierdzenie może dotyczyć tylko spadku po jednym spadkodawcy, co jednak nie wyklucza możliwości łącznego rozpoznania przez sąd kilku spraw o stwierdzenie nabycia spadku i wydania jednego łącznego postanowienia, które w tym wypadku musi być rozbite na odrębne punkty, stwierdzające nabycie każdego z tych spadków.

W stwierdzeniu nabycia spadku nie wymienia się żadnych składników majątku spadkowego.

2. czas wydania postanowienia

Stwierdzenie nabycia spadku nie może nastąpić przed upływem sześciu miesięcy od otwarcia spadku, chyba że wszyscy spadkobiercy są już znani i złożyli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku (art. 1026 k.c). Oczywiście, może ono nastąpić później, w każdym razie dopiero wtedy, kiedy wszyscy znani spadkobiercy złożyli już wymagane oświadczenia albo kiedy upłynął już termin do złożenia przez nich takich oświadczeń.

3. charakter prawny i moc postanowienia sądu

Ma znaczenie deklaratywne, ponieważ nie tworzy nowego stanu prawnego, a jedynie potwierdza istniejący stan.

Ze stwierdzenia nabycia spadku wynika domniemanie prawne, że spadkobiercami są osoby w tym stwierdzeniu wymienione, i to w takich udziałach, jakie zostały tam określone.

Jest to domniemanie wzruszalne. Jednakże obalić je można tylko w szczególny sposób. Mianowicie, zazwyczaj obalenie domniemania wzruszalnego następuje za pomocą dowodu przeciwnego; aby obalić domniemanie co do faktu, należy wykazać, że fakt ten nie nastąpił (np. że dziecko - wbrew domniemaniu z art. 9 k.c. - urodziło się nieżywe), aby obalić domniemanie co do prawa, trzeba udowodnić, że prawo to nie powstało lub przysługuje komu innemu (np. że posiadacz samoistny nie jest właścicielem rzeczy, wbrew domniemaniu z art. 341 k.c), przy czym odpowiedni dowód przeciwny można przeprowadzić w każdym postępowaniu. Tutaj jednak jest inaczej. Aby obalić domniemanie co do prawa, wynikające ze stwierdzenia nabycia spadku, trzeba uzyskać uchylenie lub zmianę postanowienia sądu, które stanowi podstawę tego domniemania (art. 679 § 1 k.p.c.). Innymi słowy, obalenie tego domniemania może nastąpić tylko przez zniweczenie jego podstawy.

Trzeba podkreślić, że obalenie domniemania wynikającego ze stwierdzenia nabycia spadku nie pociąga za sobą nieważności czynności prawnej, zawartej - zanim to obalenie nastąpiło - przez osobę trzecią w dobrej wierze z tym, kto uzyskał stwierdzenie nabycia spadku, lecz spadkobiercą nie jest (art. 1028 k.c.)

4. legitymacyjny charakter

Stwierdzeniu nabycia spadku należy przypisywać tylko charakter dowodowy (nie wywiera skutków materialno-prawnych). Jest ono dowodem, który służy do wykazania, że na spadkobiercę przeszły prawa należące do spadku w całości bądź też w oznaczonym udziale. Dlatego też można powiedzieć, że ma ono dla spadkobiercy znaczenie legitymacyjne.

Znaczenie prawne stwierdzenia nabycia spadku przejawia się w dwojaki sposób:

1. w pewnym zakresie jest ono wyłącznym dowodem legitymującym spadkobiercę (art. 1027 k.c)

2. zapewnia ochronę osób trzecich, będących w dobrej wierze (art. 1028 k.c.)

5. wyłączność dowodowa

Stwierdzenie nabycia spadku jest dowodem wyłącznym, jeżeli jednocześnie zachodzą dwie okoliczności:

1. spadkobierca powołuje się na swe prawa wynikające z dziedziczenia, tzn. na to, że z mocy dziedziczenia nabył określone prawo

2. żądanie spadkobiercy zwraca się przeciwko osobie trzeciej, która nie rości sobie praw do spadku z tytułu dziedziczenia, tzn. nie jest współspadkobiercą ani też nie twierdzi, że nim jest

Ponieważ wpis do księgi, wieczystej pociąga za sobą skutki wobec osób trzecich, tylko na podstawie stwierdzenia nabycia spadku spadkobierca może być wpisany jako właściciel w księdze wieczystej nieruchomości, której własność należała do spadkodawcy (uchwala SN z 11 marca 1971 r)

Natomiast stwierdzenie nabycia spadku nie jest konieczne:

1. jeżeli to nie spadkobierca powołuje się na swe prawa wynikające z dziedziczenia wobec osoby trzeciej, ale przeciwnie - osoba nie roszcząca sobie praw do spadku występuje przeciwko spadkobiercy z żądaniem, które jej przysługiwało względem spadkodawcy, a obecnie jest skuteczne wobec spadkobiercy (wierzyciel spadku) musi jednak za pomocą innych środków dowodowych (na ogólnych zasadach) wykazać, że osoba, przeciwko której kierują swe żądania, jest spadkobiercą

2. w stosunkach między spadkobiercami, jeżeli jeden z nich powołuje się względem drugiego na swe prawa do spadku wynikające z dziedziczenia

6. ochrona dobrej wiary osób trzecich

Jeżeli ten, kto uzyskał stwierdzenie nabycia spadku, lecz spadkobiercą nie 312 jest, rozporządza prawem należącym do spadku na rzecz osoby trzeciej, osoba, na której rzecz rozporządzenie następuje, nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działa w złej wierze (art. 1028 k.c).

Dwie przesłanki ochrony:

1. osoba, która dokonuje rozporządzenia prawem należącym do spadku lub zwalnia dłużnika od obowiązku, uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, lecz w rzeczywistości spadkobiercą nie jest

• w drodze wykładni a maiori ad minus wypada uznać, że tak samo jest, gdy osoba ta w stwierdzeniu nabycia spadku figuruje jako jedyny spadkobierca, podczas gdy w rzeczywistości ma ona tylko udział w spadku

• nie jest przy tym istotne, czy kontrahent tej osoby zna treść stwierdzenia nabycia spadku (omawiany przepis nie zawiera takiego wymagania)

2. kontrahent rzekomego spadkobiercy (czyli osoba trzecia, która nabyła prawo należące do spadku lub została zwolniona od zobowiązania) nie jest w złej wierze.

• w złej wierze jest zaś przede wszystkim ten, kto wie, że treść stwierdzenia nabycia spadku nie jest zgodna z rzeczywistym stanem prawnym; w złej wierze jest również ten, kto o niezgodności treści stwierdzenia nabycia spadku z rzeczywistym stanem prawnym nie wie wskutek rażącego niedbalstwa, a zatem kto o tej niezgodności mógł się z łatwością dowiedzieć

• rozstrzygające jest istnienie dobrej lub złej wiary w chwili dokonania rozporządzenia lub zwolnienia od obowiązku. Należy przy tym pamiętać, że istnienie dobrej wiary domniemywa się (art. 7 k.c)

• jest to szczególny wypadek nabycia od nieuprawnionego

• dotyczy on rozporządzeń poszczególnymi prawami należącymi do spadku, zarówno pod tytułem odpłatnym, jak i pod tytułem darmym.

• przez rozporządzenie należy tu rozumieć każdą czynność prawną, która powoduje utratę lub obciążenie prawa.

• omawiany przepis nie odnosi się do czynności jedynie zobowiązujących, które - w przeciwieństwie do czynności rozporządzających (lub zobowiązująco-rozporządzających) - nie są skuteczne wobec rzeczywistych spadkobierców.

• w celu uniknięcia wątpliwości art. 1028 wymienia również zwolnienie od obowiązku, które zresztą mieści się w pojęciu rozporządzenia; skuteczne jest zatem zarówno spełnienie świadczenia przez dłużnika spadku do rąk rzekomego spadkobiercy, jak i zwolnienie tego dłużnika z długu (art. 508 k.c.) przez rzekomego spadkobiercę

Gdyby pośród przedmiotów spadkowych znajdowała się cudza rzecz, w rzeczywistości nie należąca do spadku, osoba trzecia mogłaby nabyć jej własność tylko na zasadzie art. 169 k.c, a nie na podstawie art. 1028 k.c.

Artykuł 1028 k.c. nie ma zastosowania przy czynnościach prawnych pod tytułem ogólnym, a zatem przy zbyciu spadku lub udziału w nim w całości lub w części ułamkowej

7. roszczenie rzeczywistego spadkobiercy

1. w ramach ochrony dziedziczenia może żądać od rzekomego spadkobiercy na prawienia szkody z tytułu utraty przedmiotu należącego do spadku, jeżeli spełnione są przesłanki takiego roszczenia w świetle art. 1029 § 2 k.c.

2. jeżeli zaś rzekomy spadkobierca przedmiotem (prawem) należącym do spadku rozporządził nieodpłatnie na rzecz osoby trzeciej lub nie odpłatnie zwolnił osobę trzecią od zobowiązania, to - jak należy sądzić - rzeczywistemu spadkobiercy przysługuje przeciwko tej osobie roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia (art. 405 i nast. k.c.)

POSTĘPOWANIE W SPRAWACH O STWIERDZENIE NABYCIA SPADKU

1. właściwość sądu stwierdzenie nabycia spadku należy do właściwości:

1. sądu spadku (art. 669 k.p.c.)

2. gdy następuje ono w toku sprawy o dział spadku (art. 681 k.p.c.), a sprawę tę sąd spadku przekazał sądowi rejonowemu, w którego okręgu znajduje się spadek lub jego znaczna część albo w którego okręgu mieszkają wszyscy współspadkobiercy (art. 683 k.p.c.)

2. wniosek osoby zainteresowanej

Wszczęcie postępowania o stwierdzenie nabycia spadku następuje tylko na wniosek osoby mającej w tym interes prawny (art. 1025 § 1 k.c). Pojęcie to należy interpretować szeroko interes prawny w stwierdzeniu nabycia spadku mogą mieć:

1. osoby, które nie roszczą sobie praw do spadku np. wierzyciel spadkodawcy lub spadkobiercy, a nawet współwłaściciel nieruchomości, w której udział należał do spadkodawcy

2. osoby, które byłyby powołane do spadku, gdyby kto inny nie był spadkobiercą

3. nabywca spadku

4. spadkobierca

5. inne podmioty

Wszczęcia postępowania może żądać również prokurator.

3. zakres działania z urzędu

Jakkolwiek postępowanie wszczyna się tylko na wniosek, a osoby, które twierdzą, że są spadkobiercami, powinny przedstawić odpowiednie dowody, to jednak w toku postępowania przeważa zasada działania z urzędu.

Sąd bada z urzędu, kto jest spadkobiercą. W szczególności bada, czy spadkodawca pozostawił testament oraz wzywa do złożenia testamentu osobę, co do której zostanie uprawdopodobnione, że u niej znajduje się testament.

W celu wykonania zadania sądu, polegającego na ustaleniu, kto jest spadkobiercą, przewidziano w przepisach proceduralnych specjalne środki.

Za dowód, że nie ma innych spadkobierców, może być przyjęte zapewnienie złożone przez zgłaszającego się spadkobiercę; w zapewnieniu tym zgłaszający się powinien złożyć oświadczenie co do wszystkiego, co mu jest wiadome: o istnieniu lub nieistnieniu osób, które wyłączałyby znanych spadkobierców od dziedziczenia lub dziedziczyłyby wraz z nimi, oraz o testamentach spadkodawcy (art. 671 § 3 k.p.c. por. art. 233 k.k.).

Jeżeli zapewnienie nie było złożone albo jeżeli zapewnienie lub inne dowody nie będą uznane przez sąd za wystarczające, postanowienie w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku może zapaść dopiero po wezwaniu spadkobierców przez ogłoszenie (art. 672 i 673 k.p.c.), które powinno być umieszczone w piśmie poczytnym na całym obszarze państwa i podane publicznie do wiadomości w miejscu ostatniego zamieszkania spadkodawcy na tym obszarze (art. 674 k.p.c.). Stwierdzenie nabycia spadku może nastąpić wówczas dopiero po upływie sześciu miesięcy od dnia ogłoszenia (art. 675 i 676 k.p.c.).

Konsekwencją obowiązków sądu w zakresie ustalenia, kto jest spadkobiercą, polega przede wszystkim na tym, że sąd nie jest związany wskazaniem spadkobierców zawartym we wniosku. Może się bowiem okazać, iż spadkobiercami są inne osoby. Po wtóre - oddalenie wniosku o stwierdzenie nabycia spadku może nastąpić tylko wtedy, gdy wniosek taki złożyła osoba nie mająca w tym interesu, a więc nieuprawniona. Poza tym wypadkiem wszczęte postępowania kończy się zawsze stwierdzeniem nabycia spadku; gdyby bowiem dokonane ogłoszenie nie dało wyniku albo żadna z osób zgłaszających się nie udowodniła, że jest spadkobiercą, sąd stwierdzi nabycie spadku przez Skarb Państwa jako spadkobiercę ustawowego (por. art. 935 § 3 k.c).

UCHYLENIE LUB ZMIANA POSTANOWIENIA O STWIERDZENIU NABYCIA SPADKU

Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku podlega procedurze odwoławczej na normalnych zasadach stosowanych w postępowaniu nieprocesowym. Od postanowień sądu wydanych w pierwszej instancji służy więc apelacja, na postanowienia zaś sądu drugiej instancji - kasacja do Sądu Najwyższego (por. art. 518 i 519' k.p.c.).

Natomiast ze względu na szczególny charakter stwierdzenia nabycia spadku przewidziano trzy wypadki zmiany lub uchylenia odpowiedniego prawomocnego postanowienia. W dwóch wypadkach następuje to z urzędu, w jednym - na wniosek.

1. jeżeli stwierdzone zostało nabycie spadku po osobie uznanej za zmarłą lub której zgon został stwierdzony postanowieniem sądu, a następnie okazało się, że osoba ta pozostaje przy życiu i po
   stanowienie o uznaniu jej za zmarłą lub o stwierdzeniu jej zgonu zostało uchylone, sąd spadku z urzędu uchyli postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku

2. sąd zmienia z urzędu postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, jeżeli po wydaniu takiego
   postanowienia spadkobierca uchylił się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku złożonego pod wpływem błędu lub groźby albo od skutków prawnych niezłożenia żadnego oświadczenia w terminie i uchylenie się zostało prawomocnie zatwierdzone przez sąd, w wyniku czego krąg osób powołanych do spadku uległ zmianie (art. 690 §2 k.p.c.)

3. jeżeli osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, nie jest spadkobiercą lub jej udział w spadku jest inny niż stwierdzony, każdy zainteresowany może zgłosić wniosek o wszczęcie postępowania o uchylenie (sąd nie może poprzestań na uchyleniu; ma obowiązek stwierdzenia nabycia spadku przez właściwych spadkobierców usterka legislacyjna) lub zmianę odpowiedniego postanowienia (art. 679 § 1 zd. pierwsze i art. 679 § 2 k.p.c.)

1. co do zainteresowanego, który nie był uczestnikiem postępowania o stwierdzenie nabycia spadku ustawa nie przewiduje żadnych szczególnych ograniczeń

2. jeżeli zainteresowany był uczestnikiem tego postępowania, może on żądać zmiany postanowienia stwierdzającego nabycie tylko wówczas, gdy żądanie swe opiera na podstawie, której nie mógł poprzednio powołać, a żądanie zmiany zgłasza przed upływem roku od dnia, w którym uzyskał tę możność (art. 679 § 1 zd. drugie k.p.c.)

W razie przeprowadzenia dowodu, że spadek w całości lub w części nabyła inna osoba niż wskazana w prawomocnym postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku, sąd spadku, zmieniając to postanowienie, stwierdzi nabycie spadku zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym (art. 679 § 3 k.p.c.)

Ze względu na możliwość zmiany postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku w jednym z wymienionych wyżej trybów nie jest dopuszczalne wznowienie postępowania o stwierdzenie nabycia spadku na zasadach przewidzianych w art. 524 § 1 k.p.c.

^{ROZDZIAŁ X - STWIERDZENIE NABYCIA SPADKU}

1

3

---