Rzymskie prawo rodzinne - małżeńskie i patria potestas.

1. Zaręczyny - sponsalia.

W prawie archaicznym był to uroczysty akt słowny, zawierany przez ojców osób zaręczających się lub przez samych narzeczonych, o ile byli osobami sui iuris. Można było domagać się zapłaty kary pieniężnej,
w przypadku nieoddania przyrzeczonej przyszłej żony.

W prawie klasycznym zaręczyny zawierano za pomocą nieformalnego porozumienia, które nie pociągało za sobą skutków prawnych.

W prawie poklasycznym wprowadzono tzw. zadatek zaręczynowy (arrha sponsalica). W przypadku bezpodstawnego zerwania zaręczyn narzeczony tracił zadatek. Gdy zaręczyny zerwała narzeczona płaci jego poczwórną, a później podwójną wartość.

2. Prawo określało jedynie wymogi, jakim miało odpowiadać małżeństwo zwane iustum matrimonium, by można było zbadać, czy skutki, jakie prawo łączyło z określonym pożyciem mężczyzny i kobiety w ogóle zaistniały.

3. Zawarcie małżeństwa.

Zawarcie małżeństwa było czynnością prawną prywatną i nieformalną. Decydujące znaczenia miała trwała

i zgodna wola mężczyzny i kobiety pozostawania w związku małżeńskim (affectio maritalis). Wyrażenie zgody,
a nie faktyczne pożycie było uważane za chwilę powstania małżeństwa. Zgoda ta musiała trwać przez cały czas istnienia małżeństwa.

4. Wymogi iustum matrimonium.

• Istnienie conubium, czyli możności zawarcia małżeństwa uznanego w prawie rzymskim,
  tzn. posiadanie obywatelstwa rzymskiego albo specjalnego przywilej przyznawanego nieobywatelom polegającego na zezwoleniu zawierania małżeństwa z Rzymianami (ius conubii). Do lex Canuleia (445 p.n.e.) conubium nie posiadali plebejusze względem patrycjuszy. Conubium nie posiadali krewni w linii prostej i w linii bocznej do 4 stopnia.

• Dojrzałość fizyczna nupturientów; dla chłopców 14, a dla dziewcząt 12 lat.

• Wola pozostawania w związku małżeńskim (affectio maritalis)

5. Rozwiązanie małżeństwa.

Małżeństwo przestawało istnieć wtedy, gdy małżonkowie doszli do zgodnego porozumienia co do jego rozwiązania (divortium) bądź też, gdy jedno z małżonków wyraziło wolę zerwania związku (repudium).
W małżeństwach połączonych z conventio in magnum jednostronnego zerwania małżeństwa mógł dokonać jedynie mąż. Wola ta mogła być wyrażona w dowolny sposób, aczkolwiek w okresie poklasycznym obligatoryjna była forma pisemnego listu rozwodowego (libellus repudii).

Małżeństwo rozwiązywało się przez śmierć oraz capitis deminutio maxima lub media, czyli na skutek utraty wolności lub obywatelstwa.

6. Conventio in manum.

Było to wejście żony pod manus męża albo jego ojca, jeśli był osobą alieni iuris. Sposoby:

Confarreatio - forma dostępna tylko dla patrycjuszy, odbywała się w obecności kapłanów i dziesięciu świadków. Jej kulminacyjnym momentem było ofiarowanie Jowiszowi chleba orkiszowego. Forma ta przetrwała najdłużej, gdyż pewne funkcje kapłańskie mogli pełnić tylko urodzeni z małżeństw, w których matka weszła pod władzę męża przez confarreatio. Forma ta nie wywoływała skutków cywilnoprawnych. Forma zażyczona zażyczona I w. p.n.e.

Coëmptio - forma dokonywana za pomocą emancypacji, podczas której mąż w obecności pięciu świadków

i liberpensa, za pomocą symbolicznej zapłaty , jak gdyby kupował władzę małżeńską od pater familia żony lub od niej samej, gdy była osobą sui iuris. Forma zażyczona zażyczona I w. p.n.e.

Usus - żona wchodziła pod władzę męża na skutek rocznego nieprzerwanego przebywania w jego domu. Wystarczyło, aby żona opuściła dom męża na trzy kolejne noce, aby mąż nie nabywał nad nią władzy.

Coëmptio fiduciae causa - czynność fiducjarna (powiernicza), której celem było pozbycie się niewygodnego dla kobiety tutora.

Żona w rodzinie z conventio in manum stawała się jego agnacyjną córką, ale tylko w sensie, iż po śmierci męża dziedziczyła na równi z jego dziećmi.

Po rozwiązaniu małżeństwa połączonego z conventio in manus mąż był zobowiązany uwolnić żonę spod manus przez dokonanie difarreatio (akt przeciwny do confarreatio) bądź przez remancipatio
(akt przeciwny do coëmptio i usus).

7. Stosunki osobiste.

Pomiędzy małżonkami istniał obowiązek wzajemnego szacunku (reverentia), co wyrażało się m.in. zakazem wnoszenia względem siebie skarg infamujących, nawet po ustaniu małżeństwa.

Żona uzyskiwała zaszczytne miano mater familia oraz dzieliła status społeczny swojego męża (honor matrimonii). Przyłapana na cudzołóstwie mogła być karana nawet śmiercią. W małżeństwie z conventio in manum mąż sprawował nad żoną sądownictwo w postaci tzw. sądu domowego. Mógł, w przypadku przetrzymywania żony przez osobę trzecią, domagać się jej wydania za pomocą rei vindicatio. Mąż nie mógł nigdy żony sprzedać, zastawić, nie miał nad nią prawa życia i śmierci.

8. Stosunki majątkowe.

W małżeństwach bez conventio in manum żona pozostawała nadal w swojej dotychczasowej rodzinie agnacyjnej, zachowując w niej prawo dziedziczenia. Można tu mówić o całkowitej rozdzielności majątkowej.

Jeżeli żona była osobą sui iuris i wchodziła pod władzę męża, to mąż nabywał cały jej majątek na skutek samego aktu wejścia pod władzę. Żona, stając się osobą alieni iuris, traciła podmiotowość prawną.

Gdy małżeństwo było zawarte z conventio in manum to żona, przechodząc do rodziny agnacyjnej męża, traciła prawa dziedziczenia w swojej dotychczasowej rodzinie, a nabywała prawo dziedziczenia w rodzinie męża.

9. Posag (dos).

Zarówno w małżeństwie z conventio in manum, jak i bez niego, mąż był zobowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania żony i całego domu. Niemniej już w epoce przedklasycznej uznawano za słuszne, aby pomóc
w tym mężowi ustanawiając na jego rzecz przysposobienie majątkowe, zwane posagiem (dos). Mógł go ustanowić bądź ojciec (lub dziadek) żony, bądź sama żona (o ile była sui iuris), bądź inna osoba (np. dłużnik kobiety).

Posag ustanawiano bądź w formie dotis datio, czyli przeniesienie własności rzeczy posagowych, bądź
w formie dotis dictio, czyli jednostronnego przyrzeczenia posagu, bądź w formie dotis promissio, czyli przyrzeczenia posagu w formie stypulacji. W okresie poklasycznym ustanowienie posagu następowało w drodze nieformalnej umowy.

W okresie archaicznym, w przypadku rozwiązania małżeństwa, zwrot posagu nie był obowiązkiem męża. Dopiero od III w. p.n.e. zaczęto zobowiązywać męża do zwrotu posagu w drodze stypulacji, na podstawie której pretor dawał actio ex stipulatu o zwrot całego posagu. Od II w. p.n.e. pretor zaczął udzielać byłej żonie skargi przeciwko byłemu mężowi, zwanej actio rei uxoriae, która była skargą dobrej wiary. Maż pozwany tą skargą posiadał prawo retencji, tj. prawo zatrzymania pewnych części majątku, np. na wychowanie dzieci.. Potrącenia te nie mogły przekraczać ponad połowy majątku.

W przypadku śmierci męża żona mogła żądać zwrotu posagu od spadkobierców męża. W konstytucji
z 530 r. n.e. Justynian w miejsce actio rei uxoriae wprowadził actio ex stipulatu, którą można było wnosić
z mocy prawa, czyli zawsze, a nie tylko w wyniku zawartej stypulacji.

10. Donatio ante nuptias.

Zwyczaj czynienia darowizn przed zawarciem małżeństwa, który wykształcił się w prawie poklasycznym. W czasie trwania małżeństwa istniał zakaz czynienia darowizn między małżonkami. W prawie justyniańskim stało się możliwe ustanawianie takiej darowizny po zawarciu małżeństwa.

11. Ustawodawstwo małżeńskie Augusta.

Celem zahamowania postępującej demoralizacji i zwiększenia liczby obywateli rzymskich August wprowadził wyjątkową regulację prawną małżeństwa , doprowadzając do uchwalenia w 18r. p.n.e. lex Iulia de adulteriis coercendis oraz lex Iulia de maritandis ordinibus, a w 9r. n.e. lex Papia Poppea.

Głównym przedmiotem lex Iulia de adulteriis coercendis było przestępstwo zwane adulterium, rozumiane jako stosunek z zamężną kobietą oraz stuprum, czyli stosunek z wdową lub panną. Oba uznane zostały za przestępstwa prawa publicznego. Uznane zostały jedynie związki małżeńskie stanowiące iustum matrimonium. Karę wyznaczał ojciec posiadający patria potestas nad córką, lub mąż posiadający manum nad żoną. Możliwe było również oskarżenie w procesie karnym, a karą było wygnanie na wyspę i konfiskata części majątku.

Lex Iulia de maritandis ordinibus nakładała na mężczyzn w wieku od 25 do 60 lat i na kobiety
w wieku od 20 do 50 lat obowiązek pozostawania w związku małżeńskim. Osoby nie pozostające w związku małżeńskim - caelibes - nie mogły otrzymać przysporzenia z testamentu.

Lex Papia Poppea nakładała na obywateli obowiązek posiadania przynajmniej jednego dziecka. Osoby bezdzietne - orbi - otrzymywały tylko połowę przysporzenia z testamentu.

Osoby posiadające trójkę dzieci otrzymywały przywilej ius trium liberorum, który powodował, iż kobieta uzyskiwała pełną zdolność do czynności prawnych, a mężczyzna był uprzywilejowany w uzyskiwaniu godności państwowych.

12. Konkubinat (concubinatus).

Faktyczne, trwałe pożycie kobiety z mężczyzną, którzy nie mieli względem siebie conubium lub między którymi nie istniała affectio maritalis.

Pożycie mężczyzny i kobiety, z których choćby jedno było niewolnikiem, zwano contubernium.

Rzymskie prawo rodzinne - patria potestas.

1. Uwagi wstępne.

Ojciec nabywał patria potestas jedynie nad dziećmi zrodzonym z iustum matrimoniu, dziećmi przysposobionymi, a w okresie prawa poklasycznego także dziećmi legitymowanymi. Dziecko zrodzone
z iustum matrimonium wchodziło pod patria potestas ojca (lub dziadka lub pradziadka) i nabywało prawa w jego rodzinie.

Dzieci pozamałżeńskie nabywały status libertatis i civitatis jaki miała ich matka w chwili urodzenia. Istniała reguła, zgodnie z którą dziecko niewolnicy rodziło się wolne, jeśli jego matka w chwili poczęcia lub urodzenia była wolna, a nieraz nawet wystarczyło, aby matka była wolna choć przez jeden dzień trwania ciąży.

Dziecko pozamałżeńskie zrodzone przez Rzymiankę, było od chwili urodzenia osobą sui iuris.

2. Urodzenie z iustum matrimonium.

Aby ojciec nabył patria potestas nad swoimi dziećmi stosowano dwa domniemania. Uważano, iż dziecko pochodzi z małżeństwa, jeśli urodziło się nie wcześnie niż w 182 dniu po jego zawarciu i nie później niż w 300 dniu po jego rozwiązaniu. Drugim domniemaniem było założenie, iż ojcem dziecka jest mąż matki

3. Przysposobienie.

Istniały dwie formy przysposobienia:

• adoptio - adoptować można było tylko osobę alieni iuris, a czynność tą dokonywano za pomocą mancipatio i in iure cessio. Oznaczało to, iż najpierw rodzony ojciec trzykrotnie syna sprzedawał,
  a następnie w procesie windykacyjnym przyznawał rację, iż ojcem jego syna jest kto inny.

• adrogatio - przysposabianą osobą był dojrzały mężczyzna sui iuris, który zrzekał się swojej podmiotowości prawnej i majątku na rzecz przysposabiającego. Kolegium pontyfików sprawdzało, czy adrogatio nie narusza norm prawa sakralnego oraz czy nie jest dokonywane na szkodę adrogowanego. Adrogujący składał na rzecz zgromadzenia ludowego (comitia curiata) przysięgę, iż jego zamiary wobec adrogowanego są słuszne i uczciwe.

Cesarz Dioklecjan wprowadził instytucję adrogatio per rescriptum principis, czyli indywidualnej adopcji
w drodze reskryptu cesarskiego.

Justynian zreformował instytucję adoptio wprowadzając adoptio plena (gdy adoptującym był krewny wstępny adoptowanego, np. ojciec matki) i adoptio minus plena (gdy adoptującym była osoba obca).

W drugim przypadku adoptowany nie przechodził pod patria potestas adoptującego, a jedynie nabywał prawo do beztestamentowego dziedziczenia. Dawną procedurę zastąpił Justynian złożeniem do protokołu zgodnych oświadczeń woli adoptującego i oddającego w adopcję, a także adoptowanego, o ile był osobą dojrzałą.

4. Legitimatio.

Była to legitymacja dzieci zrodzonych w konkubinacie, która mogła się dokonać poprzez zawarcie późniejszego małżeństwa między konkubentami lub też poprzez reskrypt cesarski wydany na wniosek naturalnego ojca. Dziecko legitymowane wchodziło pod patria potestas ojca.

5. Uprawnienia i obowiązki wynikające z patria potestas.

• Ojciec posiadał prawo życia i śmierci (ius vitae ac necis), aczkolwiek musiał wychowywać wszystkich synów i pierworodną córkę; mógł zabić dzieci kalekie lub dzieci, które popełniły przestępstwo.

Prawo to zostało zniesione Kodeksem teodozjańskim (438r. n.e.), który zawierał Konstytucję Konstantyna Wielkiego (318r. n.e.), która uważała zabicie dziecka za kwalifikowaną postać zabójstw
i przewidywało za nie karę śmierci (tzw. karę worka).

• Ojciec mógł porzucić lub sprzedać swoje dziecko, w szczególności córkę.

• Ojciec musiał zapewnić dzieciom utrzymanie i odpowiednie wychowanie zgodne z dobrymi obyczajami.

• Dzieci wchodzące pod patria potestas dziedziczyły po swoim ojcu.

6. Wyjście spod patria potestas.

• Śmierć ojca.

• Wybór synów na najwyższe urzędy kapłańskie, bądź córek na westalki.

• Utrata obywatelstwa przez ojca lub skazanie go na roboty w kopalni.

• W drodze emancypacji za pomocą mancipatio i in iure cesio bądź na mocy reskryptu cesarskiego.

7. Sytuacja prawna osób pozostających pod patria potestas.

Sytuacja prawna syna, córki czy wnuków pozostających pod patrai potestas była początkowo bardzo podobna do sytuacji niewolnika. Dzieci będące osobami alieni iuris nie mogły mieć majątku, a jedynie mogły zarządzać powierzonym im przez ojca majątkiem (peculium), który mógł w każdej chwili odebrać. Nabytki syna należały do ojca, który nie odpowiadał za długi kontraktowe syna. Pod koniec republiki można było wytoczyć przeciw synowi skargę i uzyskać wyrok zasądzający. Nie można było jednak prowadzić egzekucji ani osobistej, ani majątkowej.

Za czasów Wespazjana uchwalono senatus consulta Macedonianum, zakazujące udzielania synom pożyczek.

W przypadku popełnienia przez osobę alieni iuris deliktu pater familia ponosił odpowiedzialność noksalną, w wyniku której ojciec był zobowiązany zapłacić zasądzoną w wyroku kwotę pieniężną albo wydać sprawcę deliktu (dokonać noxae datio).

Z czasem syn odbywający służbę wojskową uzyskiwał podmiotowość prawną majątkową, gdyż mógł swobodnie rozporządzać majątkiem, który nabył służąc w wojsku, lub który otrzymał od rodziny na okres służby (peculim castrense). W prawie poklasycznym wyodrębniono peculium quasi castrense, czyli majątek, jaki otrzymywał syn w związku z pełnieniem różnych godności państwowych.

Za Justyniana jedynie to, co syn dostał od ojca (peculium profecticium) stanowiło własność ojca, natomiast inne nabytki (tzw. peculium adventicium) były własnością syna, którą mógł swobodnie dysponować.

Opieka (tutela) i kuratela.

8. Powołanie opiekuna.

Opiece podlegały niedojrzale osoby sui iuris - tutela impuberum - oraz w pewnym okresie historycznym dojrzałe kobiety sui iuris - tutela mulierum.

Opiekuna wyznaczał imperatywnie ojciec w swoim testamencie (tutela testamentaria), a gdy tego nie uczynił opiekę mieli sprawować kolejno najbliżsi krewni agnacyjni, dalsi członkowie rodu, a w przypadku ich braku, osoby wyznaczone przez pretora. Opiekunowie powinni sprawować pieczę tak nad osobą podopiecznego, jak i nad jego majątkiem.

9. Tutela impuberum.

Po ukończeniu 7 lat pupil mógł sam dokonywać aktów przysparzających majątku, na akty powodujące uszczuplenie majątku tutor musiał wyrazić zgodę. Opieka gasła po dojściu pupila do dojrzałości, śmierci lub utracie obywatelstwa przez tutora lub pupila.

10. Tutela mulierum.

Dojrzała kobieta sui iuris zarządzała swym majątkiem sama, jedynie do najważniejszych czynności prawnych, jak wyzwolenie niewolnika, testament, czy mancypacja, potrzebowała współudziału opiekuna. Opieka gasła bądź na mocy ius trium liberorum, czyli po urodzeniu przez kobietę trojki dzieci.

11. Kuratela.

Gdy należało zadbać o majątek, prawo rzymskie posługiwało się instytucja kuratora. Istniały instytucje kuratora nad osobami chorymi umysłowo (cura furiosi), czy też nad marnotrawcami (cura prodigi). Kuratorami byli najbliżsi krewni, a w przypadku ich braku osoby powoływane przez pretora.

Istniała również instytucja kuratora dla osób dojrzałych, które nie ukończyły jeszcze 25 roku życia. Na mocy lex Laetoria z II w. p.n.e. minor mógł prosić o ustanowienie mu kuratora do pomocy przy zawieraniu czynności prawnych (curator minorum).

W późniejszym okresie pretor ustanawiał kuratora w związku z konkretnymi sprawami, np. dla ochrony interesów dziecka poczętego (curator ventris).

---