Myślenie pierwotne (Ewa Nowicka „Świat człowieka - świat kultury”)
Myślenie pierwotne bywa nazywane też mitycznym, archaicznym, religijnym, prelogicznym.
Koncepcje:
Edward B. Tylor - nawet najbardziej archaiczne formy myślenia pierwotnego traktuje jako przejaw myśli racjonalnej. Myślenie pierwotne ograniczone jest przez mały zasób wiedzy i konserwatyzm.
Funkcjonaliści - w myśleniu ludzkim występują pewne uniwersalne elementy.
Claude Levi - Strauss - koncepcja powszechników kulturowych i „myśli nieoswojonej”(dzikiej), która kryje w sobie podstawowe zasady ludzkiego myślenia, uniwersalne dla umysłu ludzkiego - skłonność do porządkowania świata przez opozycje binarne, np. góra - dół.
B. Malinowski - w każdej kulturze obecne jest trzeźwe myślenie praktyczne, niezbędne do przetrwania.
Carl Gustav Jung - archetypy w różnych kulturach pojawiają się w różnej oprawie wyobrażeniowej, ale ich zasadnicze struktury nie zmieniają się.
Uniwersalne cechy myślenia ludzkiego:
fakt posiadania języka;
posługiwanie się mową symboliczną;
tendencja do porządkowania świata;
zasięg wierzeń i wyobrażeń w poszczególnych kulturach jest podobny;
wszystkie kultury pierwotne mają system wierzeń wyjaśniających rzeczy podstawowe, najważniejsze dla człowieka;
podział na wierzenia instrumentalne (praktyczne) i transcendentalne (głębszy sens);
kategorie myślowe uzależnione od czynników zewnętrznych.
Podstawowe kategorie w myśleniu pierwotnym:
Mit - w społeczeństwach pierwotnych odgrywa szczególną rolę. Znaczenie mitu maleje wraz z rozwojem cywilizacji. Mit dotyczy problemów podstawowych dla człowieka, istotnych, zarówno egzystencjalnych jak i codziennych. Pomaga przetrwać jednostce kryzysy, jest też czynnikiem integrującym społeczność. Mit jest absolutnie prawdziwy, nie da się go zweryfikować empirycznie, dlatego lepiej wyjaśnia świat niż opierająca się na podważalnych twierdzeniach nauka. Mity są przekazywane z pokolenia na pokolenie, są nośnikami wiedzy i tradycji. Zjawiska przyrody mogą potwierdzać mit. Mit traktowany jest dosłownie a nie na zasadzie konwencji, nie podchodzi się do niego z dystansem. Mity różnych społeczeństw są zróżnicowane, zależne od warunków przyrody, systemu gospodarczego i społecznego, trybu życia. Mit to podstawowa kategoria myślenia religijnego, które przenika całe życie - sacrum. Ład społeczny jest odbiciem mitycznego ładu świętego, dlatego nie wolno go naruszać (tabu). W micie słowo ma moc sprawczą, stąd wiara w czary i zaklęcia.
2 poziomy myślenia wg Levy - Bruhla: myślenie indywidualne (codzienne, praktyczne) i myślenie zbiorowe (mityczne, magiczne). Społeczności pierwotne umieją tworzyć uogólnienia przy jednoczesnym zachowaniu konkretności.
Transformacja - w myśleniu pierwotnym dopuszczalne są w zasadzie wszelkie transformacje, dlatego często dochodzi do identyfikacji przeciwieństw, np. narodzin i śmierci. Według Ernsta Cassirera wyobraźnia mityczna jest napędzana głównie przez emocje, ale jednocześnie jest logiczna, nie ma w niej chaosu. Głowne prawo myślenia mitycznego to prawo metamorfozy - każda rzecz może zamienić się niemal we wszystko.
Symbolizm i obrazowanie - myślenie mityczne opiera się na symbolach, obrazach, metaforach traktowanych całościowo. Psychoanalitycy dopatrują się w tym działania nieświadomych warstw osobowości (Jung).
Czas - opozycja czasu cyklicznego związanego z mitem i czasu linearnego (historycznego). Sfera sacrum i profanum. Czas mitu to czas dawny, poprzedzający to, co ludzie mogą pamiętać. Zdarzenia mityczne to pierwowzór tego, co dzieje się w społeczeństwie. Czas linearny mierzony jest nie tylko za pomocą odcinków zegarowych, ale też zgodnie z rytmem ważnych wydarzeń.
Przestrzeń - tu też podział na sacrum i profanum. Mit wprowadza ład do koncepcji przestrzeni, zarówno tej codziennej jak i kosmicznej. Układ wioski to odbicie układu kosmicznego opisywanego przez mit. Ważnym miejscem jest centrum, środek.
Etnocentryzm - myślenie pierwotne jest etnocentryczne i ksenofobiczne.
Konserwatyzm - mała podatność na zmiany, przywiązanie do tradycji stanowią obronę przed utratą dorobku wielu pokoleń.
Religia - system wyobrażeń, w którym centralna rolę pełnią przedstawienia bytów i sił ponadnaturalnych. Twierdzenia religijne są absolutnie niepodważalne i pozaempiryczne. Światopogląd jest zdominowany przez religię, stąd człowiek pierwotny bywa nazywany często homo religiosus. System wyjaśniania świata jest podwójny: wszystko ma swoje przyczyny naturalne i mityczne. Trudno wydzielić sferę religii, bo przenika ona niemal wszystko. Koncepcje istot boskich są u ludów pierwotnych mniej sprecyzowane, nie ma ściśle ustalonych systemów dogmatycznych ani organizacji kościelnej. Obowiązuje system nakazów i zakazów. Każdy materialny przedmiot czy czynność ma też warstwę nadnaturalną. Koncepcje religijne są uważane za pierwszy przejaw myśli symbolicznej. Każde działanie uważane jest za nieskuteczne, jeśli nie jest związane z zabiegami o charakterze religijnym lub magicznym. Czynności rytualne uważane są za niezbędny składnik działań ludzkich.
Animizm - pojęcie wprowadzone przez Edwarda B. Tylora i zdefiniowane jako wiara w istoty duchowe. Element duchowy może przenikać też istoty materialne. Życie cielesne to tylko niewielki fragment egzystencji. We śnie i w czasie chorób dusza wychodzi z ciała i wędruje.
Mana - pojęcie melanezyjskie. Siła emanująca ze wszystkich przedmiotów, przenikająca je i oddziałująca na nie. Moc robienia rzeczy niezwykłych. Manę mogą posiadać ludzie lub przedmioty.
Tabu - nieuzasadniony zakaz którego przekroczenie wiąże się z poczuciem grozy, przerażeniem. W kulturach pierwotnych za tabu stoją siły nadprzyrodzone, kto je złamie - musi umrzeć.
Magia - nie ma charakteru osobowego i nie opiera się na czci i podległości w odróżnieniu od religii. To raczej próba manipulowania siłami wyższymi. Skuteczność magii zależy od doboru zaklęć i czynności. Malinowski zwraca uwagę na to, że magia jest bliższa nauce niż religii. James G. Frazer - dwa typy magii: homeopatyczna (podobne wywołuje podobne), kontaktowa (rzeczy, które raz były w kontakcie, zawsze będą wpływać na siebie). Magia to sposób osiągania celów, radzenia sobie z problemami. W jej skład wchodzą często gotowe ciągi przekonań, formuł i działań. Ogromna rola czarownictwa i wróżbiarstwa. Magia daje poczucie bezpieczeństwa i kontroli nad losem.
Czarownictwo - wiara w możliwość rzucania czarów jest w społeczeństwach pierwotnych bardzo silna, czasami prowadzi do psychozy. Czarownikiem potencjalnie może zostać każdy. Na czar można zadziałać tylko innym czarem.
Rytuał - bywa różnie rozumiany. W jego zakres może wchodzić religia, magia, ale też czynności codzienne.
Sakralne role społeczne: kapłan i szaman. Szamanizm to kompleks wyobrażeń, działań i norm, którego celem jest nawiązanie kontaktu z istotami nadprzyrodzonymi. Szamani to często jednostki wybitne - nadwrażliwe lub bardzo inteligentne, wykazują odchylenia od normy. Szaman porównywany bywa do schizofrenika, jego działanie ma moc terapeutyczną, może leczyć siebie lub innych, cieszy się w związku tym szacunkiem. Przechodzi następujące etapy: lęk, poczucie winy i niemożności, wyobcowanie, eliminacja doznań zewnętrznych, dominacja doznań mistycznych, reorganizacja poznania. Kapłan to późniejszy odpowiednik szamana, z tym, że kontaktuje się ze światem nadprzyrodzonym nie bezpośrednio, a dzięki obrzędom.