ALINA RYNIO
CELE WYCHOWANIA MŁODZIEŻY W NAUCZANIU PRYMASA TYSIĄCLECIA. ANALIZA PEDAGOGICZNA W ŚWIETLE PRAWA I PRZYRZECZENIA HARCERSKIEGO
Dziś, gdy pamięć Prymasa Stefana Wyszyńskiego naturalnym biegiem rzeczy odchodzi w zapomnienie a znajomość rodzimej historii nie jest w cenie tak sformułowany temat może budzić zdumienie i zasadne pytania szczególnie wśród ludzi młodych. Ci ostatni nawet jeśli cenią tradycję, historię ojczystą i są harcerzami to najczęściej nie wiedzą, że Wielki Prymas Tysiąclecia Stefan Kardynał Wyszyński był harcmistrzem a w czasie swej młodości w latach 1915-1917 w szeregach szkół łomżyńskich pracował jako zastępowy. Z pewnością nie jest też im znana historia licznych spotkań Prymasa Polski z harcerstwem polonijnym czy istnienie krótkiego komentarza do Prawa Harcerskiego napisana przez niego na Zjazd Walny Z.H.P. poza granicami Kraju w Londynie. Wszystko to uzasadnia potrzebę niniejszego opracowania.
Jednak nawet fragmentaryczne potraktowanie problemu zawartego w temacie domaga się przywołania, przynajmniej kilku uwag natury ogólnej, dotyczącej kwestii rozumienia celów wychowania, następnie przybliżenia tej problematyki w ujęciu Roberta Baden-Powella po to, aby na tle sformułowanego przez niego Prawa i Przyrzeczenia harcerskiego przywołać interesującą nas kwestię w nauczaniu Prymasa Tysiąclecia Kard. Stefana Wyszyńskiego.
Założenia ogólne dotyczące rozumienia celów wychowania
Najogólniej rzecz ujmując celami wychowania mogą być wartości, cechy osobowości i charakteru, sprawności i umiejętności. Oto niektóre z założeń, na które warto zwrócić uwagę zajmując się analizą celów wychowania.
1. Cele wychowania wywodzą się ze sposobu formułowania samego fenomenu wychowania jak również świadomie ustalonych i wybranych dla wychowania wartości i norm. Najogólniej możemy powiedzieć, iż odpowiadają one na pytanie: dokąd, dlaczego i w jakim celu?
2. Różne systemy wychowawcze w zależności od swego światopoglądu różnie definiowały sprawę celów w wychowaniu. I myliłby się ten, kto by określił światopogląd jedynie jako myślową postawę człowieka wobec świata i otaczającej go rzeczywistości. Założenia światopoglądowe w systemach wychowawczych dotyczą ważnych dla człowieka wartości - idei. Te ostatnie wywodzą się z przyjmowanych założeń antropologicznych stoją u podstaw przyjmowanego ideału wychowania. Ze światopoglądu też bierze się określona koncepcja etyczna. Od przyjmowanego światopoglądu zależy nie tylko ocena wychowania, ale i życia społecznego.
3. Wymienione elementy światopoglądu służą do konstrukcji głównego celu, bądź też celów wychowawczych, różnie rozumianych. Najczęściej rozumie się go jako skutek wychowania. Przy takim podejściu nie wyprzedza on wychowania, ale jest w nie włączony.
4. Cel bywa jednak utożsamiany z przyjmowanym ideałem wychowawczym, wyprzedzającym cały proces wychowania. Jak powszechnie wiadomo systemy wychowawcze różnią się przyjmowaną ideologią (nie chodzi tu o pejoratywny wymiar ideologii jako tej, która niesie śmierć cywilizacji ale zbiór idei, norm i zasad jakimi należy się posługiwać) i celami, które z niej wypływają jak to ma miejsce w wychowaniu metodą skautingu
5. Według prof. S. Kunowskiego w systemie wychowania chrześcijańskiego taką centralną ideą jest miłość i szacunek. W systemie liberalnym wolność prowadząca w swej skrajnej formie do samowoli i totalitaryzmu. Z kolei system wychowania socjalistycznego jako ideę naczelną przyjmował ideę walki klas, z czym zmagał się Związek Harcerstwa Polskiego niechlubnie zawłaszczany przez Polską Zjednoczoną Partię Socjalistyczną i Związek Młodzieży Polskiej poczynając od 14 października 1947 roku aż do kwietnia 1989 roku, kiedy to dzięki współpracy środowisk niezależnych, a także części instruktorów ZHP, dochodzi do zjednoczenia większości organizacji harcerskich pod nazwą Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej. Na marginesie, odsyłając do interesującego opracowania o. A. Potockiego na temat Harcerstwa jako środowiska religijnego, jedynie dodam, że Organizacja ta deklaruje kierowanie się w pracy wychowawczej zasadami etyki chrześcijańskiej i nauką społeczna Kościoła przy zachowaniu pełnej tolerancji religijnej.
6. Wszystkie wymienione wyżej systemy zakładają formowanie dojrzałej osobowości, dojrzałego człowieka różnie to rozumiejąc. Różnice sprowadzają się tu nie do formy celu, ale do jego treści. Systemy: socjalistyczny i liberalny rozwój osobowości odnosi do sfery natury człowieka, przy czym liberalny stawia sobie za cel tworzenie indywiduum, nawet za cenę ograniczenia i podporządkowania sobie wolności i interesu innych osób, socjalistyczny zaś tworzenie osobowości społecznej.
7. System chrześcijański uwzględnia obydwa wymiary osobowości. Różnice dotyczą podejścia do nadprzyrodzonego celu wychowania. Doktryna wychowania chrześcijańskiego kładzie główny akcent na nakazy Chrystusa, dotyczące miłości Boga, szacunku do drugiego człowieka, czynnego udziału w życiu społecznym czy aktywności misyjnej ochrzczonych, tak by, jak mówił Kard. S. Wyszyński, "Bóg był uwielbiony, człowiek uszanowany a ziemia obsłużona".
8. Tak więc miłość, wolność i walka stawiane są na naczelnym miejscu w wymienionych systemach. Wszystkie występują razem w każdym systemie wychowania, ale są swoiście widziane w zależności od tego, jak jest rozumiana idea naczelna. Odmienność systemów wychowawczych wynika nie tylko ze światopoglądu i głównych idei przez ten światopogląd inspirowanych. Idee te są różnie interpretowane. To z kolei zależy od przyjętego systemu filozoficznego, tzn. odrębnej interpretacji bytu, świata i człowieka.
9. Cele wychowania oddziela się od celów nauczania, wśród których mówimy o celach dydaktycznych, kształcących i celach uczenia się. Cele te odpowiadają na pytania:, co w nauczaniu, i jakie treści kultury podejmowane będą w czasie lekcji. Obejmują one konkretne umiejętności, wiedzę poszczególnych dyscyplin, sztukę, liczenie, symbole i posługiwanie się nimi.
10. Istnieją jeszcze cele instytucjonalne, które są normami świadomie umieszczonymi w wychowaniu, wyraźnie określonymi przez pewne organizacje i społeczności np. ONZ, UNESCO, harcerstwo, Kościół Katolicki, polityków, czy władzę państwową. W wypadku harcerstwa, jak to będzie można jeszcze zobaczyć, celem jest wytworzenie u młodzieży czynnej postawy obywatelskiej, którą się osiąga doskonaląc charakter i inteligencję, zdrowie i sprawność fizyczną, zdobywanie konkretnych umiejętności i wyrabianie postawy służebnej, wobec bliźnich. W organizacji harcerskiej można mówić o celu zewnętrznym jak i wewnętrznym. Celem zewnętrznym jest przygotowanie obywateli do życia w społeczeństwie, zaś celem wewnętrznym jest osiągnięcie określonego efektu w postaci ideału wychowawczego. Ten ideał to zarys pożądanej osobowości jednostki, jaki ma powstać pod wpływem całokształtu oddziaływań wychowawczych. Elementy harcerskiego ideału zawarte są Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim.
11. W praktyce wychowawczej spotykamy jeszcze własne cele wychowania, określane jako "nieformalne", subiektywne. Jawią się one w zależności od dążeń wychowawcy i wychowanka, od ich zainteresowań, postaw i zdolności. Mogą one być różnie podejmowane i realizowane przez poszczególne podmioty w wychowaniu. Znaczenie tego rodzaju celów jest ważniejsze w naturalnym środowisku wychowawczym jak rodzina, grupa rówieśnicza, mniejsze natomiast tam, gdzie większego znaczenia nabierają cele instytucjonalne.
12. W wychowaniu chrześcijańskim wyróżnia się jeszcze cel ostateczny, który najogólniej można określić jako wychowanie człowieka nie tylko w perspektywie najbliższej przyszłości, lecz w odniesieniu do wieczności. Wśród teoretyków wychowania chrześcijańskiego znaleźć można różne ujęcia i aspekty celu. Mówi się między innymi o stawaniu się "obrazem Boga", o naśladowaniu Chrystusa, o wzroście i doskonałości, o ludzkiej i chrześcijańskiej dojrzałości, o dążeniu do świętości.
13. Cel nadprzyrodzony, zakładając realizację wymienionych wyżej celów doczesnych, wytycza ostateczny sens i horyzont rozwoju człowieka, właściwy dla chrześcijan jak i harcerzy kierujących się Prawem i Przyrzeczeniem Skautowym. To zaś obejmuje wychowanie moralne i cechy charakteru w nim zawarte takie jak honor, lojalność, posłuszeństwo, patriotyzm, wrażliwość na potrzeby innych ludzi, przyjacielski stosunek do świata, życzliwy i uprzejmy sposób odnoszenia się do innych, umiejętność panowania nad swoimi myślami, słowami i czynami, powściągliwość, silną wolę i czystość, dobroć dla zwierząt i czynną poprzez spełnianie dobrych uczynków miłość Boga.
14. W dziejach myśli ludzkiej najwyraźniej skrystalizowały się trzy systemy myślowe: materializm, idealizm i realizm. Ten ostatni przyjmuje dwa elementy składowe widzianej rzeczywistości - ideę (myśl, ducha) i materię. Dualizm ten jest reprezentowany przez filozofię chrześcijańską, z której korzysta pedagogika katolicka, dla której najwyższym kryterium doskonałości człowieka jest sam Bóg, zaś święci są jedynie pomocnikami. Natomiast człowiek stworzony na obraz i podobieństwo Boże ma szansę zbliżać się do ideału, ale go nie osiąga. Stąd winien nauczyć się realistycznego patrzenia na siebie i swoje możliwości, pamiętając o prawdzie pustego grobu Chrystusa i działaniu łaski.
Problematyka celów w myśli pedagogicznej Roberta Baden -Powella
Mając na uwadze problematykę celów wychowania skautowego warto na początku wspomnieć o trzech źródłach pomysłów wychowawczych, które przyczyniły się do utworzenia tego ruchu. Są to: Brygady chłopców - Boys Brigade; idea „indianizmu” w wychowaniu realizowana przez Ernesta Thompsona Setona jak również własne doświadczenia, przeżycia i pomysły anglikanina Roberta Baden-Powella. Mając na uwadze trzecie z wymienionych źródeł warto nadmienić, że Baden-Powell wykorzystał w swojej pracy z młodzieżą metody, jakimi sam był wychowywany, te zaś podyktowała w pewnym sensie historia jego życia. Nasz bohater urodził się w 1857 r. w Londynie. Trzy lata później umiera jego ojciec. Robert dzieciństwo przeżywa pod opieką matki w towarzystwie 6-u braci. Dużo czasu spędza na świeżym powietrzu, biegając po łąkach, pływając i jeżdżąc konno. Matka często zbierała chłopców na wycieczki i uczyła ich rozpoznawać gatunki zwierząt i roślin w naturalnym otoczeniu. W czasie wakacji chłopcy wyruszali na wyprawy, gdzie prowadzili życie pod gołym niebem. Organizowali rejsy, własną łodzią żeglarską a ich przywódcą był najstarszy z braci. Potem, jak wiemy, w życiu Roberta był College w Chastehous, szkolna orkiestra i teatr. Następnie wojsko, 13-y pułk huzarów stacjonujący w Indiach, udział w wojnie afgańskiej, awans na kapitana i organizowanie kursów strzelania dla podkomendnych. W 1884 Baden-Powell został przeznaczony do służby specjalnej i opuścił swój pułk. Wyruszył do Afryki, gdzie nadal służył Anglii jako żołnierz zwracający uwagę na potrzebę zaniedbanego szkolenia zwiadowców-skautów w wojsku. W roku 1900 po obronie Mafeking w Afryce Południowej Robert Baden-Powell został mianowany generałem, zaś w lipcu 1907 chcąc wypróbować swoją metodę w pracy z młodzieżą zorganizował obóz doświadczalny na wyspie Brownse'a. Po zakończeniu tego obozu zebrał swoje doświadczenia w książce: „Scouting for Boys”, która ukazała się w 1908 r. W dwa lata później twórca skautingu wycofał się ze służby wojskowej i poświęcił pracy wśród młodzieży. A. Makowski charakteryzując skauting jako system wychowania młodzieży według generała R. Baden-Powella już w 1911 roku pisał, że poprzez zwój system ćwiczeń w polu ”dąży [on] do wyrobienia wśród chłopców posłuszeństwa, godności własnej, karności, solidarności, przede wszystkim jednak obowiązkowości i ducha patriotycznego. Chce wyrobić młodzież na dobrych obywateli, zdolnych i chętnych do pracy, a w razie potrzeby umiejących skutecznie pomóc ojczyźnie” (Lwów s. 8). I tak oto mamy sformułowany cel skautingu. Jest nim wytworzenie u młodego chłopca czynnej postawy obywatelskiej. Aby ten cel osiągnąć Baden-Powell stosował środki odpowiadające naturalnym skłonnościom młodzieży. Będąc świadomym, że chłopcy dążą do doskonalenia samych siebie i naprawiania świata, dał im przyrzeczenie i prawo skautowe, które oparł na kodeksie średniowiecznych rycerzy, japońskich samurajów i Indian. Jego skauci przyrzekali „na swój honor, że dołożą wszelkich starań - żeby spełnić obowiązek wobec Boga i królowej”. Zaś w okresie, kiedy w Wielkiej Brytanii panuje mężczyzna, w tekście Przyrzeczenia i Prawa używa się „The King” - „Królowi”. Prawo, które ich obowiązywało składało się z 10-u punktów i brzmiało następująco:
Na honorze skauta można polegać.
Skaut jest lojalny wobec Królowej, swojego kraju, rodziców, przełożonych i podwładnych.
Obowiązkiem skauta jest być pożytecznym i nieść pomoc bliźnim.
Skaut jest przyjacielem wszystkich a bratem każdego innego skauta bez względu na to z jakiego pochodzi on kraju, z jakiej klasy i jakiego jest wyznania.
Skaut jest rycerski.
Skaut jest przyjacielem zwierząt.
Skaut jest posłuszny poleceniom swoich rodziców, zastępowego i drużynowego
Skaut uśmiecha się i gwiżdże nawet kiedy jest w opałach.
Skaut jest oszczędny.
Skaut jest czysty w myśli, w mowie i uczynkach.
Baden-Powell stworzył też system stopni i sprawności, który pozwalał chłopcom na obserwowanie swojego rozwoju, dawał radość z powodu osiągniętych wyników i pobudzał do dalszej pracy nad sobą. Wykorzystywał też skłonność do fantazjowania, szukania tajemnic i przygód i pozwalał im wcielać się w postać Sherlocka Holmes'a, kiedy np. tropili ślady, wyciągali wnioski z obserwowanych zjawisk, określali zawód i charakter na podstawie wyglądu.
Sposób ujmowania celów wychowania przez Kard. S. Wyszyńskiego
Uświadomiwszy sobie złożoność problematyki celów wychowania zależnej od przyjmowania odpowiedzi na najbardziej egzystencjalne pytania typu: kim jest człowiek, co stanowi jego istotę, co przynależy do jego natury, jakie są jego zdolności i w jakiej relacji pozostaje do innych bytów, przejdę do próby zarysowania celów wychowania chrześcijańskiego w ujęciu Prymasa Tysiąclecia. Na początku stawiam tezę, że lansowany przez niego ideał wychowania ma bardzo wiele punktów stycznych według ideałem według. Baden-Powell'a. Szczególnie widać to w sferze preferowanych wartości, czy cech osobowości, które młody człowiek winien uznawać, realizować, rozwijać i służyć im w swoim życiu. Czyż prymasowskie zawołanie „Bóg, honor, Ojczyzna”, czy też wołanie o „nowych ludzi plemię, jakich ludzkość jeszcze nie widziała” nie jest tego wymownym akcentem? I czyż nie dowodzą tego prymasowskie drogowskazy „idącym przyszłość” ukazujące piękne ideały będące zadaniem młodego Polaka i chrześcijanina? Odsyłając zainteresowanych tą kwestią do szerszych analiz, jakie zawiera obszerna monografia mojego autorstwa poświęcona wychowaniu młodzieży według nauczaniu Kard. Wyszyńskiego, na użytek podjętego tematu zechciejmy zastanowić się wspólnie, co według Prymasa Tysiąclecia stanowi cel wychowania?
Chcąc najkrócej odpowiedzieć na to pytanie, wśród celów wychowania dobrego chrześcijanina, co uznawał za zadanie priorytetowe, wyróżnia on wychowanie człowieka, obywatela, świętego. Cele te wynikają z przyjmowanych przezeń założeń antropologicznych, społecznych i teologicznych.
Jeśli chodzi o cele w zakresie osobowego wychowania, to za istotne uznaje on maritenowskie "budzenie w człowieku tego, co ludzkie", a więc odkrywanie wielkości własnego człowieczeństwa wyposażonego przez Boga w rozum, wolną wolę i sumienie. Chodzi mu o to, by człowiek nie tylko nauczył się pragnąć i myśleć dobrze, ale też by poznając sens i smak dobrego czynu nauczył się sam wybierać i czynić dobro. Aby to mogło mieć miejsce, młody człowiek winien poznać i zrozumieć naturę swego człowieczeństwa. Winien dostrzec w sobie zarówno duszę, jak i ciało. Uszanować ich prawa i wartości, a także dostrzec i podjąć zadania, które na nim ciążą.
W nauczaniu Prymasa Tysiąclecia cele wychowania chrześcijańskiego podporządkowane są racji dobra osobowego i są niesprzeczne z podstawowymi celami ludzkimi, z ludzką naturą, a w konsekwencji z nadprzyrodzonym ostatecznym celem człowieka. Osobowe wychowanie chrześcijanina jest, więc wychowaniem rozumnym, opartym na poznaniu prawdy i uznaniu dobra z poszanowaniem dla ludzkiej wolności i indywidualności. Wolność określa tu strukturę osoby i stanowi rację dobra. Winna być kultywowana i rozwijana, gdyż człowiek prawdziwie wolny, wiedząc skąd jego wolność pochodzi, nie będzie zniewalał innych. Bynajmniej nie chodzi tu o skrajny indywidualizm, ale o poszukiwanie tego, co zostało poznane i uznane za godne ludzkiego dążenia. W nauczaniu prymasowskim wychowanie w duchu wolności rozumiane jest jako konsekwencja akceptacji osobistej godności każdego w przeświadczeniu, iż dary natury ludzkiej są darami Boga i nie można ich zniekształcać, ale należy się nimi posługiwać po Bożemu.
W wychowaniu tym poznana prawda o sobie miała służyć pełnej integracji wewnętrznej umysłu, woli i serca. To właśnie poznana prawda umożliwia stawanie się wolnym i odpowiedzialnym. Dzieje się to poprzez wewnętrzną integrację tego, co przyrodzone, z tym, co nadprzyrodzone. Stąd tak ważne jest by człowiek poznał cel i sens swojego przeznaczenia. Zbliża go to do siebie, Boga, świata i innych. Stąd prymasowskie wychowanie obejmuje przygotowanie do życia w rodzinie, społeczeństwie i państwie. Przygotowuje do przekazania dziedzictwa kultury i wartości. Człowiek zaś wychowany w prawdzie we wszystkich jej wymiarach, ma szansę stać się samodzielnym, wolnym, odpowiedzialnym i realizującym dobro.
W przekonaniu Prymasa Wyszyńskiego chrześcijaństwo w swej szeroko pojętej tradycji, a szczególnie katolickiej, doceniając w życiu człowieka wartość rozumu i woli, nie deprecjonuje też potrzeby wychowania uczuć. Katolickie spojrzenia na człowieka dalekie jest jednak od woluntaryzmu, intelektualizmu, czy sentymentalizmu. Zasadnicze zadanie wychowania człowieka Prymas sprowadza do kształtowania obowiązkowości i odpowiedzialności za siebie, za najbliższych, za dobro wspólne, a także za dary natury i łaski. Stąd cel tego wychowania sprowadzany jest do konkretnych zadań, wynikających z przyjęcia orędzia zbawczego dla siebie, bliźniego, Boga, a także społeczności, w których ochrzczony człowiek żyje. Zadania te dostosowane są do wrodzonych możliwości, różnicy płci, kultury i tradycji. Nie dziwi, zatem, że lansowane przez niego wychowanie w swym ideale jest wszechstronne i nie pomija żadnego z aspektów. Pierwszoplanowym jego zadaniem jest, aby człowiek poznał swoją godność, wielkość, bogactwo i złożoność własnego człowieczeństwa. Chodzi o to, aby w życie, unikając i eliminując wady, wprowadzał cnoty.
Drugą kategorię możliwych do wyodrębnienia celów prymasowskiego wychowania stanowią cele wynikające z faktu relacji do innych. Przynależąc do zadań wychowania społecznego, one także są wyprowadzane z prymasowskiej personalistycznej koncepcji osoby, jak też z wizji samego wychowania opartego na zasadach wiary i moralności chrześcijańskiej. Zdaniem Wyszyńskiego społeczny wymiar natury ludzkiej i przynależność człowieka do społeczności rodzinnej, zawodowej, narodowej i religijnej zobowiązuje do znajomości i podejmowania w sposób odpowiedzialny zadań na rzecz innych ludzi i wyżej wymienionych społeczności. Jego zdaniem jest to możliwe o tyle, o ile cel wychowania osoby nie jest zawężony do osobistego poglądu na świat, na życie i człowieka, jak to czyniły niektóre nurty pedagogiczne: intelektualizm, moralizm pedagogiczny, woluntaryzm, pragmatyzm, szowinizm narodowy czy państwowy, socjologizm czy indywidualizm. W ocenie Prymasa kierunki te, akcentując wychowanie indywidualne lub społeczne samo w sobie, nie są w stanie dać pełnego wychowania.
Tak więc najogólniej rzecz ujmując cel tego wychowania sprowadzić można do obowiązku poznania i zachowania ewangelicznych zasad w życiu społecznym. Chodzi o respektowanie w życiu społecznym zasady miłości, dobra wspólnego, sprawiedliwości i solidarności społecznej. Przy czym wychowania społecznego nie można sprowadzić jedynie do znajomości wyżej wymienionych zasad. Wychowanie to ma doprowadzić do sztuki ich prawidłowego i trafnego zastosowania w sytuacjach realnie napotkanych. Sztukę tę nabywa się na drodze trafnego, konsekwentnego powściągliwego i ostrożnego osądzania siebie i otaczającej rzeczywistości. W rezultacie prymasowskie wychowanie służyć miało kształtowaniu pozytywnego odniesienia w stosunku do świata rzeczywistości ziemskich i doczesnych, jak również do człowieka o odmiennych przekonaniach. Odpowiedzialność człowieka wychowywanego po chrześcijańsku obejmować miała nie tylko jego życie osobiste, ale sięgać miała do jego stosunków z ludźmi i rzeczywistością świata, do historii, kultury, do wykonywanej pracy, a także do kontaktów ze światem przyrody. Ochrzczony miał uczestniczyć w konsekracji świata, starając się być dobrym i pożytecznym jego obywatelem. Prymasowi tysiąclecia chodziło o to, aby człowiek myślał społecznie, stawiając sobie zadania na rzecz dobra osobistego i wspólnotowego.
W nauczaniu Prymasowskim trzecią kategorię celów stanowi chrześcijańskie wychowanie człowieka ku świętości. Już z dotychczasowych analiz, jakkolwiek świadomie nie dokumentowanych odniesieniami do bogatego materiału archiwalnego wynika, iż prymasowskie wychowanie w swej wielości celów, nie pomniejszając rozwoju osobowego, społecznego i kulturalnego, nie pomijało wymiaru życia religijnego i duchowego. Wszak Prymasowi chodziło nie tylko o wychowanie porządnych ludzi rozumiejących i szanujących własne człowieczeństwo w wymiarze indywidualnym i społecznym, ale przede wszystkim ludzi, którzy by byli świadomi swego powołania i otrzymanego daru wiary. W założeniu Wyszyńskiego miało to być wychowanie w duchu Ewangelii, a więc zgodnie z odwiecznym przeznaczeniem, czyli miało ono prowadzić do Boga jako źródła wszelkiej prawdy. Rozwijając świadomość otrzymanego daru wiary, w rezultacie zmierza się do naśladowania Jezusa Chrystusa jako najwyższego ideału człowieka. Biorąc z Bożego, dlatego też należało przebóstwiać siebie, co miało znaleźć swoje odzwierciedlenie w świadectwie świętości opartej na cnotach boskich i moralnych. Zdaniem Wyszyńskiego ideał ten jest głoszony przez tradycję obowiązującą w Kościele i polega na łączności człowieka ochrzczonego z Chrystusem (przez Łaskę) oraz na doskonałości chrześcijańskiej w myśl słów Ewangelii wypowiedzianych przez Chrystusa: "Bądźcie wy tedy doskonali jak Ojciec wasz niebieski doskonały jest" (Mt 5.48).
Integracja natury i łaski, będąc nadrzędnym celem prymasowskiego wychowania sprawia, iż jest ono ambitne, szlachetne i optymistyczne. Zaś ujmowanie człowieka jako jedności materialno-duchowej zdaje się wyznaczać zadania wychowawcze. Idą one w dwu kierunkach: formacji duchowej i kształtowania postawy zewnętrznej. Formacja obejmuje troskę o osobiste wychowanie religijne, pozytywne i roztropne wychowanie moralne, uczenie oceny wartości i osobistych wyborów, doskonalsze poznanie i miłowanie Boga. Drugi kierunek obejmuje rozwój poczucia odpowiedzialności, przygotowanie do życia społecznego i chrześcijańskie kształtowanie świata. Zadania te wzajemnie ze sobą korelują i pozostają w ścisłej łączności ze sobą, tworząc nierozerwalną jedność. Ich celem jest pełny rozwój osobowości człowieka.
Aby ten cel osiągnąć, potrzebna jest człowiekowi pomoc. Potrzebne jest budzenie świadomości daru wiary, o którą należy zabiegać i troszczyć się o jej rozwój. Zdaniem Prymasa dokonuje się to między innymi poprzez rozwijanie refleksji nad wartością własnego istnienia, człowieczeństwa i osobowości chcianej przez samego Stwórcę. Pomoc ta jest człowiekowi potrzebna, by mógł on dojść do harmonii rozwoju właściwości fizycznych, moralnych, religijnych i intelektualnych.
W nauczaniu prymasowskim wychowanie religijne, stawiając sobie jako wzór i model Boga-Człowieka, wychowuje do życia wiecznego. Perspektywa ta ukierunkowuje na nieskończoność, budzi w ludziach otuchę i nadzieję, pomimo upadków i niepowodzeń. Tak rozumiane wychowane wyprowadzało człowieka z ciasnego koła spraw osobistych, kazało mu przekraczać siebie i szukać przyczyny własnego istnienia, sensu i celu. Obligowało do dążenia, aby wszystkie władze człowieka były rozwinięte. Dawało też możliwość stawania się tym, kim na mocy wszczepienia przez chrzest w Chrystusa być się powinno. Dokonywać się to miało na drodze stawania się nowym człowiekiem, człowiekiem Bożym, człowiekiem świętym. Przy czym świętość ta, realizuje się na drodze miłości, nie wyłączają heroicznej miłości nieprzyjaciół i wrogów, a także na drodze ofiary i wyrzeczenia. Z nauczania Prymasa Tysiąclecia wynika, że człowiek ochrzczony wprowadzony w tajemnicę Zbawienia wie, że swoją osobową pełnię osiąga akceptując prawdę o Bogu, samym sobie i świecie. Wie, że pełnię tę może zrealizować jako człowiek zawierzenia, nadziei, miłości, ofiary i służby. Akceptuje odpowiedzialność za własne przeznaczenie, zaś świadomość prawdy o grzechu i słabości prowadzi go do poddania się Bogu i pójścia za Nim poprzez przyjęcie obowiązków, jakich bycie chrześcijaninem wymaga tak wobec Boga, siebie, innych i otaczającej rzeczywistości. Według prymasa chrześcijanin, świadom swego powołania do świętości, wie, że ma być misjonarzem i to niezależnie od miejsca i okoliczności, w których się znajduje. Stąd ma pragnąć i robić wszystko, by inni poznali prawdziwego Boga w osobie tego, którego Bóg posłał - Jezusa Chrystusa, żeby uwierzyli i poprzez jedność stali się dla innych znakiem nowości życia.
Tak formułowane cele wynikają ze specyficznie rozumianych przez Prymasa kryteriów wychowania chrześcijańskiego. Wśród nich najważniejszym jest kryterium prawdy. W wychowaniu prawda jest tym, co orzeka kim jestem, dlaczego warto żyć i być wychowywanym czy wychowywać się samemu. Za prawdziwe uznaje się to, co jest zgodne z rzeczywistością, bez pomijania czy redukowania czegokolwiek co składa się na wymiar ludzkiego doświadczenia.
Z kryterium tym w relacji pozostaje kryterium rozwoju i wyzwolenia osoby. Stosowanie tego kryterium oznacza znajomość dynamiki i prawideł ludzkiego wzrastania i rozwoju, a nadto szacunek i respekt wobec ludzkich predyspozycji, nie zawsze możliwych do przewidzenia.
Innym możliwym do wyodrębnienia w nauczaniu prymasowskim jest kryterium użyteczności i relacji z rzeczywistością. Z tym, co dzieje się tu i teraz, pośród takich a nie innych okoliczności, w których człowiekowi przyszło żyć i pracować czy uczyć się. Chodzi o takie wychowanie, które służyłoby samemu wychowywanemu i przynosiło pożytek dla świata.
Jeszcze innym kryterium, możliwym do wyodrębnienia z tego, co na temat wychowania mówił i pisał Stefan Kard. Wyszyński, jest kryterium integralności i wszechstronności tego wychowania. Chodzi o to, by cały człowiek był wychowywany, a nie jego fragment. Nie może być tak, że wychowaniu poddaje się jedynie rozum, uczucia czy działanie z pominięciem całej reszty.
Kolejnym kryterium, możliwym do wyodrębnienia w prymasowskim wychowaniu chrześcijańskim jest pokazywania pozytywności, płynącej z faktu zależności człowieka od Boga. Chodzi o to, by wychowanie to wprowadzało w relację do Boga osobowego, by uzdalniało do pójścia za Nim, do bycia Jemu wiernym bez pomniejszania Bożego planu i tego, co się na ten Boży plan składa.
Z jednej strony mamy tu do czynienia z wiernością Bogu, z drugiej zaś z wiernością człowiekowi i Kościołowi. Chodzi o wychowanie, które zakłada nowość życia, rodzenie się nowej osoby, nowego człowieczeństwa. Szczególnie widzimy to analizując treść prymasowskiego ABC Społecznej Krucjaty Miłości składającej się podobnie jak Prawo Harcerskie z 10-u punktów. Oto one:
1. Szanuj każdego człowieka. Bo Chrystus w Nim żyje. Bądź wrażliwy na drugiego człowieka. Twojego Brata…
2.Myśl dobrze o wszystkich - nie myśl źle o nikim. Staraj się nawet w najgorszym dostrzec coś dobrego.
3.Mów zawsze życzliwie o drugich - nie mów źle o bliźnich. Napraw krzywdę wyrządzoną słowem. Nie czyń rozdźwięku między ludźmi. Jednocz sercem i słowem.
4. Rozmawiaj z każdym językiem miłości. Nie podnoś głosu. Nie przeklinaj. Nie rób przykrości. Nie wyciskaj łez - uspokajaj i okazuj dobroć.
5. Przebaczaj wszystko, wszystkim. Nie chowaj w sercu urazy. Zawsze pierwszy wyciągaj rękę do zgody.
6. Działaj zawsze na korzyść bliźniego. Czyń dobrze każdemu, jakbyś pragnął, aby tobie czyniono. Nie myśl o tym, co tobie jest kto winien, ale co ty jesteś winien innym.
7. Czynnie współczuj w cierpieniu. Chętnie spiesz z pociechą, radą, pomocą, sercem.
8.Pracuj rzetelnie. Bo z owoców twojej pracy korzystają inni jak ty korzystasz z pracy drugich.
9.Włacz się w społeczna pomoc bliźnim. Otwórz rękę ubogim i chorym. Użyczaj ze swego. Staraj się dostrzec potrzebujących wokół siebie.
10.Módl się za wszystkich nawet za nieprzyjaciół.
Po tym poznają, żeś uczniem Chrystusa….
Realizowanie tak rozumianych celów wychowania stanowiło największą szansę uzyskania świętości, do której powołani są wszyscy ochrzczeni. O świętość, jako normalna miarę codziennego życia chrześcijańskiego, zdaniem Prymasa Tysiąclecia należało zabiegać ponieważ ”tylko święci dostrzegają drogi, jakie Bóg nakreślił Kościołowi i ludzkości. Tylko święci rozumieją wymagania Ewangelii. Tylko święci pojmują orędzie, jakie Bóg zwraca do ich czasów. Tylko święci staja się początkiem nowych czasów: czasów, których wieczna młodość- to nieustanne odkrywanie Chrystusa”…
Na koniec warto zauważyć, że w wychowaniu tym człowiek ujmowany jest według odwiecznego przeznaczenia, powołania i tego, co o nim stanowi. Jest to, więc wychowanie, w którym zawiera się nie tylko wymóg prawdy, wierności sobie i Bogu, ale też wymóg szczęścia, piękna, sprawiedliwości, związku z moralnością i dobrem wspólnym, wymóg wszechstronności rozwoju i wyzwolenia osoby. Ponieważ wychowanie polega na wiązaniu realnych osób z innymi realnymi osobami poprzez ich realność, prawdę i dobro, które wyzwalają miłość, wiarę i nadzieję, założenia czynnego wychowania, jako usprawniania intelektu i woli, muszą wyznaczać czynności dystansujące i opanowujące to, co niszczy realność, prawdę, dobro, więzi miłości, wiary i nadziei, łączące osoby.
Wymienione przykładowo kryteria mają charakter bardzo ogólny i odnoszą się bardziej do rozumienia samego wychowania i jego celów a nie jego form, metod czy środków, o czym można by pisać kolejną publikację. Z pewnością byłoby też interesujące ukazanie związków Prymasa Tysiąclecia z harcerstwem i harcerzami ( o czym była mowa na początku niniejszego opracowania) w szczególności zaś z harcerstwem w duchu chrześcijańskim, o jakim piszą m.inn: A. Makowski, T. Strzęmbosz. B. Migut K. Golec, Z. Formella i St. Czapowicz.
Streszczenie:
CELE WYCHOWANIA MŁODZIEŻY W NAUCZANIU PRYMASA TYSIĄCLECIA. ANALIZA PEDAGOGICZNA W ŚWIETLE PRAWA I PRZYRZECZENIA HARCERSKIEGO
Artykuł poświecony jest celom wychowania młodzieży w nauczaniu Prymasa Tysiąclecia Stefana Kard. Wyszyńskiego. W zamierzeniu autorki jest to analiza pedagogiczna znanych wypowiedzi Prymasa dotyczących harcerstwa polskiego poza Polską. W pierwszej części opracowania przywołano kilka spostrzeżeń natury ogólnej dotyczących kwestii rozumienia celów wychowania. Część drugą poświęcono przybliżeniu problematyki celów wychowania w ujęciu Roberta Baden-Powella, zaś w części trzeciej na tle sformułowanego przez niego Prawa i Przyrzeczenia harcerskiego zaprezentowano rozumienie celów wychowania w ujęciu Prymasa Tysiąclecia. Wśród ogólnych założeń dotyczących rozumienia celów wychowania zwrócono uwagę, że „w przypadku harcerstwa, celem jest wytworzenie u młodzieży czynnej postawy obywatelskiej, którą się osiąga doskonaląc charakter i inteligencję, zdrowie i sprawność fizyczną, zdobywanie konkretnych umiejętności i wyrabianie postawy służebnej wobec bliźnich”. Zauważono też, że w organizacji harcerskiej można mówić o celu zewnętrznym jak i wewnętrznym. Celem zewnętrznym jest przygotowanie obywateli do życia w społeczeństwie, zaś celem wewnętrznym jest osiągnięcie określonego efektu w postaci ideału wychowawczego. Ten ideał to zarys pożądanej osobowości jednostki, jaki ma powstać pod wpływem całokształtu oddziaływań wychowawczych opartych na Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim.
Analizując cele wychowania w nauczaniu Prymasa Wyszyńskiego zwrócono uwagę na trzy płaszczyzny celów wychowania: płaszczyznę osobową, obywatelską i religijną. Wskazano, że cele te wynikają z przyjmowanych przezeń założeń antropologicznych, społecznych i teologicznych. Argumentując powyższa tezę zauważono, że analizowanym nauczaniu człowiek pojmowany jest według odwiecznego przeznaczenia, powołania i tego, co o nim stanowi. Ponadto zauważono, że prymasowskie pojmowanie celów wychowania zawiera nie tylko kryterium prawdy, wierności sobie i Bogu, ale też wymóg szczęścia, piękna, sprawiedliwości, związku z moralnością i dobrem wspólnym, wymóg wszechstronności rozwoju i wyzwolenia osoby.
“The aims of upbringing the youth in the teachings of Primate of the Millennium. Pedagogical analysis in the context of Scout Law and Scout Promise.”
The article is devoted to the aims of upbringing the youth in the teaching of Primate of the Millennium. The author's intent is to present the pedagogical analysis of Primate of the Millennium's well-known statements concerning Polish scouting outside Poland. The first part of the study contains several general insights on the problem of understanding the aims of upbringing. Part two is devoted to explaining this problem as proposed by Robert Baden-Powell and in part three the author presents the understanding of the aims of upbringing as proposed by Primate of the Millennium in the context of the Scout Law and Scout Promise that he himself formulated.
Among the general assumptions that concern the understanding of the aims of upbringing it was stressed that „in the case of scouting the objective is to create an active civic attitude which can be achieved by perfecting one's character, intelligence, health and fitness, gaining certain skills and forming servient attitude towards others.” It was also noticed that in scouting one can speak about an external as well as an internal aim. An external aim is preparing citizens to living in society and an internal aim is reaching a certain effect of upbringing ideal. This ideal is the outline of a desirable entity's personality that is to arise under the influence of the applied upbringing based on the Scout Law and Scout Promise.
Analyzing the aims of upbringing in the teaching of Primate of the Millennium, the author stresses three grounds: personal, civic and religious. These aims result from the accepted anthropological, social and theological assumptions. When arguing the thesis the author notices that man in the analyzed teaching is conceived according to his immemorial destiny, vocation and the one that constitutes him. Moreover, it was noticed that Primate's understanding of the aims of upbringing contains not only the criterion of truth, faithfulness to oneself and God but also the need of happiness, beauty, justice, connection with morality and common goodness, need of versatile development and liberation of a person.
Piotr Kondraszuk
Dr hab. Alina Rynio, prof. KUL, Kierownik Katedry Pedagogiki Chrześcijańskiej
Por. Prymas Polski Hm. Stefan Kardynał Wyszyński do Harcerstwa Polskiego poza Polską, Zebrał Hm. Ks Zdzisław J. Peszkowski Kapelan Okręgu Z.H.P. W U. S. A. Orchard Lake, Michigan 1970. ( brosz.)
Por. Andrzej Potocki, Wychowanie religijne w polskich przemianach, Warszawa 2007 s. 421-456.
Zob. A. Rynio, Wychowanie młodzieży w nauczaniu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Lublin wyd. I 1995, wyd. II 2001.
Por. Prymas Polski Hm. Stefan Kardynał Wyszyński do Harcerstwa Polskiego poza Polską, Zebrał Hm. Ks Zdzisław J. Peszkowski Kapelan Okręgu Z.H.P. W U. S. A. Orchard Lake, Michigan 1970. ( brosz.)
Tamże
Por. Harcerskie spotkania z Prymasem Polski, „Harcerz Śląski. Pismo Kręgu Instruktorów im A. Makowskiego” 1981, nr 6.
Skauting jako system wychowania na podstawie dzieła Generała Baden-Powella, Lwów 1911.
Harcerstwo polskie w latach 1945-1989, „Etos” 2000, nr 3; ZHP a religia katolicka w Polsce, „Czujemy” 1990, nr 1-2.
Skauting katolicki. Idea o. Jakuba Sevina SJ, red. B. Migut, Tarnów 2002.
Kleryckie kręgi Harcerskie w latach 1927-1939, Wrocław 2000.
Harcerski ideał wychowawczy, „Pedagogia Chrystiana” 1999, nr 2.
Bogu Polsce bliźnim. Obraz Harcerstwa Niepodległej Rzeczypospolitej spuścizna ideowa i wychowawcza, Warszawa 2004.
1