III deklinacja - declinatio tertia
Do trzeciej deklinacji należą rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów, których temat (znajdowany w Gen. pl. po odcięciu końcówki -rum) kończy się na spółgłoskę lub na samogłoskę -i. Trzecia deklinacja dzieli się na trzy typy:
IIIa - typ spółgłoskowy
IIIb - typ samogłoskowy
IIIc - typ mieszany
Aby rozpoznać typ odmiany należy stwierdzić, czy wyraz jest równozgłoskowy (parisyllaba), czy nierównozgłoskowy (imparisyllaba):
równozgłoskowy ma w różnych przypadkach jednakową liczbę sylab
nierównozgłoskowy ma w różnych przypadkach różną liczbę sylab
Przykłady rzeczowników nierównozgłoskowych (porównano Nom. i Gen. sg.):
lex, leg-is f - prawo
consul, consul-is n - konsul
homo, homin-is m - człowiek
IIIa - typ spółgłoskowy
Do typu spółgłoskowego należą:
rzeczowniki nierównozgłoskowe:
aer, aeris m - powietrze
facultas, -atis f - możliwość
homo, -inis m - człowiek
ius, iuris n - prawo
kilka rzeczowników równozgłoskowych:
canis, canis m - pies
frater, fratris m - brat
iuvenis, iuvenis m - młodzieniec
mater, matris f - matka
pater, patris m - ojciec
senex, senis m - starzec
vates, vatis m - wieszcz
przymiotniki w stopniu wyższym
W rzeczownikach rodzaju męskiego i żeńskiego, które kończą się na -s, ostatnia spółgłoska tematu często się zmienia lub całkowicie zanika:
palus (palud-s) - "d" zanika
miles (milet-s) - "t" zanika
rex (reg-s) - "g" ubezdźwięcznia się i razem z "s" tworzy "x"
To zjawisko nie dotyczy głosek "p" i "b", które pozostają niezmienione przed -s, np. trabs, trab-is f - pień drzewa, princeps, princep-is m - pierwszy mieszkaniec.
Jeśli "s" należy do tematu, w odmianie między samogłoskami wymienia się na "r", np. tempus, tempor-is n - czas.
IIIb - typ samogłoskowy
Do typu samogłoskowego należą:
przymiotniki w stopniu równym wszystkich rodzajów, zakończone w Gen. sing. na -is; przymiotniki mogą mieć trzy, dwa, lub jedno zakończenie rodzajowe:
acer m, acris f, acre n - ostry/a/e
nobilis mf, nobile n - szlachetny/a/e
felix mfn - szczęśliwy/a/e
rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na -e, -al, -ar (dawniej były to rzeczowniki równozgłoskowe)
animal, animalis n - zwierzę
exemplar, exemplaris n - przykład
mare, maris n - morze
rete, retis n - sieć
kilka rzeczowników równozgłoskowych rodzaju żeńskiego:
puppis, puppis f - statek
sitis, sitis f - pragnienie
turris, turris f - wieża
IIIc - typ mieszany
Do tego typu należą rzeczowniki, które dawniej należały do typu samogłoskowego, ale później przyjęły temat zakończony na spółgłoskę z wyjątkiem Gen. pl., gdzie zachowały samogłoskową końcówkę -ium:
rzeczowniki równozgłoskowe kończące się na -es i -is (z wyjątkiem należących do typu samogłoskowego):
nubes, nubis f - chmura
navis, navis f - statek
civis, civis mf - obywatel
ignis, ignis m - ogień
finis, finis mf - granica
rzeczowniki jednosylabowe kończące się na spółgłoskę i "s":
ars, artis f - sztuka
nox, noctis f - noc
urbs, urbis f - miasto
gens, gentis f - plemię, ród
rzeczowniki kończące się na -er, których temat (znajdowany w Gen. pl. po odrzuceniu końcówki -rum) kończy się na dwie lub więcej spółgłosek:
imber, imbris m - deszcz
linter, lintris fm - łódź
Anomalie trzeciej deklinacji:
następujące rzeczowniki równozgłoskowe mają w Gen. pl. końcówkę -um zamiast -ium:
pater, patris m - ojciec
mater, matris f - matka
frater, fratris m - brat
senex, senis m - staruszek
juvenis, juvenis m - młodzieniec
canis, canis mf - pies
następujące rzeczowniki należące do typu mieszanego tworzą Abl. sg. zarówno z końcówką -e, jak i -i:
cives mf - cive, civi
ignis m - igne, igni
navis f - nave, navi
rzeczowniki rodzaju męskiego i nijakiego kończące się w Gen. pl. na -ium mają dwie formy Acc. pl: ze starszą końcówką -is lub -es:
artes, artis
nubes, nubis
urbes, urbis
niektóre rzeczowniki należące do typu spółgłoskowego, zwłaszcza zakończone na -as, posiadają dodatkową formę Gen. pl. kończącą się na -ium:
civitas, -atis f - miasto: civitatum, civiitatium
parens, -entis mf - rodzic: parentum, parentium
Rzeczownik lis, litis f - kłótnia posiada w Gen. pl. wyłącznie formę litium.
następujące rzeczowniki odmieniają się nieregularnie:
vis, - f - siła
Juppiter, Jovis m - Jowisz, najwyższy bóg rzymski
bos, bovis mf - krowa
sus, suis (sueris) mf - świnia