Pojawienie się radia stworzyło podstawę dla nowej sztuki opartej na słowie, wzbogaconym elementami akustycznymi i muzycznymi - Teatru radiowego. Słuchowisko początkowo bliskie było estetyce dramaturgii teatralne, jednak w trakcie poszukiwań własnej odrębności, znalazło się na pograniczu literatury, teatru i muzyki. Ma on dzięki temu wiele form - od dramatyczno-narracyjnych, przez dramatyczne, dramatyczno - epickie, realistyczne, poetyckie, dokumentalne aż po fantastyczne. W trakcie rozwoju słuchowiska wyodrębnić można wpływy różnych tendencji stylistycznych:
Główne nurty w teorii słuchowiska:
Wczesna teoria polska; już na początku wyodrębniły się dwie koncepcje i odpowiadające im dwa nurty refleksji w odniesieniu do formy radiowej, wstępnie nazwanej „dźwiękowiskiem”
Koncepcja lingwistyczna (wizualiści); oddająca pierwszeństwo słowu wspomaganemu przez dźwięk i akustykę, jej zwolennicy wskazywali na więź słuchowiska z literaturą i teatrem, wskazywali na spontaniczną wizualizację odbioru, chciano stworzyć w wyobraźni słuchaczy jakby wewnętrzną telewizję, sprawić, aby ci z łatwością wizualizowali sobie słuchane teksty: Leon Blaustein, Kazimierz Ulatowski
Koncepcja dźwiękowa (awizualiści); przyznająca dominantę tworzywu akustycznemu, wzbogaconemu komplementarną warstwą językową; argumenty dźwiękowców kierowały się przeciw łączeniu nowej sztuki z tradycją klasyczną, a jej siły upatrywano w odmienności tworzywa i pełnej samodzielności estetycznej, wyrażali sprzeciw wobec myślenia wizualnego i odrzucali zasadność wszelkich skojarzeń wzrokowych, jako niezgodnych z istotą sztuki radiowej i zakłócających jej prawidłowy odbiór;
Równolegle do nieudanych eksperymentów wizualistów, zaczęła rodzić się nowa, odmienna koncepcja. Uznano, że skoro mikrofon nie może przekazać widzialnych obrazów, należy tworzyć taki teatr, w którym cała akcja toczyć się powinna w ciemności, bohaterami - osoby niewidome, a treść słuchowiska stanowić powinny dialogi telefoniczne. Sposób budowania słuchowiska w taki sposób nazwano „teatrem ślepych” - dzieło takie miało charakter symboliczny, nie miało służyć przekazaniu doświadczeń percepcyjnych niewidomych. Przykładem pierwszego oryginalnego słuchowiska, w którym zastosowano ciemność jako środek artystyczny było Niebezpieczeństwo Richarda Hughesa nadane przez BBC 15 stycznia 1924 r. i warto dodać, że było to pierwsze w historii światowej radiofonii słuchowisko oryginalne.
Powojenna teoria polska; opowiada się zdecydowanie po stronie lingwistycznej koncepcji słuchowiska, pozostając w zgodzie z typem repertuaru Teatru Polskiego Radia opartego na utworach z dominacją słowa; Józef Mayen, Michał Kaziów, Zbigniew Kopalko,
Teorie zachodnioeuropejskie; występowały w obszarze anglosaski, podkreślano bardzo poetyckość słowa, wagę łagodności i niuansowości środków, subtelności rytmu oraz dyscyplinę i zwięzłość przy realizacji dramatu radiowego, Donald MacWhinnie, Martin Esslin, Erick Barnouw
Pierwsze polskie słuchowiska były tylko adaptacjami (nazywanymi wówczas radiofonizacjami). Teatr radiowy rozpoczął swą działalność od adaptacji „Warszawianki” Wyspiańskiego w reżyserii Mikołaja Alojzego Kaszyny - 29 listopada 1925r. Adaptacje owe stanowiły główny nurt programowy w repertuarze tego radia. Adaptowano również chętnie utwory takich autorów jak: Sienkiewicz, Żeromski, Wyspiański, Rydel, Słowacki czy Mickiewicz. 15 stycznia 1928 r. otwarta została Rozgłośnia Wileńska PR, wokół której skupili się tacy twórcy, jak Witold Hulewicz, Tadeusz Byrski, Antoni Bohdziewicz, Tadeusz Łopalewski. Stworzyli oni tzw. wileńską szkołę teatru radiowego. Warto nadmienić, że prócz rozgłośni w Warszawie i Wilnie, działały również Teatry Wyobraźni w Katowicach, Poznaniu, Łodzi, Krakowie, Baranowiczach i we Lwowie.
Teatrem wyobraźni określało początkowo substytut prawdziwego teatru. Zakładał on, że przedstawiona w słuchowisku rzeczywistość jest tylko pretekstem, a słuchacz sam wyobraża sobie to, czego nie widzi. Z czasem wprowadzono dodatkowo rolę narratora, co wynikało z zasadniczej różnicy między tematem radiowym, a sceną - w dramacie tradycyjnym widz orientuje się co do miejsca i czasu na podstawie didaskaliów, których w teatrze radiowym brakowało. Żeby wyobrazić sobie rzeczywistość przedstawioną, słuchacz musi usłyszeć je w dialogach, muzyce i efektach akustycznych.
Słuchowisko jako dzieło wpływające na zmysł słuchu i wyobraźnię, korzysta z następujących tworzyw fonicznych:
Słowo
Głos; spośród wielu funkcji wymienić trzeba następujące: indywidualizacja sylwetek postaci, dookreślanie charakteru przestrzeni, współkształtowanie czasu, wzbogacanie sytuacji dramatycznej, wzmacnianie siły słowa
Gest foniczny; odpowiednik wizualno dźwiękowych zachowań człowieka, które wspomagają słowo, wyrażając spontanicznie te treści, których słowo nie jest w stanie wyrazić
Muzyka
Efekty akustyczne; odgłosy naturalne, sygnały związane z osobami, przedmiotami, zjawiskami przyrody, tworzą one odniesienia do rzeczywistości wizualnej; Ilustracja akustyczna to funkcja komplementarna w strukturze utworu. Polega ona na dopełnianiu przedstawień słownych efektami akustycznymi, które ukonkretniają przedstawioną sytuację; uobecniają postacie, miejsca i przedmioty, „unaoczniając” je, ułatwiając identyfikację, dając im indywidualność i barwność; najważniejsze funkcje:
Funkcja dramaturgiczna - współtworzenie czasu i przestrzeni fabuły, akcji, postaci
Funkcja kontrukcyjna - integrowanie scen, rytmizacja
Funkcja stylistyczna - współtworzenie konwencji
Funkcja ilustracyjna - tworzenie tła akustycznego, scenografii dźwiękowej
Funkcja asocjacyjna - uobecnianie i przypominanie minionych sekwencji, faz akcji, sytuacji
Funkcja emocjonalna - silne działanie psychologiczne na odbiorcę dzięki sugestywności bodźca akustycznego
Cisza; w słuchowisku nie istnieje w izolacji, zawsze wiąże się z dźwiękiem, powstaje na tle dźwięku, jest ważna dramaturgicznie i znaczeniowo, stanowi mocny środek wyrazowy o wielkiej sile emocjonalnej i asocjacyjnej
Ściśle określono zadania Teatru Wyobraźni: miał rozwijać wrażliwość i pobudzać wyobraźnię. Tak sformułowane zadania mogły być realizowane jedynie przez sztuki „specjalnie napisane i przygotowane do mikrofonu”, czyli słuchowiska oryginalne. Pierwsze w Polsce słuchowisko oryginalne (Pogrzeb Kiejstuta Hulewicza) nadano z Wilna 17 maja 1928 r. Był to utwór dokumentalny, w którym ściśle odtworzono, na podstawie podań, ceremonię pogrzebu wielkiego księcia litewskiego z okresu wczesnego średniowiecza. Po raz pierwszy wtedy słuchowisko nadawane było „na żywo” za pomocą mikrofonów zainstalowanych w studiach i plenerze nad Wilią, skąd nadano scenę pogrzebu. Żeby stworzyć pozory prawdziwości, wprowadzono do utworu postać idącego w kondukcie żałobnym ślepca, prowadzonego przez wnuczkę, która relacjonowała mu przebieg wydarzeń. W ten sposób słuchacz miał wrażenie współuczestniczenia w ceremonii. Walor prawdy wiązał się mocno z ogólnoeuropejską tendencją dążenia do autentyzmu w sztuce. W tej konwencji utrzymane było pierwsze oryginalne słuchowisko na świecie - Niebezpieczeństwo Richarda Hughesa nadane przez BBC 15 stycznia 1924 r. Wątek fabularny koncentrował się tam wokół katastrofy w kopalni po awarii oświetlenia. Prócz tego za największe osiągnięcie Teatru Wyobraźni uważa się słuchowisko oryginalne Miasto Santa Cruz Janiny Morawskiej (była ona pierwszą polską autorką piszącą wyłącznie dla radia).
Ogromne zasługi w rozwoju i popularyzacji teatru radiowego położył Michał Mielina, główny jego reżyser w początkach jego działalności. Jego następcami byli m.in. Witold Hulewicz, Antoni Bohdziewicz, Tadeusz Byrski. Dzięki nim Teatr Wyobraźni rozwijał się dynamicznie. W repertuarze wciąż królowały adaptacje tekstów klasycznych i współczesnych autorów polskich i obcych. Rozwijała się jednocześnie również twórczość oryginalna radia. Z Teatrem Wyobraźni współpracowali : Gałczyński, Iwaszkiewicz, Nałkowska, Parandowski, Pawlikowska- Jasnorzewska czy Staff. O dużym znaczeniu tej gałęzi sztuki świadczył fakt, że obce radiofonie chętnie gościły polskie słuchowiska na swojej antenie (np. Żeglarz Szaniewskiego w radiofonizacji Stefana Dunin-Karwickiego, reżyserii Meliny, emitowany był i w Warszawie i w Sztokholmie)
W okresie 15 lat istnienia teatru radiowego nadano ponad 1000 słuchowisk z różnych rozgłośni, w tym ok. 300 oryginalnych. Niestety, wojna w dużej mierze zniszczyła dorobek Teatru Wyobraźni. Jego działalność została wznowiona w roku 1945. Zmieniono jego nazwę na Teatr Polskiego Radia, a nowa nazwa, w założeniu twórców, miała reprezentować jednocześnie nową treść. Po wojnie kładziono duży nacisk na edukacyjny aspekt radia. Polityka kulturalna zmierzała do upowszechnienia dzieł uznanych za wartościowe, a antenowe adaptacje klasyki miały umożliwić słuchaczom pełniejsze obcowanie z literaturą.
POWIEŚCI RADIOWE
Powieść radiowa jest specyficzną formą literacką. Jest to serial rodzinny, którego największą wartością jest aktualność. Poszczególne odcinki nie mają charakteru dramatycznego, ale odzwierciedlają fragment życia codziennego przeciętnej rodziny. Polska powieść radiowa powstała w latach 30. i była odpowiedzią na próby znalezienia najbardziej użytecznej i elastycznej formy literackiej, która w nowy i atrakcyjny sposób podawałaby materiał dydaktyczny dotyczący kultury dnia codziennego. Pierwszą taką powieścią była powieść Marii Kuncewiczowej - Dni powszednie państwa Kolwaskich, której pomysłodawcą był Jan Parandowski.
W latach 1946 - 1948 emitowano dwie powieści radiowe : Żelazna kurtyna Heleny Boguszewskiej oraz Uliczka klasztorna Anny Kowalskiej. Nie wywołały one jednak oddźwięku ze strony słuchaczy.
W latach 60. pojawiły się na antenie powieści adresowane do inteligencji - Buntownicy, Paweł i Agnieszka Krystyny Salaburskiej oraz Milionerzy Stanisławy Fleszarowej - Muskat. Dwie pierwsze powieści, ze względu na zbyt czytelne treści dydaktyczne, nie zyskały uznania słuchaczy.
Na szczególną uwagę zasługuje za to powieść Matysiakowie oraz ciesząca się równie dużą popularnością
W Jezioranach. Obie powieści doczekały się ponownej emisji w latach 90. z nieco zmienioną już obsadą i składem autorskim.
SŁUCHOWISKA ORYGINALNE
Dziedziną stanowiącą najważniejszą płaszczyznę dla rozwoju teatru radiowego jest słuchowisko oryginalne. Tylko ta literatura podporządkowana jest w pełni sztuce radia i jedynie ona prezentuje ją pod względem artystycznym i tematycznym. Znaczące pozycje w tym okresie zaczęły pojawiać się dopiero w drugiej połowie lat 50. (należą do nich: Drugi pokój Zbigniewa Herberta, Nagi człowiek czyli Wiktoria i jej huzar Andrzeja Mularczyka, Cześć jego pamięci Jerzego Janickiego). Pełny rozkwit powojennego słuchowiska oryginalnego przypada na lata 60. i 70. Na przełomie tych lat w polskim słuchowisku dominuje dialog. Akcja koncentruje się zwykle wokół jednego zdarzenia, przedstawionego przez pryzmat wewnętrznych przeżyć bohaterów. Z racji tego, że nagrywano metodą monofoniczną, strona dźwiękowa była dosyć uboga.
ADAPTACJE
Rozwijały się równolegle z twórczością oryginalną radia. Jej odmiany zależą od stopnia ingerencji w oryginalny tekst.
Sposoby adaptacji:
Najbliższa oryginałowi (tzw. filologiczna); nie naruszająca konstrukcji utworu
Wybór określonych wątków przy zachowaniu myśli przewodniej autora
Wykorzystanie podobnych lub identycznych motywów z różnych tekstów (nazywany swobodną transkrypcją ze względu na odejście od pierwowzoru)
W latach 60. i 70. istniała Redakcja Adaptacji, której zadaniem było koordynowanie prac nad tego typu twórczością. Działało Studio Klasyczne, gdzie prezentowano adaptacje dzieł autorów polskich i obcych, a reżyserowali je znakomici twórcy sztuki radiowej (m.in. Kopalko, Maciejewski, Owidzki, Rakowiecka). Jedną z najważniejszych inicjatyw Studia było zaprezentowanie sztuk klasyka polskiego humoru w cyklu Komedie Wszystkie Aleksandra Fredry.
Słuchowiska będące adaptacjami prezentowano też w specjalnych cyklach. Najstarszy z nich to oryginalna propozycja Programu III Polskiego Radia, cykl Codziennie powieść w wydaniu dźwiękowym (od 1969 r.), którego zadaniem była popularyzacja dobrej literatury w radiu.
SŁUCHOWISKA SENSACYJNO - KRYMINALNE
Prezentowane były w różnych cyklach. Jednym z nich był Radiowy Teatr Sensacji (od 1980 r.). Program ten wypełniały utwory polskich i obcych autorów (i adaptacje i utwory oryginalne). Cechą wspólną słuchowisk są: zwarta akcja, nieoczekiwana pointa, dominujący nastrój grozy. Nieco inny charakter miał Teatrzyk Zielone Oko, w którym emitowano słuchowiska sensacyjno - rozrywkowe (1967). Od 1993 r. rozszerzono nieco tematykę, włączając utwory s-f o zabarwieniu sensacyjnym.
SŁUCHOWISKA POETYCKIE
Ich podstawą są wiersze liryczne, poematy epickie, utwory dramatyczne. Oś konstrukcyjną stanowią tematy, motywy, a nawet nastrój i klimat pierwowzoru. W trakcie adaptacji tworzy się z nich odrębne dzieło radiowe. Tego typu utworów, budowanych z poezji, nie spotyka się w innych radiofoniach, prócz BBC. Słuchowisko poetyckie szczególnie ściśle związane jest z rozwojem sztuki radiowej. Przez lata można zaobserwować jego ewolucję, od skromnych form, opartych na słowie i kunszcie aktora, z pozostającą w tle warstwą muzyczną, po formy stanowiące scalenie warstwy słowno-głosowo-brzmieniowej, tworzące zupełnie nową jakość.
SŁUCHOWISKA DLA DZIECI I MŁODZIEŻY
Utwory te stanowią wzbogacenie programów szkolnych i ich celem również jest przekazywanie młodym odbiorcom bohaterów, ich przeżyć i problemów w taki sposób, aby mogli się z nimi identyfikować. Słuchowiska przeznaczone dla młodzieży zawierają w sobie szeroki wachlarz tematyczny: utwory o tematyce fantastycznej, współczesnej, fantastyczno-przygodowej, ale również i poetyckie, dokumentalne. Autorami piszącymi dla tej grupy są m.in. : Joanna Chmielewska, Stanisława Fleszarowa-Muskat, Zbigniew Niziurski, Ewa Nowacka, Maria Nurowska.
W grupie utworów dla dzieci szczególnie ważny jest aspekt poznawczy kreowanej rzeczywistości. Linia fabularna jest przejrzysta, wątek psychologiczny klarowny i czytelny, a ocena bohaterów jednoznaczna. Dużo miejsca w repertuarze zajmują adaptacje klasycznych wątków przygodowych bądź baśniowych, np. Mała syrenka Andersena, Bracia Lwie Serce Lindgren czy Przygody Robin Hooda Pyle'a.
SŁUCHOWISKA DOKUMENTALNE
Najbardziej heterogeniczna radiowa forma literacka. Następuje w niej scalenie w udramatyzowaną całość różnego rodzaju dokumentów z elementami fikcji. Daje to autorom ogromne możliwości wypowiedzi artystycznej. Ten typ słuchowisk stał się bardzo popularny w świecie, a w latach 60. i w Polsce. Cechą charakterystyczną tych utworów jest aktualność tematu, choćby sięgano do faktów z odległej historii. Poruszany problem powinien przemawiać do współczesnego człowieka. Budzić jego skojarzenia i refleksje.
***
Scenariusze słuchowisk były publikowane w specjalistycznym piśmie „Teatr Polskiego Radia” (1965- 1981), w tomach serii „Teatr Wyobraźni” (Warszawa 1969, 1974, 1977) oraz w miesięczniku „Dialog”.