• Stres jest reakcją na pewien bodziec.

• Reakcja ta ma charakter psychofizjologiczny.

• Reakcja stresowa obejmuje szereg potencjalnych reakcji, które prowadzą do pobudzenia psychofizjologicznego. Może manifestować się zarówno stanem pobudzenia, jak również w ekstremalnych sytuacjach może dojść do całkowitego zatrzymania funkcji.

• Stresor, czyli bodziec wywołujący reakcję staje się nim w efekcie interpretacji poznawczej, a więc uzależnione to jest od znaczenia jakie mu człowiek nadaje.

• Psychologowie wyróżniają następujące sytuacje trudne jako stresory (źródła stresu): zagrożenia, zakłócenia i przeszkody, zbyt trudne zadania, przeciążenia, deprywacje (nie mylić z deprawacjami, chodzi tu o braki i straty) i konflikty (zewnętrzne i wewnętrzne)

• Chroniczne występowanie reakcji stresowej może doprowadzić do dysfunkcji lub uszkodzeń somatycznych.

• Stres może posiadać zarówno aspekty negatywne jak i pozytywne.

• Konieczne jest odróżnienie procesu pobudzenia psychofizjologicznego czyli stresu od możliwych konsekwencji w postaci wtórnych zaburzeń patologicznych

Oznaki stresu

• Biologiczne: bladość, pocenie się, przyspieszone bicie serca, napięcie mięśni, zmiany ciśnienia krwi, odpływ krwi do mięsni, suchość w ustach i gardle, częste oddawanie moczu, ból pleców, szyi i innych części ciała, zaburzenia menstruacji, niestrawność, bóle głowy, częste przeziębienia i inne pospolite dolegliwości, bezsenność

• Sprawność poznawcza: luki w pamięci, zapominanie, niemożność skoncentrowania się, ogólny brak zainteresowań, obsesyjne trzymanie się pewnych pomysłów.

• Emocje: lęk, rozdrażnienie, depresja, zamykanie się w sobie, nerwowość, złość, zakłopotanie.

• Zachowania: trudności z mówieniem, impulsywność, drżenia, tiki nerwowe, wysoki i nerwowy śmiech, zgrzytanie zębami, częstsze uleganie wypadkom, intensywne palenie papierosów, picie alkoholu, zażywanie leków i narkotyków, zmiany w odżywianiu, pojawienie się nerwowych zachowań.

• Spostrzeganie sytuacji i stosunek do życia: bezradność, kwestionowanie wartości, bezosobowe podejście do wykonywanych zadań, zobojętnienie.

Koncepcja stresu H. Selye'go

Zgodnie z nią w organizmie, który został poddany wpływowi szkodliwych czynników pojawiają się zmiany fizjologiczne, których zadanie polega na przystosowaniu organizmu do zmienionych warunków. Selye wyróżnił dwojakiego rodzaju zmiany:

(1) specyficzne - dostosowane do rodzaju stresora i pojawiające się w miejscu jego oddziaływania - określane jako lokalny zespół adaptacyjny (LAS);

(2) niespecyficzne - podobne dla różnych stresorów i związane z ogólną mobilizacją organizmu - określane jako ogólny zespół adaptacyjny (GAS). Czynniki wywołujące zmiany określa się mianem stresorów, a same zmiany (niespecyficzne) stanem stresu.

Reakcja stresowa przebiega w trzech etapach:

(1) stadium reakcji alarmowej, w którym początkowo odporność organizmu obniża się i widoczne są objawy zaburzenia normalnych funkcji organizmu (faza szoku), a następnie notuje się podwyższenie odporności i reakcje obronne (faza przeciwdziałania szokowi);

(2) stadium odporności - odporność organizmu stabilizuje się na podwyższonym poziomie i organizm względnie dobrze toleruje obecność stresora;

(3) stadium wyczerpania, do której dochodzi wskutek przedłużonego działania stresora przy jednoczesnej niemożności opanowania go, co prowadzi do załamania odporności organizmu i wtórnego rozregulowania jego funkcji.

Transakcyjne koncepcje stresu:

1. Transakcyjna koncepcja Lazarusa: stres jako wynik interakcji pomiędzy wymaganiami otoczenia i możliwościami jednostki; ocena poznawcza; mechanizmy radzenia sobie ze stresem.

• „Emocje są wynikiem lub reakcją na rzeczywiste, wyobrażone lub antycypowane transakcje z otoczeniem, w których pośredniczą procesy poznawcze” (Lazarus, 1986, str. 18).

• Ocena pierwotna - ocena wtórna

• Dwie podstawowe funkcje radzenia sobie:

- instrumentalna - skierowana na zmianę sytuacji, rozwiązanie problemu;

- regulująca przykre emocje, samouspokajająca.

• Sposoby radzenia sobie:

- poszukiwanie informacji - wszechstronny przegląd sytuacji stresowej w celu zgromadzenia danych koniecznych dla podjęcia decyzji, przewartościowania sytuacji;

- bezpośrednie działania - wszystkie te czynności pozapoznawcze, które służą uporaniu się z sytuacją stresową;

- powstrzymanie się od działań - zaniechanie działań, które mogą przynieść szkody lub są sprzeczne z wyznawanymi zasadami;

- intrapsychiczne metody zaradcze - procesy poznawcze służące regulowaniu emocji (Lazarus, 1986; także Folkmann, Lazarus, 1985, 1986).

2. Koncepcja Moosa (1986): wyróżnił on pięć zestawów zadań adaptacyjnych pojawiających się w sytuacji kryzysu. Są to:

• ustalenie znaczenia i zrozumienie subiektywnej istotności sytuacji;

• konfrontacja z rzeczywistością i odpowiedź na wymagania sytuacji zewnętrznej;

• podtrzymywanie relacji z członkami rodziny i przyjaciółmi, jak również innymi osobami, które mogą być pomocne w rozwiązaniu kryzysu i jego następstw;

• utrzymywanie rozsądnej emocjonalnej równowagi przez panowanie nad dezorganizującymi emocjami;

• zachowanie pozytywnego obrazu siebie i poczucia kompetencji.

Względna ważność powyższych zadań może się zmieniać w zależności od właściwości konkretnej osoby, sytuacji i otoczenia.

Sposoby radzenia sobie wg Moosa:

• analiza logiczna - poznawcze próby zrozumienia i rozważenia możliwych działań i ich konsekwencji;

• pozytywne przewartościowanie - poznawcza restrukturyzacja sytuacji oraz próba znalezienia w niej pozytywnych aspektów, z zachowaniem akceptacji jej realiów;

• poszukiwanie wsparcia i informacji - behawioralne próby uzyskania pełniejszej informacji na temat sytuacji i możliwych działań oraz umiejętność znajdowania wsparcia społecznego;

• działania rozwiązujące problem - behawioralne działania skierowane bezpośrednio na problem;

• unikanie poznawcze - poznawcze próby skierowane na unikanie realistycznego rozważenia problemu i zaprzeczanie;

• akceptacja - rezygnacja - poznawcze próby poradzenia sobie z problemem poprzez pogodzenie się z sytuacją;

• poszukiwanie alternatywnych gratyfikacji - behawioralne działania mające na celu znalezienie zastępczych form aktywności i źródeł satysfakcji;

• rozładowanie emocjonalne - próby behawioralnej redukcji napięcia poprzez ekspresję negatywnych uczuć.

Bezpośrednie skutki stresu:

Zbyt wysoki poziom:

• Ogólne fizyczne napięcie ciała - może objawiać się podwyższonym ciśnieniem krwi, niestrawnością, sensacjami żołądkowymi, suchością w ustach, wzmożonym poceniem się, dreszczami, uczuciem słabości.

• Zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej.

• Zwolniony refleks.

• Lęk i zamęt w głowie.

• Niemożność skoncentrowania się i normalnego myślenia.

Optymalny poziom:

• Odprężenie fizyczne i jednoczesny przypływ energii.

• Świadomość dobrej formy i właściwego funkcjonowania.

• Wyostrzona uwaga, wiara w siebie.

• Szybki refleks.

• Zainteresowanie, zaangażowanie, łatwość realizacji zadań.

Zbyt niski poziom:

• Poczucie znudzenia i bezużyteczności.

• Brak zainteresowania i zaangażowania, odpływ energii.

• Depresja.

• Przekonanie, że wszystko jest bez sensu.

• Urastanie prostych prac do ogromnych zadań.

Konsekwencje stresu: trudności zawodowe, edukacyjne itp., zaburzenia emocjonalne i społeczne; wypalenie zawodowe; stres a zdrowie.

Choroby psychosomatyczne, jako wynik długotrwałego stresu

• zaburzenia układu trawiennego (owrzodzenia)

• zaburzenia układu krążenia (nadciśnienie, arytmia, migreny - bóle głowy naczyniowe, zawał)

• zaburzenia układu oddechowego (alergia, astma oskrzelowa)

• zaburzenia układu mięśniowo-kostnego (bóle, skurcze, bóle głowy napięciowe)

• zaburzenia układu odpornościowego

• choroby skóry (trądzik, łuszczyca, pokrzywka, egzema)

Reakcje nerwicowe sytuacyjne - zaburzenia nerwicowe (moczenie nocne)

Podejście do zagadnień stresu:

• Czy stres pełni jednoznacznie negatywną rolę w życiu człowieka?

• Dlaczego niektórzy ludzie pomimo stresu pozostają zdrowi?

• Czynniki zapobiegające przekształceniu się napięcia w stres.

• Sposoby radzenia sobie ze stresem

• Profilaktyczna rola zasobów indywidualnych

• Wsparcie społeczne jako modyfikator procesów stresowych

---