1. Wyjaśnij określenie formalne cechy zachowania:
Formalne cechy zachowania charakteryzują temperament i przejawiają się we wszystkich czynnościach, w zachowaniu i reakcjach, niezależnie od treści. Określają nie treść, lecz sposób zachowania. Jednak temperament wpływa kształtuje osobowość pośrednio i współdeterminuje jego rozwój. Nie można na podstawie cech temperamentu określić, w jakim kierunku rozwój osobowości nastąpi.
2. Podaj dowolny przykład konstytucjonalnej koncepcji temperamentu i opisz ją pokrótce:
Największą popularność wśród typologii konstytucjonalnych temperamentu zyskały w Europie: typologia Kretschmera oraz w USA typologia Sheldona i Stevensa - kontynuatorów Kretschmera.
Wykazywano związek między typem budowy ciała, a temperamentem, wyróżniając 3 źródła różnic i 3 źródła tez psychicznych:
1. endomorfizm: wygląd męski, delikatny i zaokrąglony, duża podściółka tłuszczowa, mocno rozwinięty system trawienny, słabo układ mięśniowo-kostny. Temperament - wiscerotonika - zamiłowanie do wygód, powolność reakcji, energiczny życiowo, łagodny, wylewny i jednostajny w uczuciach;
2. mezomorfizm: mocna budowa kości, muskularny, oporny na ból i wysiłek fizyczny. Temperament - somatotonik - pewny i zdecydowany w postawie i ruchach, obfitość energii, potrzeba ruchu, zamiłowanie do ryzyka, agresywność, mała wrażliwość psychiczna;
3. ektomorfizm: delikatny, wątły, płaska klatka piersiowa, szczupły, mało umięśniony, mocno rozwinięty system nerwowy, większa masa mózgu i nerwów niż u innych typów. Temperament - cerebrotonika - szybkie reakcje nerwowe, skłonność do samotności, nadwrażliwość na ból, ciągłe zmęczenie, trudność w nawiązywaniu kontaktów, skrytość i wrażliwość.
3. Wymień i krótko scharakteryzuj podstawowe właściwości układu nerwowego według Pawłowa:
Jest to typologia układu nerwowego, gdzie temperament jest związany z centralnym układem nerwowym, którego najważniejszymi właściwościami są:
1. siła procesu pobudzenia - zdolność komórek nerwowych do pracy, a więc do wytwarzania długotrwałego lub krótkotrwałego, ale silnego, pobudzenia, bez przechodzenia w stan hamowania ochronnego chroniącego komórkę przed wyczerpaniem i zużyciem;
2. siła procesu hamowania - zdolność do wstrzymania reakcji warunkowych (wygasanie, różnicowanie, opóźnianie);
3. równowaga procesów nerwowych - reakcja między siłą w zakresie pobudzenia, a hamowania;
4. ruchliwość procesów nerwowych - zdolność do zmian zachowania do odpowiednio zmieniających się bodźców.
Dzięki kombinacji tych właściwości otrzymujemy tzw. typ układu nerwowego.
4. Wymień co najmniej dwie główne tezy neopawłowistów:
1. siła układu nerwowego przejawia się nie tylko wydolnością, ale i wrażliwością. Są one ujemnie skorelowane, to znaczy im mniejsza wydolność, tym większa wrażliwość;
2. ruchliwość procesów nerwowych rozpada się na dwie niezależne cechy, jako aspekty procesu pobudzenia: a) ruchliwość, i b) labilność, czyli szybkość powstawania i zanikania procesów nerwowych;
3. równowaga procesów nerwowych nie jest samodzielną cechą układu nerwowego;
4. dynamiczność, to łatwość i szybkość, z jaką zachodzi proces pobudzenia i hamowania.
5. Co wiesz o modelu EAS?
Teoria temperamentu Bussa i Plomina zakłada, że na temperament składają się wrodzone cechy osobowości wcześnie ujawniające się w rozwoju. Stwierdzili, że pomiaru temperamentu można dokonywać w 3 wymiarach:
1. emocjonalność (E) obejmująca a) niezadowolenie - łatwe i silne reagowanie niepokojem i jest związana z dużą wrażliwością na bodźce, b) strach (najczęściej u dzieci) - napięcie mięśniowe, wzrost tętna, c) złość - wywołana przez bodźce powodujące frustrację;
2. aktywność (A) związana z wydatkowaniem energii fizycznej, obejmująca czynności motoryczne (wigor, tempo działania);
3. towarzyskość, jako unikanie samotności.
4. nieśmiałość (wg. Bussa i Plomina - tylko u dzieci) - związana z lękiem przed czymś nieznanym.
6. Co to jest aktywność?
To zgodnie z jedną z tez teorii aktywacji, łatwość, z jaką powstaje u człowieka aktywacja. Aktywnością Gray nazwał cechę, od której zależą różnice indywidualne w poziomie aktywacji, są one względnie stałe dla poszczególnych osób (u jednych mniejsze, u innych większe). Poziom aktywności uzależniony jest od siły bodźca. Od poziomu aktywności zależy efektywność działań i samopoczucie jednostki. Jednostka o wysokiej aktywności ma słabszy typ układu nerwowego i odwrotnie.
7. Scharakteryzuj wymiar ekstra- introwersji według koncepcji Eysencka:
Pojęcia te wprowadził Jung. Eysenck stwierdził, że struktura osobowości składa się z 3 wymiarów, u podstaw których leży mechanizm fizjologiczny odpowiedzialny za generowanie procesów pobudzenia i hamowania oraz wzajemne oddziaływanie tych procesów:
1. ekstrawersja - chroniczne obniżenie poziomu aktywności. Przejawia się przewaga hamowania nad pobudzeniem. To osoby towarzyskie, aktywne, optymiści;
2. introwersja - chroniczne podwyższenie poziomu aktywności. Przewaga pobudzenia nad hamowaniem, koncentracja na samym sobie, brak zainteresowania światem zewnętrznym, często pesymiści;
3. abiwersja - to typ pośredni.
8. Czym według Eysencka jest neurotyzm?
Jako jeden z wymiarów temperamentu zajmuje główne miejsce w strukturze osobowości. Opisany jest dwubiegunowo, jako zrównoważenie i niezrównoważenie emocjonalne (stąd emocjonalność). Neurotyczność, to mniej lub bardziej trwały system zachowań afektywnych, gdzie różnice indywidualne uwarunkowane są dziedzicznie i przejawiają się jako skłonność do depresji, załamań nerwowych lub dolegliwości somatycznych. Neurotycy są mało odporni na stres, podatni na sugestię, przejawiają skłonności do zachowań dynamicznych (lęk, agresja, psychosteria).
9. Wyjaśnij pojęcie impulsywności i lęku według Graya:
U podstaw impulsywności leży wrażliwość na warunkowe sygnały nagrody lub braku kary i związana z tym łatwość wytwarzania reakcji warunkowych na kategorię bodźców. Impulsywność, to duża aktywność na bodźce korzystne (nagroda).
U podstaw lęku leży wrażliwość na warunkowe sygnały kary lub brak nagrody i związana z tym łatwość wytworzenia reakcji lękowych. Lęk, to skłonność do cofania się na bodźce zagrożenia. Wrażliwość na karę i nagrodę uzależniona jest od poziomu neurotyczności. Gray dokonał krytycznej analizy koncepcji ekstra- introwersji i neurotyczności Eysencka, twierdząc, że wymiary te są wtórne w stosunku do lęku i impulsywności.
10. Wyjaśnij pojęcie reaktywności w koncepcji Strelaua (RTT):
Reaktywność jest właściwością determinującą różnice między jednostkami i stanowi cechę temperamentu przejawiającą się we względnie stałej i charakterystycznej dla jednostki wielkości. Reaktywność wpływa na zapotrzebowanie na stymulację oraz na poziom motywacji do regulowania stymulacji. Miarą wrażliwości jest próg wrażliwości zmysłowej z miernikiem wydolności organizmu. Jednostki różnią się usytuowaniem na wymiarze reaktywności. Skrajne pozycje, to niska i wysoka reaktywność. Im mniejsza reaktywność, tym większa wrażliwość, ale i mniejsza wydolność.
11. Jakim zmianom uległo pojęcie reaktywności w nowej wersji RTT?
Nowa koncepcja sprowadziła reaktywność do trzech cech: wrażliwości sensorycznej, reaktywności emocjonalnej i wytrzymałości, i objęła 6 cech reaktywności: 2 czynności ruchowe a) żywotność, b) perseweratywność, i 4 energetyczne: a) wrażliwość sensoryczna, b) aktywność, c) wytrzymałość, d) reaktywność emocjonalna.
12. Dlaczego wysoka reaktywność często idzie w parze z małą aktywnością i odwrotnie?
Aktywność, to cecha temperamentu określająca intensywność zachowań i działań sprawczych. Za pośrednictwem aktywności regulowane jest zapotrzebowanie na stymulację poprzez poszukiwanie i unikanie jej. Rodzaj aktywności zależy od zainteresowań, motywacji oraz innych czynników.
Jednostki wysoko reaktywne cechują się obniżona aktywnością, gdyż ich zapotrzebowanie na stymulację jest niskie. Jednostki nisko reaktywne cechuje wysoka aktywność, gdyż ich zapotrzebowanie na stymulację jest większe. Skrajna reaktywność może prowadzić do zaburzeń w zachowaniach, jednak gorzej funkcjonują wysoko reaktywni.
13. Wyjaśnij pojęcie perseweratywności:
To jedna z cech RTT przejawiająca się w parametrach czasowych. Perseweratywność, to czas trwania reakcji po zakończeniu bodźca i obejmuje utrzymywanie się reakcji oraz powtarzanie ich. To psychiczna inercja i sztywność reagowania i jest funkcją wtórną, gdzie początkowo reakcja na bodziec jest słaba, by stopniowo wygasnąć. Osoby perseweratywne koncentrują się na przeszłości, są wrażliwe emocjonalnie, reagują lękiem w sytuacjach stresowych.
14. Czy temperament wpływa na efektywność działania?
Dotyczy to sytuacji trudnych, jak deprywacja, przeciążenie, utrudnienie, konflikty, zagrożenia fizyczne i psychiczne. Natomiast w sytuacjach normalnych temperament nie ma wpływu na efektywność działania, gdyż każda jednostka posiada własny styl odpowiadający temperamentowi. Trudnością jest tu dodatkowe pobudzenie obniżające efektywność działań, szczególnie u osób wysoko reaktywnych. Temperament wpływa jednak na kształtowanie się określonego działania.
15. Co charakteryzuje styl działania u osób wysoko reaktywnych i dlaczego?
U osób wysoko reaktywnych bodziec wywołuje bardziej intensywne reakcje. Styl działania osób wysoko reaktywnych charakteryzuje się przewagą czynności pomocniczych w działaniu, unikając w ten sposób napięć lub sytuacji stresowych. Osoby te preferują czynności przerywane ze względu na przerwy obniżające wartość stymulacji, często przechodzą z jednej czynności do drugiej, wybierając czynności różnorodne, źle działają pod wpływem presji, wolą pisemne egzaminy, wolno pracują, są mało ruchliwi, wolą stałe miejsce pracy.
16. Wyjaśnij pojęcie kosztów psychofizjologicznych:
To zmiany psychologiczne i fizjologiczne związane ze zwalczaniem stresu powstałego na skutek rozbieżności pomiędzy wymaganiami zadaniowo-sytuacyjnymi, a możliwościami jednostki i jest jedną ze strategii radzenia sobie ze stresem.
Zmiany psychologiczne, to podwyższony poziom lęku, zmęczenie psychiczne, frustracja, niezadowolenie z życia.
Zmiany fizjologiczne, to zwiększona czynność kory nadnerczy, podwyższone ciśnienie i tętno.
Wysoka stymulacja u osób wysoko reaktywnych, to wyższe koszty, a u osób nisko reaktywnych - odwrotnie.
17. Podaj przykład badań nad związkami między temperamentem a osobowością (przedstaw pokrótce ich wyniki):
1. Badanie Eliasza (wykorzystanie stylu samoregulacji), dotyczyło zapotrzebowania na stymulację. W badaniach tych potwierdzona została hipoteza, że jednostki o dużym zapotrzebowaniu na stymulację preferują aktywny styl samoregulacji, stawiając przed sobą cele realne, efektywnie i wytrwale je realizując. Jednostki o małym zapotrzebowaniu na stymulację preferowały bierny styl samoregulacji, stawiając przed sobą zadania poniżej lub powyżej ich możliwości. Cechowała je niska efektywność i brak wytrwałości.
2. Badania Kozłowskiego dotyczyły związku pomiędzy zapotrzebowaniem na stymulację a postawą ryzykanta i asekuranta. Stwierdzono, że ryzykanci posiadają duże zapotrzebowanie na stymulację, zaś asekuranci małe. Ryzyko stanowi źródło napięcia emocjonalnego i zwiększa wartość stymulacyjną sytuacji, dlatego osoby wysoko reaktywne unikają ich, ucząc postawy asekuranckiej.
18. Opisz krótko dowolnie wybraną metodę laboratoryjnej diagnozy jednej z cech temperamentu (Strelau):
Metoda badania ruchliwości - zjawisko obrazu zastępczego. Badany wpatrywał się długo w czerwony punkt, po czym wzrok przenosił na obojętne tło. Przez jakiś czas widział czerwona plamkę. U 4 osób o małej ruchliwości plamka ta zniknęła szybciej, zaś u 4 osób o duże ruchliwości obraz ten utrzymywał się dłużej.
Ruchliwość, to zdolność przechodzenia z jednego procesu nerwowego w drugi.
19. Opisz krótko jakąś znaną ci metodę kwestionariuszowej lub obserwacyjnej diagnozy intelektu:
FCZ-KT formalna charakterystyka zachowań - kwestionariusz temperamentu (Strelau-Zawadzki), opracowany w 1987 roku w oparciu o RTT. Dostosowany do badania obu płci. Zawiera 120 pytań, ocenia 6 cech temperamentu: perseweratywność, żwawość, wrażliwość sensoryczna, reaktywność emocjonalna, wytrzymałość, aktywność. Jest testem mierzącym podstawowe cechy w ujęciu Pawłowa.
20. Na czym polega wyższość kwestionariuszowych i obserwacyjnych metod diagnozy temperamentu nad laboratoryjnymi?
Kwestionariusze pozwalają na uzyskanie więcej informacji o sytuacjach życiowych, stosunku jednostki do wielu spraw, jego zachowań, stosunkach emocjonalnych.
Obserwacja - odbywa się w warunkach naturalnych, przez co ma wyższość nad metodami laboratoryjnymi. Korzysta się w niej z wywiadu i wiedzy osób znających osobę badaną.
Wadą laboratoryjnego pomiaru jest konieczność posiadania laboratorium, trudność badania w tych warunkach dzieci, częsty brak zgody na badanie ze strony osób badanych, badania te są niehumanitarne.
21. Na czym polega zjawisko parcjalności w diagnozie temperametu?
Według Iwanowej i Smoleńskiego diagnoza poszczególnych właściwości układu nerwowego zależy od rodzaju bodźców stosowanych w eksperymencie, oraz że obok ogólnego typu układu nerwowego istnieją typy parcjalne odnoszące się do poszczególnych funkcji organizmu (pokarmowych, seksualnych, obronnych, orientacyjnych). Tiepłow i Niebylicyn dodali, że cechy reakcji zależą od rodzaju zaangażowanego analizatora i efektora (szybkość analizatora i efektora).
22. Na czym polegają różnice indywidualne w zakresie zapotrzebowania na stymulację?
1. osoby wysoko reaktywne potrzebują niskiej stymulacji, przez co wybierają nisko pobudzającą pracę, preferują samotność, ciszę, spokojną pracę, unikają trudności, ale są towarzyskie;
2. osoby nisko reaktywne potrzebują wysokiego poziomu stymulacji, wybierając przez to cele trudne, często posiadające elementy ryzyka działając bez przygotowania, odpoczywają w towarzystwie i w ruchu.
23. W jakich sytuacjach cechy temperamentu najłatwiej ujawniają się w obserwacji?
1. sytuacje życiowe, jako szczególnie diagnostyczne w obserwacji i należą do nich: bogate w stymulacje sensoryczną, zmienne, monotonne, zróżnicowane, wymagające podejmowania ryzyka, odpowiedzialności i decyzji życiowych,
2. pod względem ruchliwości, sytuacje nowe, wymagające zmiany nawyków, szybkiego działania, przechodzenia ze stanu bierności w stan pełnej aktywności, zmiany czynności.
24. Jak nasilenie stymulacji środowiskowej może wpływać na temperament człowieka (zgodnie z hipotezami Eliasza)?
Transakcyjna koncepcja Eliasza mówi, że wszystko może na siebie wpływać. W związku z tym cechy temperamentu mogą ulegać zmianie w wyniku zmian stymulacji.
Zbyt małe pobudzenie powoduje poszukiwania we własnym zakresie stymulacji i jest to działanie celowe. Na poziomie fizjologicznym (aktywnym) zbyt małe pobudzenie obniża wrażliwość.
Przy zbyt dużym pobudzeniu następuje unikanie stymulacji, jednostka wycisza siebie i środowisko. Na poziomie fizjologicznym duże pobudzenie powoduje wzrost wydolności, zwiększa wrażliwość.
25. Na czym polega wpływ temperamentu dziecka na proces jego wychowania?
Cechy te mają wpływ na zachowanie się rodziców i innych osób uczestniczących w procesie wychowywania oraz na ich stosunek do dziecka. Ignorowanie cech temperamentu wychowawczo może powodować skutki negatywne. Ponadto te same zabiegi wychowawcze mogą mieć różne skutki u różnych dzieci.
U dzieci wysoko reaktywnych wskazane jest podejście spokojne i ukierunkowane na jakieś określone zainteresowanie. Zbyt duża ilość zainteresowań prowadzić może do przestymulowania. U dzieci tych trudniej przebiega socjalizacja, są one podatne na łamanie norm, potrzebna jest niska stymulacja środowiska.
U dzieci nisko reaktywnych wychowanie powinno przebiegać odwrotnie, poprzez stymulowanie ich i dostarczanie bodźców do działania.
26. Na czym polega refleksyjny, a na czym impulsywny styl funkcjonowania poznawczego?
styl refleksyjny - problemy rozwiązuje z namysłem, wolniej, jednak dokładniej, popełniając mniej błędów. Cechuje ich selektywność i krytycyzm. Osoba refleksyjna może przez to wypaść gorzej w testach mierzących jakąś cechę na czas.
styl impulsywny - problemy rozwiązywane są bez zastanowienia, przez co pojawiać się może więcej błędów. To ludzie wrażliwi na bodźce sensoryczne, bierni na odbiór informacji.
27. Jakie są hipotezy na temat związku refkesyjności-impulsywności z lękiem?
1. Kagan - impulsywność jest przejawem lęku, niepokoju, związanego z niską samooceną. Duże napięcie niepokoju powoduje szukanie jakiegokolwiek zajęcia dla jego załagodzenia i jest to postawa asekuracyjna na wypadek niepowodzenia. Stosował badanie manipulowania eksperymantalnego poczuciem zagrożenia, wywołując lęk.
2. Missner - refleksyjność wiąże się z lękiem, przez co działania osoby refleksyjnej ukierunkowane są na uniknięcie niepowodzenia i błędu. Silny lęk jest źródłem impulsywności i refleksyjności.
28. Jak można wyjaśnić związek pomiędzy zależnością-niezależnością od pola a kompetencjami interpersonalnymi?
1. zależność od pola to kierowanie się wskazówkami zewnętrznymi w działaniu oraz akceptowanie istniejącej już organizacji pola. Zależność od pola idzie w parze z zainteresowaniami naukami społecznymi, potrzebą kontaktów międzyludzkich i konformizmem. Wśród patologii należy wymienić: trudności związane z brakiem kontroli impulsów, nerwicowość, histeria;
2. niezależność od pola, to kierowanie się wewnętrznymi standardami oraz skłonność do burzenia zastanej już organizacji pola. Patologią jest tu: nadmierna kontrola, dystans emocjonalny, schizofrenia.
Kobiety i dziewczęta wykazują większą zależność od pola, niż mężczyźni, jednak z wiekiem granica ta ulega zatarciu.
29. Podaj przykład badań nad zależnością stylu poznawczego od czynników środowiskowo-wychowawczych:
Badano różne społeczności, porównując je między sobą (ortodoksyjni Żydzi - protestanci, plemiona Temme - Mande). Wykazano, że osoby zależne od pola były kontrolowane w dzieciństwie (ortodoksyjni Żydzi, plemiona Temme). Niezależni od pola, to ci, gdzie wychowanie było bardziej demokratyczne (protestanci, plemiona Mande). Ponadto wykazano istotność relacji matka-syn w zakresie np. dominacji.
30. Do jakich celów można rekomendować diagnozowanie stylu poznawczego psychologom praktykom?
Jest to pomocne w rozpoznaniu stylu poznawczego i może mieć znaczenie np. w poradnictwie wychowawczo-zawodowym. W testach nie udziela się badanemu sprzężeń zwrotnych.
Osoby niezależne od pola lepiej rozwiązują testy niewerbalne, układanki, braki w projektowanych obrazkach.
Style poznawcze związane są bezpośrednio z preferencjami oraz z osobowością i służą do realizacji potrzeb jednostki. Style kształtują się w dzieciństwie, a na ich formowanie mają wpływ czynniki wychowawcze, kontrola i swoboda. Nie powinny być one wartościowane, bowiem każdy styl jest cechą indywidualną, zaś różne sytuacje mogą sprzyjać zarówno stylowi refleksyjnemu, jak i impulsywnemu.
31. Pojęcie temperamentu:
Temperament to zespół względnie stałych, pierwotnie biologicznie zdeterminowanych cech osobowości przejawiających się w formalnej charakterystyce zachowania, a więć jego poziomie energetycznym i parametrach czasowych.
32. Charakterystyczne cechy temperamentu:
1. uwarunkowane biologicznie,
2. ujawniające się w wieku niemowlęcym,
3. w znacznym stopniu stałe,
4. ujawniają się w emocjach i motoryce,
5. nie określają treści zachowania, ale formę i sposób,
6. określają siłę (intensywność) i tempo reagowania.
33. Koncepcja Heymansa Wiermsy (Holendrzy):
Wyodrębnili podstawowe cechy w sferze temperamentu: Byli inicjatorami badań kwestionariuszowych nad temperamentem. Okreslili typy temperamentu: pasjonat, choleryk, flegamtyk, sangwinik, sentymentalny, nerwowy, apatyczny, amorficzny.
34. Koncepcja Guilforda (metoda analizy czynnikowej):
Najpierw Guilford wyodrębnił 10 cech temperamentu, gdzie punktem wyjścia były ekstra-introwersja. Następnie określił trzy cechy temperamentu: aktywność, introwersja, zdrowie emocjonalne.
35. Koncepcja Thomasa i Chessa (psychiatrzy USA):
Powstała w wyniku badań dzieci. Podstawę stanowiła analiza cech w oparciu o dane uzsykane w wywiadzie przeprowadzonym z rodzicami na temat ich dzieci. Brano pod uwagę takie cechy, jak: aktywność, rytmiczność, tendencja do zbliżania się i wycofywania na nowe reakcje, siła reakcji, próg reagowania, jakość nastroju, rozpraszalność, wytrwałość.
36. Koncepcja Rothbarta:
Wyróżnia dwa wymiary: a) reaktywność (łatwość powstawania, intensywność reakcji), b) samoregulacja (umiejętność kontrolowania reaktywności), np. umiejętność podwuyższania, lub zmniejwszania poziomu powodzenia.
37. Style poznawcze:
1. preferencja poznawcza (sposoby wybierania przez człowieka),
2. style z inteligencją raczej nie korelują - raczej z pewnymi zdolnościami (np. niezależność od pola z analizą wzrokową),
3. ujawniają się w sytuacjach swobodnych (możliwość wybierania sposobu funkcjonowania),
4. wpływa na sytuacje i zadania wybierane przez człowieka,
5. wiążą się z osobowością (są jej przejawami),
6. kształtują się w dzieciństwie pod wpływem czynników wychowawczych,
7. nie powinny podlegać globalnemu wartościowaniu,
8. samowiedza dotycząca własnego stylu poznawczego (dobrze jest zdawać sobie sprawę, czy jest się zależnym-niezależnym od pola, refleksyjnym-impulsywnym),
9. giętkość funkcjonowania (umiejętność dostosowania stylu do wymagań sytuacji).