1. WPROWADZENIE
Dla współcześnie rozwijających się gospodarek światowych oraz jednostek i społeczeństw niezwykle istotna jest wiedza o tym, jak w przestrzeni są rozmieszczone zjawiska i procesy przyrodnicze, społeczne, techniczne, ekonomiczne i polityczne.
Geografia polityczna - dyscyplina geografii - zajmuje się:
wzajemnym oddziaływaniem przestrzeni geograficznej i procesów politycznych
badaniem zjawisk i systemów politycznych w ich kontekście przestrzennym.
Przedmiotem badań geografii politycznej jest/są:
struktura i funkcja różnego rodzaju jednostek politycznych, tj. obszarów jednorodnych pod względem badanych cech politycznych.
studia nad granicami i pograniczami politycznymi
geografia wyborcza.
Do jednostek politycznych należą:
państwa,
jednostki niższego rzędu (administracyjne)
struktury ponadpaństwowe (organizacje międzynarodowe).
Przedmiotem badań geografii społeczno-ekonomicznej, z punktu widzenia rozwoju gospodarczego świata, jest:
rozmieszczenie poszczególnych podmiotów gospodarczych w przestrzeni geograficznej,
kształtowanie się wzajemnych powiązań między podmiotami gospodarczymi,
formowanie się skupisk podmiotów gospodarczych,
różnicowanie się form, typów i efektów działalności podmiotów gospodarczych.
Niejednorodność środowiska geograficznego sprawia, że geografia społeczno-ekonomiczna, ze względów poznawczych i praktycznych, analizuje:
przestrzenne struktury społeczno-ekonomiczne,
procesy dokonujące się w tych strukturach,
uwarunkowania procesów oraz następstw wynikających z powiązań człowieka (i jego gospodarki) ze środowiskiem przyrodniczym (Kuciński 2002).
Geografia społeczno-ekonomiczna bada przestrzeń społeczno-ekonomiczną, szczególną uwagę zwracając na:
możliwości i sposoby gospodarczego wykorzystania zasobów środowiska geograficznego,
rolę środowiska geograficznego w życiu i gospodarce człowieka,
rozmieszczenie ludności i osadnictwa, infrastruktury oraz ośrodków produkcyjnych,
rozwój gospodarczy regionów,
procesy zachodzące w strukturach przestrzennych (Kuciński 2002).
Geografia społeczno-ekonomiczna zatem:
rozpatruje zróżnicowania przestrzenne struktur społeczno-gospodarczych w odniesieniu do konkretnych struktur fizycznogeograficznych,
analizuje przestrzenne podobieństwa i różnice w sposobie gospodarowania przestrzenią społeczno-ekonomiczną i różnice w sposobie życia społeczeństw (Kuciński 2002).
1.1. Kierunki rozwoju geografii społeczno-ekonomicznej
Współcześnie, spośród różnych kierunków i szkół naukowych geografii, znaczenie mają trzy główne kierunki geografii społeczno-ekonomicznej:
regionalny,
ekologiczny,
przestrzenny.
1. Kierunek regionalny ma najdłuższą historię; do głównych jego zadań należy dostarczanie uporządkowanego opisu zmiennego charakteru powierzchni ziemi. Zmienność jest uogólniana przez wydzielanie jednostek terytorialnych - regionów - o w miarę jednorodnym charakterze i zwartych przestrzennie. Kierunek ten przynosi dużo informacji o środowisku przyrodniczym, problemach ludnościowych i gospodarczych na poszczególnych kontynentach, krajach, regionach, miastach i wsiach.
2. Kierunek ekologiczny zajmuje się badaniem wzajemnego oddziaływania środowiska przyrodniczego i społeczeństwa. Obecnie kierunek ten przeżywa renesans, z tym, że kładzie się w nim nacisk na problemy społeczne.
3. Kierunek przestrzenny ma najkrótszy rodowód; w formie uprawianej współcześnie ukształtował się w trzecim ćwierćwieczu XX wieku. Przedmiotem badań są przestrzenne struktury i procesy oraz ich współzależności. Najpierw rozwinęły się naukowe badania nad strukturami, których stabilność łatwiej poddawała się analizie i uogólnieniom. Następnie zaczęto się zajmować problemami wzrostu i rozwoju struktur społeczno-ekonomicznych. Obecnie wzrost i rozwój tych struktur jest rozpatrywany wraz z ich przemianami. Kierunek przestrzenny stara się wyodrębnić takie struktury i procesy społeczno-gospodarcze (wypełniających przestrzeń geograficzną), które są powiązane relacjami:
współwystępowania,
przyczynowo-skutkowymi,
funkcjonalnymi.
Tak uporządkowaną rzeczywistość geograficzną nazywa się przestrzenną organizacją, a w ujęciu dynamicznym - przestrzenną organizacją rozwoju społeczno-gospodarczego.
W ramach kierunku przestrzennego dokonuje się najszybszy i najbardziej znaczący postęp naukowy, który wyraża się w:
stosowaniu metod matematycznych
rozwijaniu koncepcji teoretycznych.
Te trzy kierunki - regionalny, ekologiczny i przestrzenny - przenikają i uzupełniają się wzajemnie. Szczegółowe opisy regionów są użyteczne podczas określania struktury i dynamiki systemów geograficznych, a pojęcia i metody wypracowane w toku badań strukturalnych i dynamicznych przyczyniają się do ulepszania opisów regionalnych.
W badaniu systemów: społeczeństwo-środowisko przyrodnicze niezbędne są zarówno opisy dostarczające informacji o jego elementach i przejawach funkcjonowania, jak i modele pozwalające na odtworzenie jego struktury i dynamiki (Domański 1996).
1.2. Przedmiot i zadania geografii społeczno-ekonomicznej
Przedmiotem badań geografii społeczno-ekonomicznej jest badanie systemów społeczno-gospodarczych w ich dwóch wymiarach:
środowiskowym
przestrzennym.
Podstawową problematykę geografii społeczno-ekonomicznej określają trzy pytania:
Jak systemy społeczno-gospodarcze zachowują się w środowisku przyrodniczym?
Jak systemy społeczno-gospodarcze organizują się w przestrzeni ekonomicznej?
Jak systemy społeczno-gospodarcze rozwijają się w czasoprzestrzeni?
Systemy społeczno-gospodarcze, dla których wymiary środowiskowe i przestrzenne są szczególnie istotne, nazywa się geograficzno-ekonomicznymi lub przestrzennymi.
Geografia społeczno-ekonomiczna pełni funkcje poznawcze i praktyczne.
Funkcję poznawczą realizuje się poprzez badania empiryczne, formułowanie hipotez i budowę modeli teoretycznych. W ten sposób przyczynia się do lepszego poznania zmiennego zagospodarowania powierzchni Ziemi, a przez to do rozszerzania wiedzy, która służy celom praktycznym.
Do najważniejszych funkcji praktycznych geografii społeczno-ekonomicznej należą:
diagnostyczna
prognostyczna
optymalizacyjna
kulturalna
wychowawcza.
Ze względu na różnorodne funkcje oraz dużą specjalizację, geografia społeczno-ekonomiczna jest dzielona na szereg gałęzi:
metodologię
geografię zasobów naturalnych
ekonomikę środowiskowa (ekologia gospodarcza)
geografię ludności
geografię społeczna
geografię osadnictwa
geografię przemysłu
geografię transportu i komunikacji
geografię usług
geografię systemów społeczno-gospodarczych
geografię społeczno-ekonomiczna regionalna (świata, krajów).
Dla współczesnych badań geograficznych charakterystyczne jest równoległe występowanie dwóch tendencji do:
specjalizacji
całościowego (holistycznego) ujmowania badanej rzeczywistości (Domański 1996).
1.3. Nauki pokrewne geografii społeczno-ekonomicznej
Geografia społeczno-ekonomiczna rozwija się w otoczeniu innych dyscyplin naukowych:
przyrodniczych,
technicznych,
społecznych.
Ilekroć badania geograficzne dotyczą abiotycznych i biotycznych elementów środowiska (nauki przyrodnicze), geografia korzysta z dorobku:
geologii,
klimatologii,
hydrografii,
gleboznawstwa,
ekologii.
Gdy badania geografii społeczno-ekonomicznej dotyczą przekształceń środowiska przyrodniczego i przestrzennego zagospodarowania regionów, wówczas dziedzina ta korzysta z dorobku nauk rolniczych i technicznych, m. in.:
inżynierii środowiska,
budownictwa, architektury,
inżynierii miejskiej,
melioracji gruntów,
uprawy roślin i hodowli zwierząt.
W badaniach nad społeczeństwem i gospodarką, geografia społeczno-ekonomiczna współdziała z:
demografią,
socjologią,
ekonomią,
historią,
prawem,
organizacją i zarządzaniem.
Geografia społeczno-ekonomiczna, jako część zespołu nauk geograficznych, ma węższy krąg dyscyplin pokrewnych i współdziałających; szczególnie bliskie są jej trzy dziedziny badań:
ochrona środowiska,
gospodarka przestrzenna,
planowanie przestrzenne.
1. Ochrona środowiska jest wielodyscyplinową dziedziną badań, praktyki i nauczania.
2. Gospodarka przestrzenna jest zbiorem konsekwencji (logicznych, pojęciowych, empirycznych, teoretycznych i aplikacyjnych) wynikających z odejścia od założenia, że gospodarka jest jednopunktowa. W skład tak rozumianej dyscypliny wchodzi:
problematyka przestrzennego zróżnicowania warunków gospodarowania,
przestrzenna mobilność czynników produkcji,
przestrzeń jako dobro organiczne,
decyzje lokalizacyjne,
efektywność przestrzennych struktur i procesów,
równowaga i dynamika przestrzenna,
konflikty przestrzenne,
polityka przestrzenna.
3. Planowanie przestrzenne polega na wielodyscyplinowych badaniach przestrzennych wymiarów relacji społeczeństwo-gospodarka-środowisko przyrodnicze. Szczególne zajmuje się przestrzenną organizacją zmieniających się systemów społeczno-gospodarczych i systemu społeczeństwo-środowisko przyrodnicze oraz ulepszaniem tej organizacji. Planowanie przestrzenne określa przyszły rozwój i jego mechanizmy w celu przewidywania przyszłego przestrzennego zagospodarowania jakiegoś obszaru.
Przedmiot badań gospodarki przestrzennej i planowania przestrzennego oraz geografii społeczno-ekonomicznej w pewnym stopniu się pokrywa (Domański 1996).
Geografia społeczno-ekonomiczna - Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji
----------------------------------------------------------------------------------------------------
6