l. PO JECIE RODZINY I MAŁŻEŃSTWA RODZINA (ujęcie socjologiczne) to: • podstawowa grupa (komórka) społeczna występująca we wszystkich historycznie znanych typach społeczeństw i kultur od najbardziej prymitywnych do najbardziej złożonych; składa się z małżonków i ich dzieci (także adoptowanych) oraz krewnych małżonków; • grupa społeczna o szczególnej doniosłości. Doniosłość rodziny dla społeczeństwa wynika stąd, że powstaje ona i rozwija się dzięki swej funkcji prokreacyjnej. Oznacza to, że dostarcza ona nowych członków nie tylko sobie samej, ale i społeczeństwu. Tylko rodzina rozmnaża się nie przez przyjmowanie członków z zewnątrz, lecz przez rodzenie dzieci. Jest grupą społeczną utrzymującą ciągłość biologiczną społeczności ludzkiej;• grupa pierwotna łącząca swoich członków w związek intymnego uczucia, współdziałania , pomocy i bezpieczeństwa; • instytucja społeczna, ze względu na pełnione przez nią funkcje niezbędne dla społeczeństwa. Zapewnia potomstwu warunki rozwoju biopsychicznego i przygotowuje je do życia w społeczeństwie, kształtuje osobowość, przekazuje dziedzictwo kulturowe i społeczne systemy wartości. • Jan Paweł M-„Laborem Exercens" (O pracy ludzkiej) „Praca słano\vi podstcnvę kształtołvania życia rodzinnego, które jest naturalnym prawem i powołaniem czlowieka..Praca jest poniekąd warunkiem zakładania rodziny, rodzina boviem domaga się środków utrzymania.Praca i praco\viiosc warunkują także cały proces wychowania w rodzinie właśnie z tej racji, ze każdy staje się człowiekiem między innymi przez pracę, a owo sta\vanie się czlonvieka oznacza właśnie istotny cel całego procesu wychowania. Rodzina jest bowiem rwvnocześnie wspólnotą, którą może istnieć dzięki pracy i jest - zarazem pierwszą wewnętrzną szkołą pracydla każdego człowieka" MAŁŻEŃSTWO to: prawny związek mężczyzny i kobiety, którego celem jest wspólne pożycie, wzajemna pomoc, wierność i współdziałanie dla dobra założonej rodziny; związek będący podstawą rodziny; instytucja, poprzez którą społeczeństwo zapewnia sobie zrodzenie i wychowanie następnych pokoleń oraz przekazanie im dziedzictwa materialnego i kulturowego. 2. FUNKCJE INSTYTUCJONALNE I OSOBOWE RODZINY Funkcje instytucjonalne: 1. F. prokreacji (biologiczna, rozrodcza). 2. F. ekonomiczna. 3. F. opiekuńcza. 4. F. wychowawcza. 5. F. socjalizacyjna. 6. F. stratyfikacyjna. 7. F. integracyjna. Funkcje osobowe: 1. F. małżeńska. 2. F. rodzicielska. 3. F. braterska. 3. TYPOLOGIA RODZIN I MAŁŻEŃSTW Typologia rodzin ze względu na: I. Liczba członków w rodzinie: 1. Rodzina mała (r. nuklearna - 2 pokoleniowa). 2. Rodzina wielka (3 i więcej pokoleniowa). II. Pochodzenie:- l. R, robotnicza. 2-R; chłopska. 3. R. inteligencka. 4. R. rzemieślnicza, III. Władzę w rodzinie: 1. R. patriarchalna. 2. R- matriarchalna. 3. R. egalitarna. IV. Dziedziczenie majątku, nazwiska i prestiżu: 1. R. patrylinealna 2. R. matrylinealna. V. Miejsce zamieszkania: 1. R. patrylokalna. 2. R. matrylokalna. 3. R. wiejska. 4. R. miejska. Typologia małżeństw ze względu na: I. Liczbę partnerów w małżeństwie; 1. M. monogamiczne.2. M. poligamiczne (m+ kilka żon =małżeństwo poligeniczne, k+kilku mężczyzn =małżeństwo poliandryczne). II. Zakres wyboru małżonka: 1. M. endogamiczne (w ramach własnej zbiorowości). 2. M, egzogamiczne (w ramach różnych zbiorowości). 4. PRZEMIANY RODZINY • Szczególny wpływ na zmiany w strukturze rodziny, na realizowane funkcje społeczne oraz na zmiany w strukturze potrzeb rodziny wywarły: przedłużenie przeciętnego okresu trwania życia ludzkiego, wzrost liczby osób starszych, wzrost zatrudnienia kobiet, zmiany w budżecie czasu wolnego rodziny, zmiany w charakterze stosunków sąsiedzkich. • Zanik produkcyjnej funkcji„rodziny.Rodżima uzyskuje, śródki utrzymama z pracy najemnej wykonywanej w pozarodzinnych zakładach pracy. • Zanik rodzin wielopokoleniowych (rodzina wielopokoleniowa staje się rodziną małątj. dwupokoleniową, oddaloną fizycznie i psychicznie od członków rodziny). Jest to wynik migracji ze wsi do miasta (w XVIII w. 85% ludzi żyło na wsi, dzisiaj - 20%). Następuje zanik bezpośredniej więzi międzypokoleniowej. • Rodzina nie jest zdolna przygotować swych dzieci do pracy zawodowej. • Rodzina realizuje funkcję prokreacji, ekonomiczną, w mniejszym zakresie -opiekuńczą i rekreacyjną.• Mało skutecznie realizuje funkcję wychowawczą. Funkcję tą przekazano szkole i Kościołowi. • Rodzina ośrodkiem dziedziczenia religii: chrzest, I komunia, ślub kościelny, codzienny pacierz, posty, coniedzielne msze św. RODZINA POD OCHRONĄ PRAWA „Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajduj ą się pod ochroną! opieką Rzeczypospolitej Polskiej" (Art 18 - Konstytucja RP, 1997 r.) • Prawne aspekty funkcjonowania rodziny określa „Kodeks rodzinny i opiekuńczy". Opiera się na czterech głównych zasadach: trwałości małżeństwa, równouprawnienia małżonków, ochrony dziecka, wzajemnej pomocy członków rodziny. • „Kodeks rodzinny i opiekuńczy" składa się z trzech części: Część I: oświęcona małżeństwu, określa: warunki i sposób zawierania małżeństwa, które stanowi wstępne stadium założenia rodziny; określa prawa i obowiązki małżeńskie, stosunki majątkowe między małżonkami oraz formy ustania małżeństwa. Część II: dotyczy pokrewieństwa i określa: zasady ustalania ojcostwa, stosunki między rodzicami a dziećmi, zasady adopcji oraz obowiązki alimentacyjne. Część III: reguluje sprawy opieki i kurateli. Określa sprawy opieki nad dziećmi nie mającymi dostatecznej pieczy rodzicielskiej oraz opieki nad bezwłasnowolnionymi członkami rodziny. Fazy rozwojowe rodziny: I faza - od zawarcia małżeństwa do urodzenia się pierwszego dziecka.II faza - okres powiększania się rodziny - trwa do urodzenia ostatniego. III faza — trwa od urodzenia ostatniego dziecka do chwili wyjścia z domu najstarszego (okres stabilizacji liczebności rodziny). IV faza - okres zmniejszania się rodziny wskutek wychodzenia z domu poszczególnych dzieci. V faza - okres od wyjścia z domu wszystkich dzieci do odejścia jednego z małżonków. 5. EKONOMICZNE TEORIE ZWIĄZANE Z RODZINĄ I POSIADANIEM DZIECI • Ekonomiczne teorie (poglądy) dotyczące rodziny, małżeństwa i płodności związane są z nazwiskiem Gary Beckera, amerykańskiego ekonomisty.• W świetle teorii ekonomicznych:.1. Malżeństwa zawierane są dla korzyści współmałżonków. 2. Kosztyposiadania dziecka stają się konkurencyjne wobec ceny novego samochodu. Koszt dziecka silnie wzrasta, gdy uwzględni się nakłady ponoszone na jakość potomst\va (wycho^vanie i wykształcenie). 3. Wzrost zamożności rodzin prowadzi do zmniejszenia zainterescnvania prokreacją, a także do niedoboru czasu jaki powinno postvięcić się dzieciom (pogoń za pieniędzmi). 4. Im więcej dzieci, tym koszt dzieci uwzględniający ich jakość jest wyższy, a przy ograniczeniu budżetowym rodziny prowadzić to musi do ograniczenia liczby potomstva. 5. Wyższa jakość dzieci to: bardziej roztvinięte fizycznie, dobrze odży^vione, otoczone opieką zdrowotną, bardziej wykształcone l przygotowane do żyda społecznego niż dzieci dziadków i pradziadków. 6. Początko>vo zakładano, że rozwój ekonomiczny będzie sprzyjał wzrosto^vi urodzeń. Później Becker skorygował tą teorię przez wprowadzenie czynnika jakości potomst\va. „Tylko dzieci -wyższej jakości osiągną sukces w świecie z coraz bardziej wyspecjalizowanym podziałem pracy. Jakość dzieci wypiera ich liczbę. 7.Na. wyższą jakość dzieci — wg Leibowitza— mają wpływa tzw.-czynniki rodzinne: dochody rodziców, wykształcenie rodziców, praca zawodowa rodziców, liczba dzieci w rodzinie, różnica wieku między dziećmi, pochodzenie społeczne, status rodzinny (im szybciej dzieci przechodzą do wyższej grupy społecznej, tym wzrasta popyt na dobra konsumpcyjne). 8. Wzrost dochodu i konsumpcji nie wpty\va pozytywie na wzrost prokreacji 9. Wysokie koszty inwestycji w dzieci zmniejszają konsumpcją bieżącą a w konsekwencji ograniczenie produkcji dóbr konsumpcyjnych. 6. INSTRUMENTY POLITYKI RODZINNEJ 1. Transfery pieniężne - bezpośrednie i pośrednie. 2. Transfery rzeczowe. Transfery pieniężne l. ZASIŁKI NA DZIECI I ULGI PODATKOWE W ZWIĄZKU Z PONOSZENIEM KOSZTÓW WYCHOWYWANIA DZIECI • Zasiłki na dzieci pojawiły się na początku lat 20-tych, w wyniku tworzenia przez robotników specjalnych funduszy wspomagających wielodzietne rodziny swych współtowarzyszy pracy. Przeciwdziałano tym, niesprawiedliwym podwyżkom płac pracodawcy dla robotników posiadających liczne rodziny. Było to niesprawiedliwe z punktu widzenia robotników młodych i starych. • W świetle Konwencji z 1952 r. w sprawie minimalnego standardu zabezpieczenia społecznego zaleca się, aby zasiłki na dzieci wypłacane z ubezpieczeniowych funduszy pracowniczych wynosiły co najmniej 3% płacy robotnika niewykwalifikowanego pomnożone przez liczbę dzieci w rodzinie. • We Włoszech pierwsza ustawa o zasiłkach rodzinnych została uchwalona w 1937 r., w Hiszpanii w 1938 r., w Niemczech w 1935 r. (w Niemczech od 1973 r. wprowadzono zasiłek na każde dziecko oraz dochody wolne od opodatkowania a dotyczące wychowywania dzieci. •Zasiłki rodzinne w Polsce - stan na 1.06.99 - 31.05.2000 - Biuletyn Informacyjny dla służb ekonomiczno-finansowych: .1. Zasiłek rodzinny na małżonka oraz pierwsze i drugie dziecko - 36,90 zł. 2.Zasiłek rodzinny na trzecie dziecko - 45,70 zł. 3. Zasiłek rodzinny na czwarte i kolejne dziecko - 57,10 zL • Zgodnie z komunikatem Prezesa GUS z dnia 9 lutego 1999 r., przeciętne wynagrodzenie w 1998 r. wyniosło—1700 zl. W związku z tym, granicę dochodu przypadającego miesięcznie na osobę w rodzinie, ustaloną dla celów przyznania prawa do zasiłku rodzinnego na okres od l czerwca 1999 r. do 31 maja 2000 r. stanowi kwota 815,00 zł, odpowiadająca wysokości 50% przeciętnego wynagrodzenia w 1998 r. Granica dochodu dla przyznania zasiłku rodzinnego dla samotnie wychowującego rodzica wynosi 853 zł. . ZASIŁKI MACIERZYŃSKIE, WYCHOWAWCZE I Z TYTUŁU OPIEKI NAD CHORYM DZIECKIEM ZASIŁEK MACIERZYŃSKI - uchwaliła w 1919 r. Międzynarodowa Konferencja Pracy: Jest to rodzaj ubezpieczenia w związku z utratą zdolności do pracy na okres związany z urodzeniem dziecka. Konwencja 103 Międzynarodowej Organizacji Pracy określa minimalny okres urlopu macierzyńskiego na 12 tygodni i minimalną wysokość zasiłku na 2/3 ostatnio uzyskiwanego zarobku. Pracującej matce przysługuje urlop macierzyński (obecnie 16 tyg., 2000 r. -20 tyg., 2001 r. - 26 tyg.) podzielonych na okresy przed i po urodzeniu dziecka. Konwencja określa również uprawnienia matki do wolnych godzin od pracy na okres karmienia dziecka i prawo do powrotu na dawne miejsce pracy. Innym świadczeniem pro ludnościowym są zasiłki porodowe za urodzenie dziecka (410,36 zł.) lub tzw. „wyprawki noworodka". Konstytucja RP art. 71 mówi, że państwo uwzględnia dobro rodziny i rodziny mające trudną sytuację mają prawo do szczególnej pomocy władz publicznych. ZASIŁEK WYCHOWAWCZY • Ukierunkowany na obniżenie motywacji matek do powrotu do pracy po urodzeniu dziecka. • Zasiłek wychowawczy we Francji i Niemczech obowiązuje od 1986 r. W Niemczech wynosi on 600 DM. W Szwecji istnieją dwa rodzaje zasiłku tzw. rodzicielskiego: pierwszy wypłacany przez 180 dni po urodzeniu dziecka, drugi zaś — w dowolnym okresie wychowywania dziecka do 8 jego lat - także przez 180 dni.• Zasiłek wychowawczy w Polsce wynosi 276,90 zł.(na pierwsze i drugie dziecko). • Zasiłek na trzecie i kolejne dziecko wynosi 440 zł. Osoba samotnie wychowująca* ZASIŁEK NA OPIEKĘ NAD DZIECKIEM W CZASIE CHOROBY • Upoważnia on do wykorzystania w tym celu 60 dni roboczych w ciągu roku, gdy . dziecko nie kończy jeszcze 12 lat. Zasiłek ten stosowany jest przede wszystkim w krajach postkomunistycznych i w małym zakresie w Szwecji, Norwegii, Francji i Luksemburgu. • Zasiłek pielęgnacyjny wynosi 120,64zł. . Świadczenia rzeczowe to: zaopatrywanie dzieci i młodzież w odzież, posiłki, podręczniki, dojazdy do szkół, uposażenie do zajęć sportowych, opieka medyczna nad kobietą ciężarną i noworodkiem, bezpłatne leki dla dzieci, pwvszechna i bezpłatna opieka stomatologiczna dla dzieci i młodzieży, szczepienia ochronne, badania diagnostyczne, dotacje do opłat mieszkaniowych, dotacje do zakupu opału itp Problemy patologii życia rodzinnego • Są to zjawiska społeczne ujemnie oceniane przez społeczeństwo ze względu na swą społeczną szkodliwość.• Jest to odchodzenie od obowiązujących w społeczeństwie norm współżycia w rodzinie i zbaczanie z wyznaczonej i akceptowanej społecznie drogi. • Są to zjawiska i procesy oceniane jako złe i społecznie szkodliwe. • Patologia rodziny prowadzi do jej dezorganizacji (rozkładu lub rozpadu). • Przyczyny patologii rodziny a) Alkoholizm b) Narkomania c) Zdrada małżeńska d) Niespełnienie oczekiwań •współmałżonka e) Brak stałej pracy f) Choroba jednego z małżonkówg) Brak dzieci (20%) h) Cechy osobowościowe • Przejawy patologii:1. Przestępczość - 50% nieletnich przestępców pochodzi z rodzin alkoholików(morderstwo, pobicia, kradzieże, molestowanie seksualne - 2 min dzieci w USA) 2. Rozwody ~3, Pijaństwo , 4. Prostytucja (67% nieletnich prostytutek wywodzi się ze środowiska rodzin alkoholików) 5.' Narkomania • 6. Konflikty międzyludzkie 7. Przemoc fizyczna (2mln kobiet w USA ofiarami przemocy) 8. Znęcanie się psychiczne