Rozdział XI - O religiach ludów pasterskich

1. Udomowienie zwierząt, powstanie społeczności pasterskich

Społeczności pasterskie - nastawione na przystosowanie się do środowiska, a nie jego przekształcanie; konieczność pokonywania wielkich przestrzeni, ich zwierzęta pozostają w stanie półdzikim. Prawdopodobnie początkiem hodowli było pozostawianie młodych sztuk przy życiu bez troski o nie.

Powstanie kultur pasterskich - oswojenie zwierząt dokonywało się równolegle z rozwojem rolnictwa. Pewne grupy zaczęły się specjalizować w hodowli, inne w rolnictwie. Pasterzom zostały mniej korzystne rejony (stepy, sawanny). Pastwiska to własność publiczna (wyjątki - np. Ewenkowie). Najbardziej znane ludy pasterskie (po kilka przykładów, bo jest tego w cholerę i trochę..): Afryka - Hotentoci, Herero, Zulusi, Masajowie, Nuerzy; Sahel-Arabia: Tueredzy, Berberzy, Beduini; Azja: Indoeuropejczycy, Toda, Kałmukowie, Turkmeni, Mongołowie, Tybetańczycy....

Jedynymi prawdziwymi pasterzami Nowego Świata są Indianie Nawaho (owce i konie), ale przyswoili sobie ten styl życia od Hiszpanów, kultury pasterskie są charakterystyczne tylko dla Starego Świata.

Rozwój pasterstwa - szczególnie na stepach Azji Środkowej i Afryki Wschodniej (tzw. kompleks bydlęcy); głównie owce i kozy - udomowione VIII tys. p.n.e., następnie bydło, potem konie, wielbłądy, renifery. Świnie - nie nadawały się na wielkie pastwiska; zwierzęta pogardzane, uważane za nieczyste.

Społeczeństwa pasterskie to społ. wędrowne i wojownicze, system wartości skoncentrowany wokół bydła i wojny. Wojna instytucją do obrony kapitału, którym jest bydło.

Podbijanie społeczeństw rolniczych i spychanie ich przedstawicieli do niższych kategorii społecznych w obrębie swych struktur państwowych. Asymilowanie podbitych kultur rolniczych skutkowało przekształcaniem się w lud osiadły. Współczesny krwawy konflikt między Tutsi a rolnikami Hutu w Rwandzie to efekt starych podziałów kastowych. Koczownicy uważali ludy osiadłe za „bydło”, z którego można dowolnie korzystać (zabijać, podporządkowywać je sobie), stąd przerażenie, jakie w starożytności budzili koczownicy (najazdy Hunów, Mongołów). Okrucieństwo i sianie zniszczenia były koniecznością z powodu niewielkiej liczebności najeźdźców w por. do napadanych. Część ludów koczowniczych lubiło np. zbierać skalpy, odcięte głowy, ręce, wznosić piramidy z ludzkich głów, zalewać żywych ludzi wapnem i tym podobne bajery.

Upodobanie do przypisywania władcom pochodzenia od wilka jako totemicznego zwierzęcia rodowego (np. Turkowie, Ujgurowie). Wilk symbolem wygnania, obcości, walecznej zaciekłości. Człowiek wygnany z plemienia miał stawać się wilkiem (wilcza inicjacja Daków; buńczuki wojskowe Turków zdobione złotymi wilczymi głowami; gwardia kagana nosiła miano „wilków”; najsłynniejszy „wilk” - Borte Czino [Szary Wilk], mongolski praprzodek Czyngis-chana).

Cechy charakterystyczne pasterzy:

- duma rodowa i egotyzm (wg Beduinów mężczyźnie chlubę przynosi pochodzenie ze sławnego rodu, odwaga i hojność).

- uważają się za arystokrację, panów świata;

- nie znoszą pobytu w zamkniętej przestrzeni;

- konserwatyzm - przez tysiąclecia ich życie i prawa nie zmieniały się

Podsumowując za Moszyńskim:

- chów zwierząt podstawą gospodarki

- masowość stad i dążenie do maksymalizacji pogłowia

- wypas na przestrzeniach otwartych

- koczowanie związane z wypasaniem stad; migracje sezonowe

- rozwój kultury materialnej ograniczony do przedmiotów typu „ruchomości”

- zachowania kulturowe skoncentrowane na zwierzęciu

- zachwianie pogłowia --> niepewność bytu; wahania majątkowe

- lenistwo, pogarda dla ciężkiej pracy

- rozbój pomocniczą podstawą gospodarki i jego legalizacja religijna

- silne tendencje rodowe prowadzące do konfliktów wewnętrzplemiennych

- patriarchalna władza naczelnika rodowego + rada starszych

- zasada hojności wobec uboższych członków rodu

- arystokracja rodowa, rozwarstwienie społeczne przy zachowaniu zasady równości

- tendencje państwotwórcze przy podbijaniu społ. rolniczych; pasterze- arystokracja, kopieniacze - lud

- wymienny handel zewnętrzny

- literatura ustna (epos heroiczny)

- dominacja bóstwa nieba - dawcy pogody

- religijna cześć dla bydła, krwawa ofiara z bydła

- pogrzeb w bydlęcej skórze

- wiara w „złe oko” i uroczne spojrzenie

- rytualne wyścigi, gry zręcznościowe - kult siły i tężyzny fizycznej

2. Ród i pokrewieństwo

Każdy członek rodu zobowiązany do dbania o rozprzestrzenianie się własnej krwi, posiadanie potomstwa (zwł. płci męskiej - źródło dumy) było nakazem społecznym i religijnym.

Podstawową jednostką jest patrylinearny ród (władza jest patriarchalna).

Krew - znak rodu, pokrewieństwa, jest święta. Picie krwi - elementem przysięgi, uznaniem władzy naczelnika. Inny termin na oznaczenie rodu funkcjonujący na Wielkim Stepie to `kość'; wiąże się z tym dążenie do zachowania kości współrodowców. W szkielecie przebywa dusza ziemska, zatrzymanie jej przez działania pogrzebowe służy wzbogaceniu mocy rodowej.

3. Władza

Koczownicy Wielkiego Stepu:

Przewaga wojskowych kryteriów podziału nad plemiennymi; łączenie się w wielkie militarne organizmy ponadrodowe; bracia władcy stali na czele skrzydeł (wschodniego i zachodniego/prawego i lewego) wyłanianych przez każdy lud stepowy, będących kategoriami politycznymi, ustrojowymi, wojskowymi.

Patriarcha - najstarszy w pełni sprawny członek rodu, o odpowiednich kwalifikacjach, obieralny lub o dziedzicznej władzy; dowódca wojskowy rodu, pełni funkcje kapłańskie i sądownicze; w stos. do niego obowiązuje nakaz posłuszeństwa i szacunku.

Kagan (Turcy)/ chan (Mongołowie) / szejk (Arabowie) - naczelnik wyróżniający się spośród pozostałych szczególnymi predyspozycjami, talentem wojskowym, sukcesami. Uważany za wybrańca Niebios; często przypisywano mu boskie pochodzenie. Przykładem takiego władcy - twórca narodu Zulusów - Czaka.

Władza zwierzchników była ograniczana przez radę seniorów rodowych. Bez ich zgody wodzowi nie wolno było niczego przedsięwziąć.

Pozbywanie się władcy z powodu jego nieudolności lub zestarzenia się - np: u Chazarów kagan czczony jako bóstwo, ale panował do 40. roku życia, potem duszony arkanem (jego krew mogłaby skalać step).

Laibon u Masajów - naczelnik i kapłan; niewielka władza, ale ogromny autorytet. Zatwierdza błogosławieństwem obrzędy, ma moc przepowiadania, pozostaje w bliskim kontakcie z bogiem N'gai, nie wolno mu brać udziału w wojnie, ale jego magia konieczna do walki.

4. Sakralna funkcja trybu życia; jurta i jej symbolika

Ze względu na typ koczowania wyróżniamy:

- pasterstwo nomadyczne (taborowe) - właściwe.

- pasterstwo sezonowe (transhumancyjne) - przepędzanie bydła np. z dolin na hale czy odlegle pastwiska

Pełne, nieograniczone koczownictwo taborowe jest rzadkością (np. Cyganie), zazwyczaj zamknięty cykl wędrówki po określonym terytorium.

Pastwiska dzielono w zależności od pory roku.

Zależnie od kierunków koczowania wyróżnia się:

- nomadyzm merydionalny (wzdłuż południków) - stada pędzi się na zimę na południe w cieplejsze rejony

- nomadyzm pustynny (pierścieniowy) - koczowanie wzdłuż łańcucha studni/wokół jednej

- nom. pionowy - w górach, z wypasem na halach latem i zimowiskiem w dolinach

Koczowanie to sposób życia, rytuał; wędrowcy są gośćmi całego stepu. Wg Szynkiewicza auł to wspólnota sakralna (grupę łączy ołtarz, ofiary). Dominacja rodu nad jednostką; nie ma prywatności. Wspólny wypas stada, ale w nim części wyznaczone dla poszczególnych rodzin (idea stada wyznaczonego lub przyobiecanego).

Boscy przewodnicy - wyznaczone ze stada zwierzęta poświęcone bogom - żywa ofiara, zapewnienie stadom rozwoju. Każde bóstwo wymaga innego zwierzęcia.

Chorobę traktowano jako coś poniżającego, kalectwo wykluczało ze społeczeństwa, starców często zabijano.

Surowce uzyskane z hodowli -> garbarstwo, tkactwo, serowarstwo. Oprócz tego obróbka metali. Naczynia - pojemniki skórzane, odzież z wełny/wojłoku; koczownicy z Eurazji wynaleźli spodnie :) („niezbędne przy jeździe konnej”)

Jurta - „cudowny w swej prostocie wynalazek”; dar bóstwa/herosa kulturowego; przenośna składana konstrukcja w kształcie kopuły ze skór/wojłoku na drewnianym rusztowaniu. W środku dymnik, na ziemi ognisko. Listy związane u szczytu tak, by słońce wskazywało godziny. Wszystkie elementy - znaczenie symboliczne. Dymnik - Słońce (zasłonięty - Księżyc), obręcz dokoła niego - Góra Kosmiczna. Konstrukcja jurty związana z tzw. 8 buddyjskimi symbolami szczęścia. Najistotniejsza urga (lasso) wieszana nad wejściem jako główna lina wiążąca, nazywana wodzami jurty, pleciona z sierści wielbłąda; tylko gospodarz może łapać za nią w czasie burzy; koniec liny sięga tylu poprzeczek w prawo, ile jest osób płci męskiej w rodzinie; koniec liny zawija sie w wybrzuszenie - „żołądek owcy”, ważny, bo w niego wpada pomyślność i moc zapewniana przez Słońce (więcej nt zasad różnych i przeróżnych - str. 420; str. 419 - schemat jurty). Obszar poświęcony domowemu ognisku - specyficzna strefa.

Teren pod jurtę zawsze wytycza głowa rodziny, ziemia jest skrapiana mlekiem przed rozstawieniem żerdzi w ofierze dla ducha-gospodarza terenu. Założenie miejsca = założenie kosmosu; rozpoczyna się od ułożenia 3 kamieni podkładanych pod nogi stojaka na ogień. Desakralizacja jurty (gdy się odchodzi z koczowiska) - kropi się teren w 4 rogach, po czym odrzuca kamienie w stronę nowego koczowiska.

5. Zwierzę hodowlane jako obiekt sakralny

Posiadanie nieprzeliczonych stad źródłem prestiżu. Bydło często staje się obiektem symbolizacji. Tur w górnopaleolitycznym okresie zbieraczo-łowieckim zyskał symbolikę żeńską (lunarno-akwatyczno-seksualna symbolika byka). Neolit i epoka brązu - dominacja symboliki byka związanej z płodnością. Orka - zapłodnienie Matki-Ziemi, wół poświęcony bóstwu Księżyca (ale pd Afryka i Europa neolityczna - byk z solarnym dyskiem). Składane w ofierze wiosną dla odnowienia świata, utrzymania kosmicznej płodności.

Etapy ceremonii ofiarowania wołu u Nuerów: prezentacja ofiary i czasem libacja z mleka, piwa lub wody u jej stóp; poświęcenie - natarcie popiołem ze spalonych odchodów (to nie tylko poświęcenie wołu bogu, też identyfikacja człowieka z wołem - popioły wzięte z ogniska domowego); inwokacja do Boga i duchów; zabójstwo lub „podarowanie krowy”. Jeśli ofiara zostaje przyjęta to pada na prawy bok z głową w str szałasów wioski. Jak na lewy - no to niefajnie..

Idea ofiary z byka - początkiem kosmosu (ofiara zakładzinowa). Byk uznany za `ciało' kosmosu, bo daje żywność i płodność. Kojarzenie z bogactwem i złotem (Złoty Cielec zrobiony przez Aarona; Iran - złoto gromadzone nie w sztabach, a w byczych głowach). Bydło ma duszę. Irańczycy - dusze ludzkie wywodzą się z bydła. Nuerowie - Bóg Kwoth Nhial - Bawół. Niebo - nieskończony step, na nim chmury-krowy. Bydło darem nieba dla pasterzy. Jedzone tylko jeśli zostało złożone w ofierze. Masajowi nie wolno zabić krowy, ale może jeść padłe sztuki. Identyfikacja z bydłem u Nuerów i Masajów - tzw. bydlęce imiona. Młodzieniec dostaje z określoną sztuką bydła jako znak męskości `wole imię' w czasie ceremonii inicjacji. Dzieci, dziewczęta i kobiety - `krowie' imiona (ale raczej tylko dla zabawy). Każdy się bardzo przywiązuje do swojego zwierzątka, bawi się z nim, czyści go, dba o niego, komponuje poematy, śpiewa pieśni i co tylko. Z mleka i krwi - napój sakralny. Wykorzystanie mleka zasadniczym zjawiskiem wyróżniającym hodowców od grup łowieckich. Masajowie przypisywali ożywcze znaczenie napojowi z byczej krwi i krowiego mleka (zarezerwowanemu jedynie dla prawdziwych wojowników). U ludów indoeuropejskich bycza krew=trucizna=śmierć. Ale posługiwano się nią w celach wieszczych. (kapłanki Matki-Ziemi w greckiej Egerze). Uryna wołu - moc oczyszczająca.

Koń - przechwytuje symbolikę zw z bydłem. Udomowiony przed ponad 6 tys. lat. Możliwe, że posługiwały się nim ludy łowieckie. Udomowiony prawdopodobnie na Powołżu, ale to kwestia sporna. Afrykańskie i arabskie pochodzą z Libii. Od początku koń „wyzwalał szczególne reakcje emocjonalne”, był źródłem prestiżu, w małym stopniu wykorzystywany gospodarczo i jako zwierzę juczne. Kradzież konia największym wykroczeniem, karanym śmiercią. Znakiem `wyniesienia' - Pegaz czy Sleipnir - ośmionogi wierzchowiec Odyna. Łącznik z tamtym światem. Kumys - kobyle mleko - pełni funkcje bardziej społeczne niż gospodarcze (traktowane jak używka, nie pokarm - 2% alkoholu). Klacze dojone tylko przez mężczyzn.

Wróżby za pomocą konia związane z wojną lub z intronizacją naczelnika. Parskanie szczęśliwą wróżbą. Zwierzę solarne, nosiciel boga; u Indoeuropejczyków końmi opiekowały się bliźniacze bóstwa (wed. Aświnowie „Końscy”, gr. Dioskurowie „Niebiańscy Młodzieńcy”), dwa wierzchowce rydwanu Słońca. Osią kosmosu - drzewo `koniowiąz'; wspiera się na nim świat.

Koń jako najwyższa ofiara. Największy indoeur. rytuał ofiarny - Asvamedha (sanskr.) - rytuał odnowienia kosmosu, biały koń puszczany wolno, symbolizujący roczny obieg solarny, król za nim podąża i podbija tereny, na które wkroczył, po roku składany w ofierze (koń oczywiście..), małżonka królewska zobowiązana spędzić z nim noc pod jedną derką (taka imitacja stosunku). Celtowie - władca dla zapewnienia płodności światu musiał odbyć rytualny stosunek z kobyłą. Kary koń - zwierzę chtoniczne, przewoźnik dusz, dlatego koń lub uprząż składana w kurhanach naczelników stepowych.

Wielbłąd - jednogarbny dromader, dwugarbny baktrian. Ojczyzną pierwszego jest Płw. Arabski; udomowiony ok 3 tys lat p.n.e. Nabrał znaczenia militarnego wraz z wynalezieniem dlań siodła. Istotnego znaczenia dla życia koczowników afrykańskich i arabskoberberyjskich nabrał w II w n. e. Baktrianem posługiwali się Drawidowie, udomowiony w Pendżabie i Turkmenii. Posługiwali się nim Medowie, Partowie, Asyryjczycy, Hunowie. W Afryce Pn uchodzi za symbol uporu, za znak pychy. Dla Izraelitów zwierzę nieczyste. Dla Berberów i Arabów znak bogactwa, dostojeństwo, godność.

6. Kult przodków (manizm), zasada reinkarnacji

Podstawowe składowe religii pasterzy - kult przodków, Nieba i Ziemi, oraz duchów stepu, połączony z szamanizmem. Manizm warunkuje ich obraz świata - świat wartością zmienną, cyklicznie trwającą w nieskończoności. Wędrówka dusz w kołowrocie wcieleń. Ognisko rodzinne jako symbol ciągłości rodowej. Przez dymnik jurty spływają mające się wcielić dusze dzieci, ściągane przez ogień. Zwłoki porzucane na pożarcie psom i sępom. Jedynie władcy i naczelnicy mieli okazałe grobowce. Indoeuropejczycy grzebali wodzów z końmi, skarbami i czasami kobietami. (perełka - laibonów grzebano pośrodku wioski pod warstwą gnoju, po 9 miesiącach wydobywano, wlewano miód i mleko do czaszki i chowano pod stertą kamieni)

7. Hierofania uraniczna i bóstwa pasterzy.

Najwyższe bóstwo - związane z niebem, wcielenie potęgi niebios, często jedyna istotna siła w kosmosie. Wiara w 1 Boga powstaje tam, gdzie są surowe warunki życia, mało żywności. („Pustynia jest monoteistyczna”). Pustynia źródłem kontaktu z Bogiem (Izraelici). Monotonny krajobraz pustyni/stepu z natury rzeczy powodował kierowanie poczucia sacrum ku niebu. Bóg czczony na szczytach gór (Jahwe czyli El Szaddaj `Bóg Góry/Bóg Najwyższy' na górze Synaj [Horeb], Ahura Mazda i Mithra na Hara Berezaiti [Elburz]). Bóstwo pasterzy jest gwałtowne i porywcze jak burza, a jego głos staje się głosem gromu. N'gai, bóg Masajów - wojownik, zdobywca; wiatr jest jego oddechem, piorun błyskiem oka, grzmot radosnym okrzykiem [na widok dóbr do zrabowania], deszcz łzami radości. Wszechmogący, wszechobecny. Słońce okiem, księżyc małżonką. Siedzibą czynny wulkan. Gwiazdy są jego trzodą.

Kwoth Nhial Nuerów - jak powietrze, niedotykalny, niematerialny, tchnienie; tęcza naszyjnikiem, ciała niebieskie hipostazami itd. Może kochać i nienawidzieć. Bóstwa - jego manifestacje - zawierają się w nim. Ludzie są całkowicie zależni od Boga, są `mrówkami', `prostaczkami' w obliczu Boga. Za dobre wynagradza, za złe karze.

Słońce zawdzięcza swój blask temu, że za nim skrywa się Ulgen (turecko-mongolskie bóstwo nieba). U Indoeuropejczyków najwyższe bóstwo - Deivos `Niebo-/Niebiański' - błyszczący chwałą, jaśniejący władca dnia, zasiadający na niebiańskim tronie jako `Ojciec'. Często porównywany do byka lub ogiera ze względu na siłę zapładniającą. W ten sposób Indoeuropejczycy wokół wyobrażeń o niebie skupili kompleks dodatnio waloryzowanych elementów teoretycznego i empirycznego świata: bóg, jasność, dzień, słońce, góra, męskość, ojcostwo. Deivos jest ojcem braci-bliźniaków, `Synów Nieba', bogów koni, ich siostrą jest Jutrzenka. Kosmos obraca się na filarze jak koło na osi, co jest wyobrażone przez niebiański rydwan, do którego zaprzężeni są Aświnowie; dzięki nim kręci się świat.

---