Epoki Staropolskie
Na przestrzeni kilkudziesięciu wieków rozwój literatury od czasów antycznych każda epoka wykształciła swój ideał człowieka. Kształtował się on w zależności od światopoglądu danej epoki, od stosunków polityczno - społecznych, które mają ogromny wpływ na rozwój literatury.
Starożytność to bardzo rozległy okres obejmujący wiele wieków p.n.e. i trwający do V wieku n.e. Najważniejsze utwory które dostarczają nam wiadomości o świecie antycznym to mity i Biblia.
Utwory antycznych twórców były głęboko przesycone humanizmem i wszystkim co dotyczyło życia człowieka ; jego myślami, marzeniami, czynami. Nawet kiedy mity opowiadają o bogach, pod ich postaciami doszukujemy się ukrytych wzorców ludzkich postaw i zachowań. Mit o Prometeuszu np. ukazuje postawę w pełni humanitarną przepełnioną miłością do człowieka, gotowością poświęcenia się dla niego. Mit o „Orfeuszu i Eurydyce” opowiada o ogromnej miłości. Przedstawia ją jako uczucie głębokie czysto ludzkie, bardzo silne i często niestety tragiczne. Tragedia Sofoklesa ukazuje zaś najważniejsze sprzeczności istniejące w świecie i w każdym człowieku które pozostają w nas bez względu na epokę, w której przyjdzie nam żyć. Mamy w utworze do czynienia z konfliktem dwóch racji - władza kontra tradycja, obyczajowość przekazywana z pokolenia na pokolenie.
Podobnie jak mity i Biblia - zawarte w niej przypowieści są niewyczerpaną skarbnica wzorców ludzkich zachowań i postaw moralnych. Uczą co jest w życiu dobre i jakimi wartościami należy się kierować w swoim postępowaniu.
„O miłosiernym samarytaninie” czy „Syn marnotrawny”. Ponadto dzieło to jest najważniejszym źródłem naszej kultury, z niej wyrasta światopogląd, system wartości i ocen, zawiera także uniwersalny ogólnoludzki kodeks moralny (dekalog).
Rok 476 to początek nowej epoki - wieków średnich trwających aż do XII wieku. Jakże ta epoka różni się od antyku, gdzie piękno, humanizm człowieka i jego życie zajmowało naczelne miejsce. W średniowieczu widzimy dążenie do podporządkowania wszystkich zjawisk życia jednemu głównemu celowi: zbawieniu wiecznemu. Kościół odgrywający naczelną rolę, twierdził, że życie na ziemi jest momentem, który ma przygotować człowieka do życia pozaziemskiego. Podstawowym hasłem epoki jest „memento mori” pamiętaj że umrzesz. Dlatego model człowieka wykształcony w tym okresie musi spełniać pewne warunki. Był to asceta- postawa wymagająca od człowieka wyrzeczenia się wszelkich przyjemności i dóbr doczesnych w imię miłości do Boga. Asceza polegała na świadomym dążeniu do cierpienia, umartwiania się i pobożności. Wzór ascety najpełniej ukazuje utwór z XI wieku „Legenda o świętym Aleksym”. Obok ascety w średniowieczu został wykształcony drugi wzorzec - dobrego, doskonałego rycerza. „Pieśń o Rolandzie” przedstawia przykład dobrego rycerza, który musiał sprostać wielu wymaganiom: pochodzić z dobrej rodziny, wyróżniać się wyglądem zewnętrznym, nade wszystko powinien być wierny królowi i swojej ojczyźnie, honorowy, waleczny, odważny, dobry chrześcijanin walczący o wiarę chrześcijańską. Mówiąc o doskonałym rycerzu należy wspomnieć o wzorze dobrego władcy. Gall Anonim w swojej kronice kształtuje taki wizerunek. Jest nim Bolesław Chrobry władca rozsądny, sprawiedliwy, którego rządy cechowała mądrość, prawość i sprawiedliwość oraz Bolesław Krzywousty ukazany jako wielki wojownik, wspaniały taktyk znany ze swojej siły i talentu wojennego.
Wiek XIV zamyka długi okres wieków średnich. Następuje nowa epoka Odrodzenie- epoka będąca zaprzeczeniem pokory średniowiecznej, wyzwolenia z pęt religii. Stwórca jest tu dawca piękna i harmonii. Wzór tej epoki to człowiek wszechstronnie wykształcony, człowiek krytyczny i odważny w poszukiwaniu prawdy „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce” Hasło to jest wyrazem że człowiek ten otwarty jest na życie, społecznie zaangażowany patriota dbający o dobre imię i pamięć u potomnych, a jednocześnie humanista. Wzorem humanisty w literaturze był największy nasz poeta Jan z Czarnolasu - człowiek wszechstronnie wykształcony, zaangażowany w sprawy narodu prawdziwy patriota.
Cała twórczość Kochanowskiego ma charakter renesansowy. I we fraszkach i w pieśniach poeta wyraża właśnie taką postawę, która mówi, że w życiu trzeba kierować się cnotą, czystym sumieniem, rozumem, męstwem. Służbą dla dobra ogółu, umiarem w korzystaniu z uroków życia. W ślad za Horacym poeta powtarzał że człowiek dąży do szczęścia ale nie może upatrywać go tylko w zaszczytach i ciągłej pogoni za bogactwem. Nie obca była Kochanowskiemu troska o losy ojczyzny. Wyrazem tych uczuć są pieśni patriotyczne oraz pierwszy dramat polski „Odprawa posłów greckich”.
Całość twórczości Kochanowskiego ma przełomowe znaczenie w dziejach literatury polskiej stworzył w niej nowożytny program poezji narodowej ukształtowany na wzorcach centrycznych, wyrażając w niej najpełniej humanistyczne dążenie.
Epoka Baroku przypada na drugą połowę XVII wieku który przyniósł triumf kontrreformacji w Europie oraz kres pokojowego współistnienia wyznań. W tym okresie odżyły mityczne idee średniowiecza, epoki ascetycznego życia. Przeciwstawiano się renesansowej nudności życia, pogańskiemu podziwowi i umiłowaniu ciała, natomiast domagano się surowości obyczajów. Propagowanym wzorem osobowym stał się „rzeczywisty chrześcijanin”. Literatura barokowa rozwija się dwoma nurtami : była to literatura dworska i ziemiańska.
Twórcą poezji dworskiej w Polsce mistrz konceptu Andrzej Morsztyn. Jego utwory charakteryzowały się błahą treścią, ale bardzo wykwintną formą, to poezja salonowa, błyskotka, doskonale operował takimi środkami jak anafora, antyteza, koncept, paradoks. Utwory należące do tego nurtu sławiły uroki życia, flirt miłość. W wierszu „Niestatek” spotykamy się ze zjawiskiem anafory - utwór żartobliwy, ukazujący niestałość kobiecą. Autor nagromadził tu cały szereg sytuacji niemożliwych, aby wyrazić opinię o kobietach. A w sonecie „Do trupa” porównuje trupa do nieszczęśliwie zakochanego, wiersz utrzymany w nurcie konceptu. Takie porównanie, zestawienie zakochanego z nieboszczykiem może zadziwić a nawet wzbudzić niesmak.
W poezji Naborowskiego obok misternej formy możemy zauważyć powagę treści - rozważania dotyczą kruchości naszej egzystencji, do literatury baroku wniósł pewne ożywienie, niepokój. W utworze „Marność” życie ludzkie przedstawia jako marność, coś co szybko przemija i okazuje być niczym wobec śmierci, a w „Krótkość żywota”, że życie to krótka chwila- wszystko przemija i zdąża ku nieuchronnej śmierci.
Drugi nurt ziemiańsko - sarmacki to twórczość Wacława Potockiego, Jana Chryzostoma Paska. W „Ogrodzie fraszek” i w „Moraliach” - Potocki ukazał się nam jako człowiek walczący z najstraszniejszymi przywarami polskiego sarmatyzmu. W „Nierządem Polska stoi” podał ostrej krytyce niestabilność praw w Polsce, które doprowadzają ją do upadku, w „Pospolitym ruszeniu” ośmiesza żołnierza pospolitego ruszenia, wskazując na ich lenistwo tchórzostwo które prowadzi do przegranych bitew. Poeta potępia taki system obrony kraju, który nie opiera się na stałej armii. W „Zbytkach polskich” Polaków ukazuje jako ludzi myślących jedynie o zabawach, przyjemnościach, wystawnym życiu. Tymczasem kraj jest nękany przez sąsiadów a pieniędzy nie ma na utworzenie stałej armii. Ostrej krytyce poddaje także fakt, że dawna tolerancja religijna została zniszczona w nowym kraju. „Kto mocniejszy ten lepszy” - utwór dotyczy spraw Arian, którzy musieli przejść na katolicyzm. Ci którzy się nie podporządkowali zabierano majątek. Skarbnica wiedzy jednak o ówczesnej Polsce są „Pamiętniki” Paska. To typowy sarmacki przedstawiciel sarmatyzmu w jego ujemnych przejawach, uosobienie wszelkich wad szlachty takich jak: pijaństwo, konserwatyzm, zacofanie, samochwalstwo, pewność siebie, ciasnota horyzontów umysłowych i brak wyobrażenia politycznego. Pasek to człowiek przekonany o świętości polskiego ustroju i złotej wolności szlacheckiej przywiązany do przywilejów szlacheckich. Do tego stosunki społeczne w Polsce nie budzą jego zastrzeżeń - ucisk i niedolę chłopów uważa za naturalny stan rzeczy. Wobec ludzi innych wyznań jest nie tolerancyjny, to typowy tradycjonalista przywiązany do tego co dawne i swojskie. Można o nim powiedzieć, że to sarmata a zatem człowiek myślący kategoriami przeciętnego szlachcica tego okresu i przekazujący wizerunek świata oczyma sarmaty. Widzimy zgodność postaw, poglądów sądów z postawami i sądami ogółu szlachty II połowy XVII wieku.
Oświecenie to wiek rozumu i filozofów. Jego ideologię można zamknąć w jednym krótkim zdaniu „ Powrót myśli do świata rzeczy”. Jest to przecież wiek ogromnych przemian. Pierwszy znak i sygnał nowych po baroku czasów to fakt że uwierzono w rozum. To rozum jest najpiękniejszą siłą człowieka, to rozum należy wykorzystać we wszelkim badaniu i udoskonalaniu świata. Za tym poszły następne: krytycyzm, wiara w doświadczenie (empiryzm), humanitaryzm. Oświecenie w Polsce to ostatnia niepodległa epoka - kończąca się rozbiorem Polski. Kojarzy się głównie panowaniem ostatniego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego . Sytuację kraju można określić krótko-„Polska nierządem stała”. Wzorem osobowym stał się więc obywatel - reformator pragnący zreformować kraj, aby uchronić go przed upadkiem. Patrioci polscy zawierają w swoich wystąpieniach krytykę istniejącego stanu Rzeczypospolitej, proponując reformy. Najważniejsze problemy i zainteresowanie myślicieli tej epoki to troska o losy ojczyzny. Krytykowano więc liberum veto, wolną elekcję, sarmatyzm, niesprawiedliwość prawa wobec mieszczan i wsi, niski stan szkolnictwa. „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”, „Przestrogi dla Polski” Stanisława Staszica czy „Anonima listów kilka” Hugo Kołątaja są tego dowodem. Ponadto wyrazem tych dążeń były obrady Sejmu Wielkiego i uchwalona 3 maja 1791 roku konstytucja najnowocześniejsza w ówczesnej Europie. W ślad za tym zostają powołane do życia instytucje mające zreformować polską oświatę. Stanisław Konarski założył Collegium Nobilum, król St. August Poniatowski Szkołę Rycerską, do życia powołana została komisja Edukacji Narodowej - pierwsze nowoczesne ministerstwo oświaty, Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Również i w dziedzinie kultury wielką rolę odegrały obiady czwartkowe organizowane przez króla. Powstanie w 1765 roku sceny narodowej w rozwoju której największe zasługi miał Wojciech Bogusławski autor pierwszej opery polskiej „Cud mniemany czyli krakowiacy i górale” oraz rozwój czasopiśmiennictwa. Największa rolę odegrał „Monitor” i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. Trud naprawy społecznej podejmuje literatura. Największe indywidualności tej epoki to Ignacy Krasicki, Jan Ursyn Niemcewicz czy Franciszek Zabłocki. Zbiór wad ludzkich, rozmaitych słabostek, niekonwencji to tematyka utworów Krasickiego. Jako motto jego twórczości można uznać słowa poety „I śmiech niekiedy może być nauką, kiedy się z przywarami nie z osób natrząsa” w satyrach wyszydza zacofanie, głupotę i konserwatyzm szlachty („Do króla”) ślepe naśladowanie wzorców cudzoziemskich („Żona modna”) nieposzanowanie tradycji narodowej („Świat zepsuty”, „Pijaństwo”) w swoich utworach nie oszczędził nikogo nawet tych na świecznikach, w „Monachomachi” negatywnymi bohaterami uczynił zakonników, udowodnił, że „nie wszystko złoto co się świeci z góry”, co oznaczają że nie wszyscy mieszkańcy zakonów są godni szacunku, podziwu, nazwał ich przewielebnym głupstwem i wyeksponował takie wady jak lenistwo, obżarstwo, opilstwo, pieniactwo. Popularnym gatunkiem w okresie oświecenia była bajka, pełniła bowiem funkcję dydaktyczne. W prawdzie komizm nie był jej dominującą cechą niemniej utwory te uszyły bawiąc, miały charakter satyryczny. W bajce „Przyjaciele” udowodnił że nie zawsze możemy liczyć na tych którzy nam wcześniej sprzyjali. W utworze „Szczur i kot” ośmieszał pychę i lekkomyślność. W „Malarzach” odsłonił prawdę o ludzkiej naturze, stwierdzając, że cenimy wyżej pochlebców niż ludzi, którzy mówią o nas prawdę. Równie sceptyczny wniosek możemy wysunąć z bajki „Jagni i wilcy”. Okazuje się bowiem że nie ten zwycięża, kto ma rację, lecz ten kto jest silniejszy. Pisarze tego okresu stosowali różne sposoby wpływania na opinię publiczna. Posługiwali się mistrzostwem zarówno gatunków satyr jak i publicystyka polityczną, a nawet powieścią dydaktyczną, jaką były np. „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”. Niestety z przykrością muszę stwierdzić że wysiłki pisarzy nie przyniosły pożądanych rezultatów, bowiem jak wiadomo Polska straciła na wiele lat niepodległość.