Język Polski - Średniowiecze, ŚREDNIOWIECZE


ŚREDNIOWIECZE

TEMAT: Średniowieczna kultura europejska i polska.

1) Warunki i czas trwania epoki.

Średniowiecze w Europie trwało od V do XV w., a dokładnie od 476r. (upadek cesarstwa zachodnio - rzymskiego) do 1492r. (odkrycia Ameryki przez Kolumba). W Polsce Średniowiecze trwało od X do XV w. (od chrztu Polski).

W Europie istnieje hegemonia (przewaga kościoła), w rękach kościelnych jest władza religijna i świecka; kościołowi podlega oświata i kultura. Językiem urzędowym całej Europy jest łacina. Ośrodki kultury to klasztory; cystersi, dominikanie, franciszkanie uczą uprawiać rolę, budować, leczyć, czytać i pisać, panuje ustrój feudalny. Duchowieństwo i rycerstwo posiada prawa, mieszczanie i chłopi nie.

2) Nazwa epoki.

Średniowiecze - wieki średnie - oznacza to, iż uznano tę epokę za okres przejściowy, średni. O mniejszych możliwościach niż epoki sąsiednie, czyli starożytność i odrodzenie. Wieki średnie po łacinie to „medium acrum”, dlatego mediewistyka to dział zajmujący się badaniem średniowiecza.

3) Ideologia.

- teocentryzm - czyli w centrum zainteresowania Bóg i życie pozaziemskie;

- asceza - konieczność wyrzeczenia się szczęścia i radości na ziemi, by osiągnąć szczęście w niebie; głosi się hasła „memento mori” oraz „ora et labora” - módl się i pracuj.

4) Filozofia.

- św. Augustyn (augustynizm) - człowiek umieszczony jest między bytami wyższymi (aniołami) i niższymi (zwierzętami), a w samym człowieku też istnieje pierwiastek wyższy (dusza) i niższy (ciało); powoduje to rozdarcie wewnętrzne, konflikty między wyborem wartości wyższych i niższych, czyli wybór dobra lub zła;

- św. Tomasz z Akwinu (tomizm) - człowiek po to umieszczony jest pomiędzy dobrem i złem, by walcząc z pokusami, doskonalił się, człowiek otrzymał wolną wolę i dlatego powinien wybierać dobrze.

- św. Franciszek z Asyżu (franciszkanizm) - zarówno w człowieku jak i we wszystkim co żyje, jest iskra Boga, trzeba więc obdarzać nieograniczoną i bezwarunkową miłością Boga, bliźniego i wszystko co żyje, głosi też konieczność miłosierdzia i ubóstwa.

5) Nauka.

Podstawową dziedziną nauki, która się rozwija jest teologia - nauka o Bogu, jego stosunku do świata i człowieka. Powszechnie panująca metoda naukowa to scholastyka, polega na logicznym uzasadnianiu wcześniej przyjętych twierdzeń.

Szkolnictwo jest w rękach kościoła, szkoły są przy kościołach i klasztorach, obowiązują dwa stopnie nauczania:

- trivium: gramatyka łacińska, retoryka (wymowa), dialektyka (dyskusje);

- quadrivium: arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka.

W Europie powstają pierwsze uniwersytety w XII w. w Bolonii we Włoszech, w XIII w. w Anglii - Oxford, 1364r. Akademia Krakowska.

6) Architektura.

Występują trzy style:

- bizantyjski od V do VIII w., budowle na planie krzyża greckiego (wszystkie ramiona równe) z największą kopułą po środku i czterech mniejszych po bokach, wewnątrz freski (malowidła na tynku) i mozaiki z kolorowych płytek lub kamieni, np. Hagia Sophia w Stambule „Kościół mądrości Bożej”, Bazylika św. Marka w Wenecji;

- romański od X do XII w., masywne budowle na planie krzyża łacińskiego (jedno ramię wydłużone) lub na planie koła (rotunda), okrągłe łuki, małe okna ze względu na funkcje obronne, wewnątrz zdobienia roślinne i figuralne, najczęściej rzeźby w kamieniu, np. katedra w Mediolanie św. Ambrożego, kościół w Pizie, w Polsce Rotunda w Strzelnie i Cieszynie;

- gotycki od XII do XV w., lekkie konstrukcje krzyżowo-żebrowe, ostre łuki, duże okna z witrażami, wysokie spadziste dachy, strzeliste wieże, przypory, ozdobne szczyty, wewnątrz surowa cegła, np. katedra w Chartres, w Paryżu Notre Dame, katedra w Kolonii w Niemczech, w Polsce kościół Mariacki i zamek w Malborku, ratusz we Wrocławiu.

7) Plastyka.

Malarstwo i rzeźby - obiekty bizantyjskie to, np. ikona Czarnej Madonny w Częstochowie, romańskie to malarstwo ołtarzowe, miniatury, czyli ilustracje książek, np. Psałterz Floriański, drzwi Gnieźnieńskie, płaskorzeźba przedstawiająca życie i męczeństwo św. Wojciecha. Zabytki gotyckie - ołtarz Wita Stwosza w Krakowie - środkowa jego część to zaśnięcie Matki Boskiej, powyżej wniebowzięcie Panny Marii, u szczytu ukoronowanie Maryi, na skrzydłach sceny z życia Jezusa i Maryi. Niezwykle bogate są średniowieczne książki pisane ręcznie na pergaminie bogato zdobione, oprawione w skórę (Benedyktyni).

8) Literatura.

Jest podporządkowana wpływom kościoła, dlatego rozwijają się zwłaszcza gatunki religijne:

Obok gatunków religijnych pojawiają się świeckie, są to:

W średniowieczu istniał typ wędrownego poety - pieśniarza:

TEMAT: Jak ocenić św. Aleksego - typowego ascetę.

W średniowieczu powstawało wiele żywotów świętych. Słynny zbiór hagiograficzny stworzył włoski biskup Jakub de Voragine „Złota legenda” XIII w. W Polsce istniały żywoty św. przekazywane w tradycji ustnej, np. św. Wojciecha, Stanisława, Kingi. Spisane zostały dopiero w XVI w. przez Piotra Skargę „Legenda o św. Aleksym”.

W Rzymie żył bogaty książę, człowiek bardzo pobożny; jego żona chętnie pomagała ubogim, urodził im się syn Aleksy, który okazał się jeszcze bardziej religijny niż rodzice. Kiedy skończył 24 lata ożenił się z woli ojca; w noc poślubną powiedział jednak żonie, że chce zostać w czystości by służyć Bogu, prosił ją by zrobiła to samo, na drugi dzień ruszył w świat, rozdał wszystko co miał, a sam żebrał pod kościołem modląc się nieustannie, czy był deszcz czy mróz. Zdarzył się cud, Matka Boska zeszła z obrazu, nakazała klucznikowi by wpuścił Aleksego do świątyni, cuda powtarzały się, uznano, że Aleksy to święty, stał się sławny, nie chciał by go wielbiono, wsiadł na statek, wyruszył do Syrii, wiatr jednak obrócił się i Aleksy przybył do Rzymu, uznał to za wolę Boga i odtąd przez 16 lat żebrał pod progiem własnego pałacu, a służba wylewała na niego pomyje. Przed śmiercią spisał swoje przygody, trzymał list w ręku. Kiedy skonał zaczęły bić wszystkie dzwony w Rzymie, dziecko wskazało na czyją cześć te dzwony biją, na pogrzebie był papież, cesarz i kardynałowie. Kto chory zbliżył się do zmarłego, został uzdrowiony. Nie można było wyjąć listu z ręki, więc wezwano jego żonę, bez trudu przeczytała pismo, dowiedziała się kim był.

Aleksy to typowy asceta ponieważ:

1) rezygnuje z wszystkiego co mogło mu dać szczęście na ziemi:

- wyrzeka się szczęścia w miłości;

- rodziny;

- potomstwa;

- nie chce bogactw, przywilejów, stanowisk należnych mu z racji urodzenia;

- wyrzeka się wygód, przyjemności;

2) umartwia ciało jako siedlisko grzechu:

- rozdaje wszystko co ma, a sam żebrze pod kościołem znosząc zimno, wilgoć, głód;

- dobrowolnie szuka poniżenia; nie chce sławy, popularności, pozwala by poniżała go własna służba;

3) ćwiczy wolę, cierpliwość, wystawia się na próby:

- rezygnuje z nocy poślubnej;

- przez 16 lat tkwi nierozpoznany pod progiem własnego pałacu;

Jest to postać heroiczna - dla sprawy w którą wierzy gotów poświęcić wszystko; trzeba go podziwiać za upór, siłę woli, ale zastrzeżenia może budzić jego stosunek do żony i rodziców.

TEMAT: Roland - typowy rycerz średniowieczny.

Wątki epiki rycerskiej w średniowieczu:

Anglia - o królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu;

Niemcy - pieśni o Nibelungach strzegących skarbu Renu;

Francja - o Karolu Wielkim i jego 12 paladynach;

Hiszpania - Historia Cyda, kastylijskiego rycerza;

Ruś - „Słowo o wyprawie pułku Igora”;

Polska - Legenda Zawiszy Czarnego z Garbowa;

Najstarsza zapisana pieśń rycerska to pieśń o Rolandzie z końca XI w. (najstarszy zapis z XII w.). Jest to epopeja francuska, dotyczy czasów gdy Karol Wielki zdobywał Hiszpanię, jednym z jego rycerzy był Roland - postać historyczna, podczas powrotu z Hiszpańskiej wyprawy przeciw saracenom w 778r.; dowodził tylną strażą wojsk francuskich, w czasie przejścia przez Pireneje oddział Rolanda napadli górale, wycięli i ograbili, z biegiem lat postać Rolanda obrosła legendą, III w. później w okresie wypraw krzyżowych stał się wzorem chrześcijańskiego rycerza walczącego z poganami.

„Pieśń o Rolandzie” - fragmenty.

Saraceni są bardzo liczni i doskonale uzbrojeni (ich przewaga 1000:200). Olivier ostrzega dowódcę Rolanda, że zagrożenie jest poważne, trzeba wezwać wojsko na pomoc, Roland lekceważy niebezpieczeństwo, cieszy się, że będzie mógł walczyć, nie zadmie w róg, nie wezwie pomocy, bo obawia się, by nie osądzono go o tchórzostwo, Francuzi odpierają kilka ataków, w końcu jednak przegrywają, umiera ciężko ranny Olivier, poważnie raniony Roland widząc poległych prosi Boga o przebaczenie, wspomina króla i słodką Francję, dla której zdobył wiele ziem, umiera na wzgórzu pod pięknym drzewem, gdzie były głazy z marmuru, duszę hrabiego aniołowie wzięli do raju.

Występują tutaj bohaterowie heroiczni, którzy wyraźnie przypominają postacie z eposu Homera, Roland przypomina Achillesa, a Olivier Hektora. Roland jest waleczny, nieustraszony, religijny, honorowy, ale też pyszny, wyniosły, zuchwały, narzuca swoje zdanie innym, lekceważy niebezpieczeństwo. W trakcie bitwy zmienia się; przyznaje, że ponosi winę za śmierć wielu ludzi, prosi Boga o wybaczenie.

Na podstawie pieśni o Rolandzie można ustalić cechy typowego średniowiecznego rycerza:

TEMAT: Tristan i Izolda - opowieść o miłości i cierpieniu.

Wątki epiki rycerskiej dzielone są na dwa typy:

- gesta, czyli opowieści o czynach rycerskich;

- romanse rycerskie, np. „Historia Tristana i Izoldy”, pochodzi ona z cyklu opowieści o królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu.

Stół wykonał czarodziej Merlin dla króla Leodgrance'a, a ten podarował go zięciowi Arturowi, kiedy poślubił Guinewrę. Przy stole mogło usiąść 150 rycerzy, jedno miejsce wolne czekało na tego, kto odnajdzie kielich św. Graala; każdemu kto by tam samozwańczo usiadł groziła natychmiastowa śmierć. Z czasem ustaliło się, że przy stole siadało 12 rycerzy (niczym apostołów), zbierali się w zamku Camelot, najbardziej znani rycerze to najdzielniejsi: Tristan i Lancelot, najbardziej elegancki Gawelin, siłacz Gareth, brutal i samochwała Kay, nikczemny zdrajca Modreth, oraz wzór czystości i prawości zdobywca św. Graala Galahad.

Św. Graal początkowo oznaczał talizman, kamień, półmisek, kielich, puchar. Później ustaliła się treść chrześcijańska, był to kielich, do którego Józef z Arymatei zebrał krew płynącą z boku Chrystusa. Św. Graal był trudny do odnalezienia, gdyż nie ukazywał się grzesznikom.

Tristan to syn króla Rivanela i Blancheflor - siostry króla Kornwalii - Marka. Był najlepszy we władaniu bronią i grze na harfie, ojciec stracił koronę, matka zmarła. Piętnastoletni Tristan przybył na dwór króla Marka, pokonał olbrzyma Martholda, ale został zraniony zatrutą strzałą. Uratować go mogła tylko siostra olbrzyma z Irlandii. Popłynął tam jako śpiewak, czarami przywrócono mu zdrowie, został nauczycielem muzyki królewny Izoldy Złotowłosej. Po powrocie Tristan opowiada Markowi o urodzie Izoldy, a Marek wysyła go, by mu ją przywiózł.

Na statku przypadkowo wypijają napój miłosny, co połączy ich szaloną, dozgonną miłością. Odbywa się jednak ślub Marka i Izoldy. W noc poślubną Izoldę zastępuje służąca, a kochankowie widują się potajemnie. Doniesiono na nich, zostali skazani na stos, uciekli do lasu i żyli jak pustelnicy. Odnalazł ich król Marek, widział ich niewinnie śpiących przedzielonych mieczem Tristana, zamienił miecz Tristana na swój, nie skrzywdził ich. Wzruszeni tym rozstali się, Izolda wróciła do męża, a Tristan poszedł na wygnanie. Poślubił Izoldę o Białych Dłoniach, ale pozostawił ją nietkniętą, gdyż myślał o tamtej. Został ranny, tylko Izolda Złotowłosa mogła mu pomóc i przybywała na wezwanie; zazdrosna żona Tristana powiedziała, że żagiel statku jest czarny, więc Tristan zrozpaczony odwrócił się do ściany i zmarł. Kiedy zobaczyła go Złotowłosa, również padła martwa. Pochowano ich oddzielnie, ale z grobów wyrastały krzewy, które łączyły się pędami w nierozerwalnym uścisku, na koniec pochowano ich razem.

Pokazana tu została potężna namiętność, ślepa miłość, wobec której wszelkie prawa i zwyczaje są bezsilne. Nie przerywa jej nawet śmierć. Postacie zaangażowane w wątku miłosnym są osobami tragicznymi, dotyczy to również króla Marka.

TEMAT: Portrety dwóch Bolesławów w kronice Galla Anonima.

Historiografia (dziejopisarstwo) - w średniowieczu była to literatura piękna, później literatura naukowa odtwarzająca przeszłość na podstawie wiadomości przekazywanych ustnie lub pisemnie.

Roczniki - luźne informacje dotyczące ważnych wydarzeń historycznych zamieszczanych na marginesach tablic paschalnych, np. „965r. adnotacja, że Dąbrówka przybyła do Mieszka”.

Kroniki - w sposób ciągły spisywane dzieje rodu, dynastii czy państwa. Polskie kroniki były pisane po łacinie, najbardziej znane to:

Kronika Galla Anonima - fragmenty.

1) Śmierć Bolesława Chrobrego - za jego czasów był w Polsce wiek złoty, czyli powszechny dostatek i szczęśliwość - zapewniał poddanym spokój i życie w dostatku. Mogli brać z niego przykład. Wszyscy rozpaczali kiedy umarł. Płakała nawet matka - ojczyzna. Wspominano jego męstwo, sławę i moc.

2) Obrona Głogowa - miasto doskonale przygotowane do obrony, podzielono zadania. Król Bolesław Krzywousty zagrażał nieustannie wrogowi, nie dawał im odpocząć, ani w dzień ani w nocy. Obmyślał różne zasadzki. Mówiono o nim, że to „Bolesław, który nie śpi”.

W kronice Gall Anonim dał wzorce dwóch władców:

Władca ojciec: B. Chrobry

Władca rycerz: B. Krzywousty

Dba o kraj i poddanych, wyrozumiały dla ludzi, można brać z niego przykład, jako dobry chrześcijanin jest pobożny, u poddanych wzbudza miłość, ale też respekt.

Dzielny, odważny, mężny, doskonały strateg, umie zorganizować obronę, zna sztukę wojenną (zasadzki), gotów jest narazić, a nawet poświęcić syna za kraj, szanuje rycerski obyczaj, wzbudza strach wśród wrogów i szacunek u rodaków.

TEMAT: Bogurodzica, najstarszy polski tekst.

Pierwsze polskie słowa zostały zapisane w bulli gnieźnieńskiej z 1136 r., były to nazwy miejscowości polskich np. Kalisz, Łęczyca.

Pierwsze polskie zdanie zostało umieszczone w „Księdze henrykowskiej” - z 1270 r. Jest to kronika klasztoru cystersów w Henrykowie na Dolnym Śląsku. Zdanie to brzmi: „daj ai (niech) pobruszę (pomielę), a ty pociwaj (odpocznij)”.

Pierwszy polski tekst to pieśń religijna: Bogurodzica z przełomu XII i XIII w. Najstarszy zapis pieśni pochodzi z XV w. (1407 r.). W XIV w. i XV w. pieśń pełniła rolę hymnu narodowego. Była śpiewana pod Grunwaldem i została zamieszczona na czele pierwszego polskiego zbioru praw z 1506r. był to statut Łaskiego. Pieśń wzorowana jest na hymnach bizantyjskich na co wyraźnie wskazuje melodia. Najstarsze są tylko dwie pierwsze zwrotki, wszystkie następne nieco późniejsze.

Mimo, że jest to pierwszy polski tekst, niezwykle przejrzysta logiczna jest jego konstrukcja. W pierwszej zwrotce zwracają się wierni do Maryi by pozyskała łaski dla nich swojego syna, by przybliżyła nam Jezusa. W drugiej zwrotce o wstawiennictwo prosi się Jana Chrzciciela, prośby kierowane są już do Syna Bożego Jezusa, wierni proszą o wysłuchanie modlitw i spełnienie pragnień, proszą o dostatni, spokojny pobyt na ziemi i szczęście w raju:

„Matko Boga dziewico, przez Boga wsławiona Maryjo.

Przez twego syna Pana, Matko wybrana Maryjo.

Pozyskaj nam, przybliż nam.

Panie zmiłuj się.

Dla twego Jana Chrzciciela, Synu Boga.

Usłysz głosy, spełnij pragnienia ludzkie.

Usłysz modlitwę, którą znosimy.

Racz dać to, o co prosimy.

Na świecie dostatni pobyt.

Po śmierci szczęście w raju.

Panie zmiłuj się”.

Jak na pierwszy polski tekst niezwykle staranna jest forma artystyczna pieśni, występuje podział na zwrotki o układzie trójkowym: 3 wersy i 6 wersów (3 cyfra św.) regularnie powtarza się refren „Panie zmiłuj się”. Zwrotki skonstruowane są kontrastowo, w I długa apostrofa i krótkie prośby, w II odwrotnie. Apostrofa jest to bezpośredni zwrot do kogoś lub czegoś „Bogurodzico…”, „…Bożyszcze”. Oprócz apostrofy występują różne środki stylistyczne:

- epitety: „sławiena”, „zwolena”, „zbożny”, „rajski”;

- powtórzenia: „Maryja”, „nam”, „słysz”, „usłysz” co podkreśla żarliwość modlitwy;

- antyteza - przeciwstwienie: „Bogurodzica”, „dziewica”; „Syna”, „Gospodzina”;

Staranna jest wersyfikacja tekstu, obok rymów zewnętrznych (na końcach wersów) występują rymy wewnętrzne (w środku wersu), np. „Bogurodzica, dziewica, dzieła Chrzciciela”, rymy zewnętrzne są parzyste i żeńskie, pojawia się też rym niepełny „pobyt, przebyt”.

TEMAT: Archaizmy „Bogurodzicy”.

Najstarszy zapis tekstu pochodzi z 1407r., ale formy gramatyczne wskazują, że tekst jest dużo starszy, pochodzi z przełomu XII i XIII w. Na podstawie analizy gramatycznej można ustalić jakie typowe procesy zachodziły w języku polskim.

Archaizm - słowo lub forma gramatyczna która już wyszła z użycia.

1) Archaizmy fonetyczne - (dawny sposób wymawiania głosek) „sławiena” - sławiona; zachodził tu przegłos polski, „Krzciciel” - Chrzciciel.

2) Archaizmy słowotwórcze - (dawny sposób tworzenia słów przy pomocy formantów) Bóg - Bożyc. Przyrostek -yc w języku polskim już nie funkcjonuje; jego pozostałość istnieje w nazwiskach, np. Szymonowic (syn Szymona); przyrostek jest nadal aktywny w języku rosyjskim.

3) Archaizmy fleksyjne - (dawny sposób odmiany wyrazów)

Bogurodzica dziewica Maryja

Bogurodzico dziewico Maryjo

Kiedyś wołacz równał się z mianownikiem, dziś już nie.

usłysz racz|y spóśc|i - os.2, trybu rozkazującego mogła mieć zakończenie „i” lub „y”, albo być bez końcówki. Dzisiaj formy długie, czyli zakończone na „i” lub „y” przestały istnieć, są tylko formy krótkie.

4) Archaizmy składniowe - (dawny sposób łączenia wyrazów)

Bogurodzica = Matka Bogu (komu)

Bogurodzica = Matka Boga (kogo)

Bogiem sławiene = przez Boga sławiona

Twego dziela (dla) Krzciciela = dla twego chrzciciela (zmiana szyków, czyli kolejności wyrazów)

5) Archaizmy słownikowe (słowa które wyszły z użycia)

zwolena - wybrana

dziela - dla

jąż - którą

jegoż - czego, o co

zbożny - dostatni

TEMAT: Idea ewangelicznej miłości w „Kwiatkach św. Franciszka”.

Św. Franciszek z Asyżu - około (1181 ÷ 1226 r.). Właściwe nazwisko Giovanni Bernardone, syn bogatego kupca i francuski, według tradycji imię Francesco było przydomkiem szkolnym jako młody człowiek przeżył na wojnie kryzys duchowy, w 1206r. rozdał majątek ubogim. Jakiś czas przebywał samotnie na modlitwach, później zajął się niesieniem pomocy biednym i chorym, zwłaszcza trędowatym. Nazywał siebie „wesołkiem bożym”; naukę jego cechowała radość, miłość do Boga, człowieka i natury. Dla swoich uczniów opracował regułę wędrownego zakonu żebraczego - Braci mniejszych (franciszkanów minorytów), później utworzył też Trzeci Zakon tzw. tercjarzy - gromadzących ludzi świeckich, ostatnie lata spędził jako pustelnik. Kanonizowany 2 lata po śmierci.

„Kwiatki św. Franciszka” - są to czyny św. Franciszka i jego uczniów opisane, jako „53 kwiatki”.

Życie to iskra, cząsteczka Boga, która jest obecna we wszystkim co żyje, rozwija się. Poprzez tę iskrę jesteśmy spokrewnieni z Bogiem, ale także ze światem zwierząt i przyrody. Naszymi braćmi jest słońce, ptaki, ryby i rośliny; trzeba odnosić się do nich z miłością. Św. Franciszek patron ekologów.

TEMAT: Motyw śmierci w literaturze i sztuce średniowiecznej.

Jednym z haseł średniowiecza było „memento mori”(pamiętaj o śmierci); z tego względu motyw śmierci był często obecny zarówno w literaturze jak i malarstwie. W literaturze motyw ten miał różne fazy:

W malarstwie pojawia się motyw „dance macabre” (taniec śmierci). Tańczące koło, w którym znajdują się między innymi papież, królowie, panowie i chłopi, przedzieleni kościotrupem, czyli śmiercią. Po lewej stronie piekło, a po prawej niebo, co ma oznaczać sąd ostateczny.

„Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”.

Polikarp to średniowieczny uczony, który prosił Boga, by pozwolił mu porozmawiać ze śmiercią. Kiedy został sam w kościele zobaczył śmierć, była tak szkaradna, że z wrażenia zemdlał. Usłyszał od śmierci, że ma władzę nad wszystkimi, co ją bardzo cieszy.

Najchętniej zabiera grzeszników:

- księży co za dużo jedzą i piją;

- nieuczciwych kupców i handlarzy;

- rozpustne niewiasty;

- morderców, okrutników;

- niesprawiedliwych sędziów.

Ta wypowiedź śmierci informuje o życiu społecznym w tamtej epoce.

W opisie śmierci pojawia się turpizm („turpis” łac. = brzydki) - jest to eksponowanie brzydoty, tego co okropne, odrażające, np. opis śmierci:

„Obraza wielmi skaradnego”

„Chuda, blada, żółte lice”

„Upadł ci jej koniec nosa”

„Z oczu płynie krwawa rosa”

„Nie było warg u jej gęby”

„Poziewając skrżyta zęby”

Motyw śmierci i turpizm występuje także w literaturze europejskiej, np. u francuskiego poety F. Villon „Wielki testament”. Podkreśla zwłaszcza, że w obliczu śmierci nie liczy się żadne bogactwo a zwłaszcza uroda.

TEMAT: Żale Matki Boskiej i Pieta - wyraz cierpienia.

Lament - głośny płacz, łkanie połączone z żałobą, skargą; narzekanie.

Lamentacja - w Biblii skargi Jeremiasza, dotyczyły ruiny Jerozolimy, ucisku i niedoli ludu Izraelskiego.

„Lament świętokrzyski” to pieśń która zachowała się w bibliotece klasztoru Benedyktynów na św. Krzyżu (na Łysej Górze). Utwór pochodzi z XV w., wyraźnie dzieli się na 2 części. Pierwsza to dwie zwrotki czterowersowe, 2 część 3 zwrotki; w zakończeniu można jeszcze wskazać kontrast między narodzinami i śmiercią.

„Posłuchajcie, bracia miła …”.

Część I:

Monolog Matki Bożej, która zwraca się do braci, czyli wszystkich ludzi na ziemi. Prosi by ją wysłuchali, by okazali jej współczucie. Miała jednego syna i musiała patrzeć na jego cierpienia i śmierć.

Część II:

Przekonująco Matka Boska opowiada co czuła widząc mękę swojego syna. Straszny był widok ran, krwi i ciała rozpostartego na krzyżu. Chciała ulżyć swemu dziecku, podać mu napój, otrzeć czoło, ale nie mogła dosięgnąć ciała, nie mogła też powstrzymać oprawców. Odszedł ukochany syn, została sama opuszczona, przepadły wszelkie nadzieje. Z miłością mówi Matka o dziecku, świadczą o tym epitety i zdrobnienia, np.: synek miły, moja nadzieja miła, twoja główka.

Część III:

W podsumowaniu zwraca się Maryja do Anioła Gabriela i wszystkich matek na ziemi. Ma żal do anioła, że zwiastował jej szczęście i radość, a przeżyła tragedię tak straszną, że jest jak martwa (antyteza). Wszystkie matki na ziemi ostrzega, by w porę błagały Boga o to, by nie musiały przeżywać takiego nieszczęścia jak utrata dziecka, które musiało tak cierpieć, w dodatku niewinnie.

Pieta - wyobrażenie Madonny ze zwłokami Jezusa na kolanach. Pieta Michała Anioła przedstawia dwie postacie naturalnej wielkości wpisane w trójkąt równoboczny, szata stanowi podstawę trójkąta, nagie ciało Chrystusa podtrzymuje ręka Matki, oczy skierowane w dół na syna. Twarz młoda, dziewczęca; zachowała świeżość gdyż była czysta, jest szczupła, a jednak fizycznie silna; rysy twarzy spokojne, gdyż jest bezsilna, godzi się na cierpienie, które wyznaczył Bóg. Przymknięte oczy izolują od ludzi, przeżywa cierpienie w samotności. Twarz syna jakby we śnie, ciało nietknięte znamionami śmierci i głębokich ran, co podkreśla Boskość. Nagość ciała bardziej przemawia niż rany i ślady krwi, uczucia kryją się wewnątrz inaczej, niż w wierszu „Lament świętokrzyski”.

TEMAT: Literatura świecka zwierciadłem problemów średniowiecza.

„O zachowaniu się przy stole”.

Jest to utwór związany z kulturą dworską. Ustalono, że powstał w 1415 r., został napisany przez szlachcica imieniem Przecław, który pochodził z ziemi łęczyckiej. We wstępie w inwokacji zaznaczył, że chce opowiedzieć umiejętnie jak zachować się przy zastawionym stole. Trzeba pamiętać, że od Boga zależy to czy będziemy mieli co jeść, jeśli więc Bóg obdarzy nas plonami trzeba spożywać je z godnością i szacunkiem.

Należy znaleźć czas, by usiąść przy stole i w spokoju spożywać posiłek, należy elegancko siedzieć przy stole, nie spieszyć się z nakładaniem potraw i jedzeniem, istotna jest higiena zwłaszcza czyste ręce, nie wolno wybierać ulubionych kęsów i sięgać nad czyimś talerzem, nabiera się na talerz mało, ale często do ust wkłada się małe kęsy. O kulturę przy stole powinny dbać zwłaszcza panie, panowie powinni być rycerscy, mają obowiązek opiekować się, częstować, podawać. Takie zasady zachowania to „savoir vivre”.

„Satyra na leniwych chłopów”.

Utwór ten ujawnia konflikty społeczne, rozbieżność interesów między szlachcicem i chłopem. Anonimowy autor, zapewne szlachcic narzeka na złą pracę chłopów pańszczyźnianych. Wychodzą do pracy późno, pozorują wysiłek, udają naprawianie zepsutych narzędzi. Celowo biorą ze sobą zużyte narzędzia, wprzęgają chore zwierzęta, umyślnie gubią kliny, by pójść w krzaki po nowe, nieprędko stamtąd wracają. Przykłady te świadczą, że chłop próbuje się bronić przed nadmiernym wyzyskiem.

TEMAT: Średniowiecze - epoka z pod znaku krzyża i miecza.

Znak krzyża, kultura kościelna, religijna.

Znak miecza, kultura rycerska, świecka.

Dominuje kultura spod znaku krzyża:

Rozwija się też kultura rycerska, świecka; podporządkowana jest ideologii i filozofii religijnej:

Zasadnicza cecha kultury średniowiecznej to uniwersalność; w całej Europie była ta sama religia, język łaciński, te same wzorce osobowe. Literatura podporządkowana była celom parenetycznym, czyli stwarzała wzorce do naśladowania.

TEMAT: Boska komedia - dzieło dwóch epok.

Dante Alighieri (1265-1321r.) związany z Florencją z powodów politycznych wygnany, zmarł w Rawennie. Napisał pamiętnik „Nowe życie” w którym opisywał miłość do Beatrycze. Spotkał ją kilka razy w życiu, nie umawiał się z nią nigdy, opisał miłość czystą, czułą. Idealizował wybrankę, stała się doskonale piękna, była jego natchnieniem, przewodniczką po raju. Największym dziełem Dantego, była „Boska komedia”. Dał utworowi taki tytuł-komedia, gdyż zakończenie było optymistyczne. Określenie Boska dodano później, by wyrazić podziw dla talentu artysty. Jest to poemat podzielony na 100 pieśni (3 części po 33 fragmenty + pieśń wstępna). 3 części to Piekło, Czyściec, Raj. Poeta odbywa wędrówkę przez te krainy, oprowadza go rzymski poeta Wergiliusz, a po Raju przewodniczką jest Beatrycze.

Część I. (Piekło)

W przedsionku piekła spotyka tych, którzy za życia nie czynili ani dobra ani zła. Jest 9 kręgów piekielnych. Piekło ma formę stożka, który zwęża się w głąb ziemi. Na I kręgu pokutują duchy czyste, ale nie ochrzczone, na II ludzie zmysłowi, III to obżartuchy, IV chciwi i rozrzutni, V ludzie gniewni, pyszni, zazdrośnicy, na VI heretycy, VII mordercy i samobójcy, VIII bluźniercy, lichwiarze, stręczyciele, nierządnice, złodzieje, kłamcy, zdrajcy. Na samym dnie Judasz, Brutus.

„Boska komedia” - fragmenty:

„Boska komedia” jest dziełem z pogranicza epok, ponieważ ma cechy średniowieczne i renesansowe. Wpływ średniowiecza to:

Wpływ renesansu to:

Utwór Dantego można odczytywać alegorycznie - wędrówka od piekła poprzez czyściec do raju oznacza doskonalenie się człowieka od grzechu, upadku poprzez pokutę do świętości.

10

1


Wyszukiwarka