OŚWIECENIE
od 30-tych lat XVIIw do 1822r (cały XVIII w.) - wydanie „Ballad i romansów”
Okres ten przywiązywał szczególną uwagę di siły rozumu jako światła rozjaśniającego drogi poznania człowieka i świata.
NURTY MYŚLOWE
KRYTYCYZM- odnosił się do tradycyjnych instytucji politycznych i społecznych, do kościoła i form życia religijnego, a także ustaleń nauki. RACJONALIZM- twórcą był Kartezjusz, „cogito ergo sum”- słowa te podkreślały znaczenie i możliwości ludzkiego umysłu. DEIZM- uznawał istnienie Boga i wagę nakazów moralnych. MATERIALIZM I ATEIZM- poglądy odrzucające istnienie Boga. EMPIRYZM - rolę w poznaniu rzeczywistości przypisywał doświadczeniu, prawom przyrody. OPTYMIZM POZNAWCZY - nakładał na literaturę funkcje utylitarne, przypisywał ogromną rolę edukacji i wychowaniu. SENTYMENTALIZM - traktował literaturę jako sposób pokazania wewnętrznego życia człowieka ( Rousseau ). ROKOKO - styl znamienny dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy; jego istotą było rozumienie piękna jako wartości podstawowej ;w architekturze: elegancka ornamentyka, wnętrz pałaców, dekoracyjność i lekkość
ŻYCIE KULTURALNE I UMYSŁOWE W CZASACH AUGUSTA PONIATOWSKIEGO: 1740- założono pijarskie Collegium Nobilium dla młodzieży szlacheckiej- reforma szkolnictwa; 1741-”O poprawie wad wymowy” St. Komorowski; 1747- pierwsza w Europie biblioteka braci Załuskich przekształcona w bibliotekę publiczną; 1765- „Monitor”- czasopismo, teatr publiczny, założono Szkołę Rycerską; 1771- „obiady czwartkowe” w Łazienkach - sprzyjały rozwojowi twórczości literackiej, gromadziły poetów, publicystów, działaczy polskiego oświecenia; 1772- I rozbiór Polski; 1773- Komisja edukacji Narodowej; 1775- Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych; 1791- Konstytucja 3 maja (zniosła liberum veto, wzięła w opiekę chłopów); 1793- II rozbiór Polski; 1795- III rozbiór Polski ( Polska upadła jako państwo odrodzone i zreformowane); 1800- Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
IGNACY KRASICKI „Śmiechem naprawiać obyczaje” - wychowanie patrioty, obywatela, naprawa Rzeczypospolitej. 3 typy człowieka oświeconego: - człowiek „ogładzony”,elegancki, błyskotliwy; -człowiek oświecony- nacjonalista, wolnomyśliciel, tolerancyjny, żądający równości; -człowiek sentymentalny, wrażliwy.
BAJKA - utwór o charakterze moralistycznym
„ Szczur i kot” - bajka przestrzega przed pychą, która powoduje, że człowiek zaczyna wierzyć w swą nieomylność, swą niezniszczalną siłę, przez co traci poczucie rzeczywistości i nie dostrzega grożących niebezpieczeństw; wtedy wystarczy moment, by stracić pozycję lub nawet życie;
„ Ptaszki w klatce” - bajka polityczna, mówiąca o wolności i niepodległości;
„ Jagnię i wilcy” - w świecie ludzi i zwierząt obowiązuje jednakowe „prawo silniejszego”
„ Malarze” - bajka dowodzi, że ludzka próżność i brak rozsądnej samooceny dostarczają możliwości robienia niezłych interesów różnego typu spryciarzom.
„ Kruk i lis” - „bywa często zwiedzionym, kto lubi być chwalonym” - ludzka próżność często gubi ludzi.
SATYRY
„ Pijaństwo”- Satyra jest skierowana przeciwko jednej z głównych wad odziedziczonych po czasach saskich. Jest to opowieść nałogowego alkoholika o tym jak uzależnił się od nałogu.
„ Do króla”- Utwór z pozoru stanowi krytykę króla, któremu autor zarzuca: pochodzenie szlacheckie, a nie królewskie, jest Polakiem, jest młody (krytyka konserwatyzmu), jest też dobry i łagodny ( a musi być groźniejszy by zapanować nad szlachtą) oraz wykształcony. Autor gani przy tym szlachtę, bo zarzuty te stawiała królowi zawistna, zarozumiała szlachta.
„ Monachomachia”- poemat heroikomiczny- utwór łączący motywy bohaterskie z komicznymi; jest to parodia eposu bohaterskiego ( ośmieszająca poważne utwory literackie - parodia). „Szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych, Śmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych”. Jest to satyra na duchowieństwo zakonne. Poeta zaatakował nieprzestrzeganie reguł zakonnych, czemu dowodzą próżniactwo i wygodnictwo mnichów. W klasztorach szerzyły się też: nieuctwo i ciemnota. Dochodziło do profanacji przedmiotów kultu religijnego podczas uczt i bójek. Krasicki godząc swym utworem w zacofany kler, usiłował ukazać społeczeństwu, że należy stowrzyć szkolnictwo świeckie, pozbawić kler wpływów. Przychodził w ten sposób z pomocą w Komisji Edukacji Narodowej, która tworzyła szkoły świeckie.
„ Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” Główny bohater - Mikołaj Doświadczyński- był człowiekiem wywodzącym się z konserwatywnej rodziny szlacheckiej. Jego ojciec był człowiekiem b. zacofanym , a jednocześnie dumnym i przekonanym o własnej wartości, posiadał niemal wszystkie wady typowe dla sarmaty , m in. próżność, skłonność do pijaństwa. Jeszcze bardziej zacofana była matka Mikołaja, która nie zgadzała się na kształcenie syna w szkole, lecz preferowała naukę pobieraną od cudzoziemskich guwernerów. Była bardzo ograniczona, przesądna. Młody Mikołaj wyjechał do Paryża, aby tam zdobyć ogładę towarzyską. Po przyjeździe prowadził hulaszczy tryb życia, wyposażył wynajęty dom tak, że prześcignął francuskiego marszałka. U Mikołaja możne zauważyć z jednej strony pogoń za modą i nowoczesnością, a z drugiej ogromne ograniczenie umysłowe wyniesione z domu. Następnie bohater znalazł się na wyspie Nipu, gdzie musiał pracować. W nowym otoczeniu doszło do przeobrażenia Mikołaja - stał się człowiekiem mądrym i ceniącym pracę. Po powrocie do Ojczyzny staje się wzorowym gospodarzem, dobrym panem dla poddanych, człowiekiem postępowym wprowadzający m w życie reformy. Losy bohatera były pretekstem do ukazania wad polskiej szlachty, a także anarchii panującej w kraju, przekupstwa w sądach. Jednocześnie na przykładzie „nawróconego bohatera” ukazuje jak powinna żyć polska szlachta. Powieść posiada satyryczno- dydaktyczny charakter.
LITERATURA POLITYCZNA Stanisław Staszic „ Przestrogi dla Polski” ; Hugo Kołłątaj” Prawo polityczne narodu polskiego”. Obaj publicyści byli reformatorami oświeceniowymi, piętnowali niesprawiedliwości w Polsce, występowali w obronie warstw uciśnionych.. Program naprawy znalazł wyraz w wielu sformułowaniach Konstytucji 3 Maja.
J.U. NIEMCEWICZ „Powrót posła” - komedia polityczna. Utwór powstał w okresie obrad sejmu 4letniego. Niemcewicz był działaczem politycznym, miał dobre projekty reform i włączył się do walki o nie. Bohaterowie utworu skonstruowani zostali na zasadzie kontrastu. Można podzielić ich na zwolenników reform (postacie pozytywne) i ich przeciwników ( negatywne). I tak np. Walery to młodzieniec wyposażony we wszystkie możliwe zalety: patriotyzm, rozsądek polityczny, cnoty obywatelskie, prawość. Jego przeciwieństwem jest Szarmancki - „kawaler modny”, łowca posagowy, człowiek lekkomyślny i nieodpowiedzialny. Autor gloryfikuje pierwszą z tych postaci, wyszydza zaś drugą. Na zasadzie kontarasu przedstawieni są też: Starosta Gadulski (przeciwnik reform, zwolennik liberum veto oraz wolnych elekcji, a także złotej wolności szlacheckiej) oraz Podkomorzy ( światły obywatel , patriota, człowiek oczytany, interesujący się polityką, zwolennik reform, dobry gospodarz, przeciwnik cudzoziemszczyzny); Podkomorzyna (godna szacunku kobieta, dobra matka i obywatelka oraz Starościna (sentymentalna, goniąca za modą, zwolenniczka cudzoziemszczyzny, pochłonięta lekturą romansów). „Powrót posła” jest komedią polityczną, ukazującą główne wady konserwatywnej szlachty, uświadamiającą społeczeństwu kim są ludzie sprzeciwiający się reformom. Jednocześnie podkreślił autor wartość obozu patriotycznego i jego zaangażowanie w politykę kraju.