Powstanie styczniowe. Charakter i przebieg.
Sytuacja w Królestwie Polskim po przełomie lat 50/60 -tych była związana z przesileniem politycznym w Rosji - wynikiem tzw „odwilży posewastopolskiej”. Liczono na bardziej liberalną politykę caratu i możliwość odzyskania autonomii za cenę ugody. Nadzieje te związane były również ze zmianą na stanowisku namiestnika - po śmierci Paskiewicza urząd ten objął Michał Gorczakow (przeciwnik policyjnego reżimu paskiewiczowskiego, ale też niezbyt przychylny dalej idącym reformom).
Założenie Towarzystwa Rolniczego (Andrzej Zamoyski - 1858), działalność Leopolda Kronenberga (burżuazja i inteligencja warszawska) i Edwarda Jurgensa (millenerzy) sprzyjały aktywizowaniu społeczeństwa do podejmowania działań zmierzających do poprawy sytuacji - jednak w oparciu o legalne działania. Słynna wypowiedź Aleksandra II skierowana do przedstawicieli elity społecznej Królestwa podczas wizyty cara w Warszawie „żadnych marzeń Panowie, żadnych marzeń”, kładła kres nadziejom na skuteczność legalnych działań.
Nasilenie wzburzenia nastrojów społecznych związane z manifestacjami 1860 (pogrzeb wdowy Sowińskiej; 30 rocznica wybuchu powstania listopadowego), doprowadza do wykrystalizowania się dwóch obozów pretendujących do kierowania rozwojem sytuacji w Kraju:
czerwoni - (Narcyz Jankowski, Zygmunt Sierakowski, Jarosław Dąbrowski) - zwolennicy rozszerzenia akcji nielegalnych i doprowadzenia do wybuchu powstania. Dążyli do stworzenia jednolitej organizacji konspiracyjnej, którą miał kierować powołany 17 października 1861 Komitet Miejski - przekształcony w czerwcu 1862 w Komitet Centralny Narodowy.
biali - oparta na działaczach Towarzystwa Rolniczego (rozwiązanego 6 kwietnia 1861), millenerzy i bardziej umiarkowane skrzydło konspiracji młodzieży szkolnej i akademickiej. Celem białych, którymi kierowała Dyrekcja Krajowa (Kronenberg, Jurgens, Karol Majewski), było niedopuszczenie do niekontrolowanego wybuchu powstania, wykorzystania do maksimum ustępstw ze strony władz carskich - bez najmniejszych zobowiązań (słynne powiedzenie Zamoyskiego - formalnie pozostającego poza ruchem - „brać, ale nic nie kwitować”)
Ze względu na narastającą falę niepokojów w Królestwie władze zdecydowały się na pewne ustępstwa, żądając w zamian gwarancji na opanowanie sytuacji. Odpowiedzialność za taką politykę wziął na siebie Aleksander Wielopolski. Tzw reformy Wielopolskiego doprowadziły w latach 1861/2:
do przywrócenia Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Rady Stanu, przywrócenia Uniwersytetu pod nazwą Szkoły Głównej oraz zreformowania systemu szkolnego w duchu „polskości”, ustanowienia nowego rządu: Naczelnik Rządu Cywilnego - miał zapobiegać ingerencji władz wojskowych w sferę działań administracji cywilnej
w zakresie reform społecznych: zniesienie pańszczyzny i oczynszowanie chłopów z urzędu, równouprawnienie Żydów
Apogeum ustępstw caratu stanowiło przysłanie do Warszawy na stanowisko namiestnika brata cesarza Aleksandra II - wielkiego księcia Konstantego. Niepowodzenie ugodowej polityki Wielopolskiego (nieudane próby pojednania z Zamoyskim zakończone deportowaniem tego ostatniego po manifestacyjnym odrzuceniu propozycji zostania członkiem Rady Stanu) spowodowały podjęcie przez niego zdecydowanych działań w celu zdławienia ruchu patriotycznego - „branka” do wojska w połowie stycznia 1863 miała do reszty rozbić siłę obozu „czerwonych”, którzy od połowy 1862 zdołali rozbudować struktury tajnego państwa polskiego, nadszarpnięte falą aresztowań.
Wybuch i przebieg powstania:
22 styczeń 1863 - Komitet Centralny wydał manifest, w którym ogłosił się Tymczasowym Rządem Narodowym i wezwał naród do walki o niepodległość. Ogłoszono dekret o pełnym uwłaszczeniu oraz nadaniu ziemi bezrolnym z dóbr narodowych. Zachowane miały być serwituty. Władze powstańcze nie były jednak w stanie wprowadzić tych postanowień w życie. Tym niemniej ich treść wyznaczyła granicę, które musiały być brane pod uwagę przez władze carskie
zaskoczone atakiem powstańców wojska rosyjskie (około 100 tys.) wycofały się do 42 punktów koncentracji, co dało powstańcom czas na lepsze zorganizowanie oddziałów i przekreśliło jednocześnie szanse na błyskawiczne stłumienie ruchu mimo rażącej dysproporcji sił. Oznaczało to w praktyce fiasko polityki Wielopolskiego - odsuniętego wkrótce ze wszystkich stanowisk
kierownictwo powstanie w pierwszym okresie znajdowało się w rękach „czerwonych” - Stefan Bobrowski. Wywołało to zaniepokojenie w obozie „białych” o zbytnią radykalizację ruchu narodowego. Podjęli zatem działania zmierzające do przejęcia steru w swoje ręce. Większej aktywności „białych” sprzyjał rozwój sytuacji międzynarodowej: poparcie Francji (Napoleon III), zaniepokojonej zawartym 8 lutego 1863 porozumieniem prusko-rosyjskim (tzw. Konwencja Alvenslebena) zapewniającym udzielenie Rosji (w razie potrzeby) pomocy w zwalczaniu powstania (inicjatorem traktatu był Otto von Bismarck, zmierzający do storpedowanie ewentualnego sojuszu francusko-rosyjskiego, co mu się w efekcie udało)
umocnienie pozycji „białych” we władzach powstania: ogłoszenie dyktatury Mariana Langiewicza ( 11 marzec 1863), pomimo jego szybkiego aresztowania „biali” wzmocnili swoje wpływy po śmierci Bobrowskiego (12 kwiecień) doprowadzając 10 maja do przekształcenia Rządu Tymczasowego w Rząd Narodowy - w którym posiadali dominujące wpływy.
niepowodzenie interwencji dyplomatycznej mocarstw zachodnich spowodowało zdecydowane działania armii rosyjskiej (Teodor Berg) przeciwko powstańcom od lata 1863
powstanie chyli się ku upadkowi pomimo bardziej energicznych działań nowego dyktatora Romualda Traugutta (październik 1863 - kwiecień 1864) zmierzających do stworzenia bardziej scentralizowanej struktury militarnej oddziałów powstańczych. Wielka przewaga wojsk rosyjskich uniemożliwiła realizację tych planów - rozbicie ostatnich większych sil polskich dowodzonych przez gen. Józefa Hauk - Bosaka (luty 1864), aresztowanie (kwiecień 1864) i stracenie Traugutta ( sierpień 1864)
obok klęski militarnej do zamierania działań powstańczych przyczyniło się ogłoszenie przez cara ukazów uwłaszczeniowych 2 marca 2864, co całkowicie przekreślało nadzieje na pozyskanie chłopów
sporadyczne walki niewielkich oddziałów powstańczych trwały do jesieni 1864 (ostatni oddział pod dowództwem księdza Stanisława Brzóski - schwytanego i powieszonego w kwietniu 1865)
Znaczenie powstania:
największy patriotyczny zryw niepodległościowy Polaków w XIX wieku
przyczynił się wzmocnienia świadomości narodowej bez względu na granice rozbiorowe (akcje powstańcze na Litwie i Białorusi - Konstanty Kalinowski, Zygmunt Sierakowski, Walery Wróblewski; pomoc ze strony mieszkańców Galicji i Wielkopolski)
doprowadziło do ostatecznego załatwienia kwestii uwłaszczenia
klęska powstania i późniejsze represje umocniły w społeczeństwie wpływy zwolenników pracy organicznej
3