1924 (pierwsze wydanie z datą 1925)
Stefan Żeromski
(1864-1925) - powieściopisarz, nowelista, publicysta często podejmujący w swoich tekstach problemy niepodległości Polski i niesprawiedliwości społecznej. Autor takich powieści, jak Syzyfowe prace (1897), Ludzie bezdomni (1899), Popioły (1904), Wierna rzeka (1912).
Tło historyczne powieści
· I wojna światowa (1914-1918).
· Rewolucja październikowa w Rosji (1917): rewolucja w Baku, konflikt azersko-ormiański.
· Odzyskanie niepodległości przez Polskę (1918).
· Wojna polsko-bolszewicka (1920).
· Pierwsze lata po odzyskaniu niepodległości: rozczarowanie kształtem odrodzonej Polski.
Metaforyczny sens tytułu
- Początek budowania odrodzonej Polski.
- Okres poprzedzający dojrzałość człowieka, wybuch sił witalnych.
Rodowód bohatera
Cezary Grzegorz Baryka - urodzony w Baku w roku 1900.
Ojciec - Seweryn Baryka.
Pochodził z rodziny o tradycjach patriotycznych - jego dziadek Kalikst Grzegorz Baryka brał udział w powstaniu listopadowym, z tego powodu został skonfiskowany rodzinny majątek Sołowijówka. Mimo braku wykształcenia Seweryn zrobił karierę i majątek w Baku jako wyższy urzędnik w przemyśle naftowym. W mieście tym z żoną Jadwigą i synem żył w dostatku do 1914 roku. Był uczciwym, oddanym rodzinie człowiekiem. Po wybuchu I wojny światowej został powołany do wojska, zdezerterował później, przyłączając się do polskich legionów. Po powrocie namówił Cezarego do wyjazdu do Polski. Ciężko chory zmarł w czasie trudnej drogi powrotnej i został pogrzebany w Rosji.
Matka - Jadwiga z Dąbrowskich Baryka.
Kobieta cicha i uległa, ale pełna wewnętrznej siły. Pochodziła z Siedlec, przeżyła tam młodzieńczą miłość do Szymona Gajowca. Zmuszona do ślubu z Baryką, starała się być dla niego dobrą żoną, ale wciąż tęskniła za rodzinnym miastem. Całą swoją miłość przelała na jedynego syna. W czasie rewolucji za udzielenie schronienia rodzinie arystokratycznej i ukrywanie kosztowności została skazana po śledztwie na ciężkie roboty, w ich wyniku zmarła.
Losy Cezarego Baryki
1. Szczęśliwe dzieciństwo w rodzinnym Baku zakończone pójściem ojca na wojnę.
2. Fascynacja rewolucją:
a) przerwanie nauki i pobicie dyrektora szkoły,
b) udział w wiecach, zebraniach, publicznych egzekucjach,
c) wydanie władzy rodzinnego skarbu ukrytego w piwnicy.
3. Samotność i rozczarowanie rewolucją:
a) aresztowanie matki i jej śmierć w czasie przymusowych robót,
b) odkrycie w czasie pogrzebu kradzieży matczynej obrączki,
c) ocalenie życia dzięki polskiej legitymacji,
d) praca przy grzebaniu pomordowanych Ormian.
4. Powrót ojca i droga do Polski:
a) podróż statkiem do Carycyna i pociągiem do Moskwy,
b) opowieść Seweryna o szklanych domach,
c) droga pociągiem do Charkowa,
d) kradzież walizki w przechowalni bagażu,
e) śmierć ojca w pociągu,
f) rozczarowanie nędzą przygranicznego miasteczka.
5. Skorzystanie w Warszawie z pomocy Szymona Gajowca,
a) studia medyczne.
6. Udział w wojnie polsko-bolszewickiej:
a) uratowanie życia Hipolitowi Wielosławskiemu.
7. Pobyt w majątku Hipolita w Nawłoci:
a) życie wypełnione rozrywkami, rozmowami, obfitymi posiłkami,
b) flirt z Karoliną Szarłatowiczówną.
8. Romans z Laurą Kościeniecką,
a) pomoc w przygotowaniach do balu dobroczynnego,
b) nocne wizyty Cezarego w Leńcu.
9. Niepokój moralny po śmierci Karoliny (otrutej najprawdopodobniej przez zazdrosną Wandę Okszyńską).
10. Awantura między Cezarym a narzeczonym Laury Barwickim.
11. Wyjazd do Chłodka,
a) wiadomość o ślubie Laury.
12. Powrót do Warszawy:
a) wznowienie studiów medycznych,
b) mieszkanie w biednej dzielnicy u Buławnika,
c) rozmowy z Gajowcem,
d) znajomość z Antonim Lulkiem,
e) udział w zebraniu komunistów.
13. Ostatnie spotkanie z Laurą.
14. Udział w demonstracji robotników protestujących przeciw zamknięciu fabryki.
Inni bohaterowie powieści
Szymon Gajowiec - młodzieńcza miłość matki Cezarego, któremu później pomaga; wysoki urzędnik w Ministerium Skarbu. Patriota przygotowujący własną książkę o naprawie Polski.
Hipolit Wielosławski - przyjaciel Cezarego, uratowany przez niego w czasie wojny bolszewickiej, właściciel Nawłoci.
Laura Kościeniecka - wielka miłość Cezarego. Piękna wdowa, właścicielka zadłużonego Leńca; dla pieniędzy wyszła za bogatego Barwickiego.
Władysław Barwicki - bogaty nuworysz, narzeczony, później mąż Laury; w czasie spotkania w nocy w Leńcu wdał się w bójkę z Cezarym.
Karolina Szarłatowiczówna - krewna Wielosławskich, która w czasie rewolucji bolszewickiej straciła rodziców i majątek na Ukrainie.
Kochała się w Cezarym, ale on jedynie z nią flirtował. Została otruta (najprawdopodobniej przez Wandę).
Wanda Okszyńska - szesnastoletnia siostrzenica Turzyckiej, żony rządcy w majątku Wielosławskich. Niezdolna, ale pięknie grająca na fortepianie. Zazdrosna o uczucie Cezarego do Karoliny najprawdopodobniej podała dziewczynie strychninę.
Antoni Lulek - znajomy Cezarego, student prawa na uniwersytecie, zapalony komunista, ślepo wierzący we wszystkie hasła rewolucyjne.
Różne drogi naprawy Rzeczypospolitej w "Przedwiośniu" (trzy koncepcje odbudowy polskiej państwowości)
Rewolucja zbrojna, rewolucja społeczna postulowana przez komunistów - przedstawiona na przykładzie krwawych wydarzeń w Baku i zebrania komunistów w Warszawie. Jest siłą niszczącą, ale wynika z tragicznej sytuacji najuboższych, z zaniedbań społecznych. Ostatnia scena to ostrzeżenie przed groźbą rewolucji, do której może doprowadzić bezczynność władzy.
Rewolucja naukowo - techniczna - mit szklanych domów. To wizja utopijna, niemożliwa do realizacji, bo wymagająca ogromnych nakładów finansowych. Symbol rozwiania nadziei wiązanych z odzyskaniem niepodległości.
Program reform (głoszony przez Szymona Gajowca) - program zakładający stopniową odbudowę poszczególnych dziedzin gospodarki m.in. wprowadzenie polskiego pieniądza, edukacja, obrona granic, prawa dla mniejszości narodowych. Program, być może, najlepszy, ale zbyt powolny ("Polsce trzeba na gwałt wielkiej idei!").
Dysharmonie w kompozycji powieści
Cz. I "Szklane domy" - obraz rewolucji w Rosji i drogi Baryki do Polski; mit o szklanych domach.
Cz. II "Nawłoć" - arkadia dworu w Nawłoci, obraz życia ziemiaństwa i chłopów (Chłodek), perypetie uczuciowe Cezarego.
Cz. III "Wiatr od wschodu" - dyskusja dotycząca losów kraju (poglądy komunistów, program Sz. Gajowca).
Metaforyczny sens tytułu
Tytuł powieści odwołuje się do symboliki przedwiośnia jako pory roku, która odsłania wszelkie pozostałości zimy, jest brudna i szara, ale zapowiada jednocześnie najpiękniejszą porę roku - wiosnę, która jest triumfem natury.
Tytuł można rozumieć zarówno dosłownie, jak i przenośnie. W czasie tej pory roku Cezary zobaczył po raz pierwszy ziemię ojców: "Przedwiośnie zdmuchnęło już z dachów bud najbliższych lód i śnieg". "Był pierwszy dzień przedwiośnia", kiedy Baryka szedł z robotnikami na Belweder. Stanowi on metaforę sytuacji w Polsce w latach dwudziestych, odwołuje się do odbudowy polskiej państwowości:
I my sami jeszcze nie wiemy, co i jak, gdyż dopiero pierwszy wiosenny wiatr powiał w nasze twarze. To dopiero przedwiośnie nasze. Wychodzimy na przemarznięte role i oglądamy dalekie zagony. Bierzemy się do własnego pługa, do radła i motyki, pewnie że nieumiejętnymi rękami. () Wierzymy, że doczekamy się jasnej wiosenki naszej
Te słowa Szymona Gajowca dotyczą Polski, która po odzyskaniu niepodległości musi borykać się z wieloma problemami, nie może jeszcze mieć kształtu wymarzonego przez ludzi w latach niewoli. Potrzeba czasu i starań, aby rozkwitła. Przedwiośnie to metafora rozczarowania Polaków po 1918, ale też znak nadziei na "wiosnę" - czas pokonania trudności.
Tytułowy motyw można odnieść także do egzystencji człowieka. "Przedwiośnie" to okres poprzedzający dorosłość, czas wiążący się z witalnością, miłością. W przypisie dotyczącym nocy miłosnej Laury i Cezarego czytamy:
I tutaj, w tym poziomym i przyziemnym uprzytomnieniu "Przedwiośnia" żywota, najistotniejszy, najzdrowszy, najtęższy obraz przedwiośnia i zdrową, tryskającą życiem treść jego musimy zamknąć na klucz i pozostawić niezdrowej, zepsutej, pełnej cynizmu "domyślności" czytelnika (- czki).
Droga do Polski - szklane domy
Mit szklanych domów pojawia się w pierwszej części powieści i spełnia bardzo istotną funkcję. Wprowadza utwór w przestrzeń mitu. Podobnie jak w oświeceniowej powieści na prawach kontrastu uzasadnia przepaść, jaka dzieli rzeczywistość od ideału.
Opowieść ojca o szklanych domach kreuje świat utopii osiągniętej dzięki rewolucji naukowo-technicznej. Jest więc to Arkadia nowoczesna określona przez wynalazki, arkadia szklana, przezroczysta, słoneczna (domy mają być ogrzewane przez promienie słoneczne), tak kryształowa, że od początku trudno w nią uwierzyć.
Ta fantastyczna wizja mogła zrodzić się tylko w umyśle człowieka, który wpisany w przeraźliwy chaos rzeczywistości, poddany najbardziej nikczemnym pomysłom historii, miał zewnętrzną potrzebę wiary w to, że istnieje przynajmniej gdzieś poza nim samym, świat pełen ładu i harmonii.
Opowieść Seweryna Baryki odwołuje się do dwuznacznej symboliki szkła. Z jednej strony nasuwa skojarzenia z doskonałością, nieskazitelnością, czystością, z drugiej zaś wskazuje na kruchość i nietrwałość.
Szklana cywilizacja jest może i piękna, przyciąga oko, kusi i uwodzi, ale jej piękno jest tylko pozorne, w każdej chwili może runąć, rozpaść się na tysiące drobnych odłamków. Koncepcja szklanych domów ma więc raczej wymiar marzenia niż realnej prawdy. Jeśli się ponadto weźmie pod uwagę, że opowiada ją człowiek bredzący w malignie, wówczas nie ma wątpliwości co do jej znaczenia. Być może jest ona również znakiem kondycji psychicznej Polaka, uosobieniem odwiecznych polskich inklinacji do snucia planów efektownych, ale jakże nierealnych i kruchych.
Pierwsze zderzenie Cezarego z rzeczywistością polską burzy mit szklanych domów. Zamiast kryształowej cywilizacji bohater zobaczył odrażający, brudny świat.