UMOCNIENIE ZOBOWIĄZAŃ Z wyjątkiem zobowiązań naturalnych, wykonanie każdego innego zobowiązania gwarantuje rygor egzekucji. Praktyka dowodzi jednak, iż gwarancje te nie zawsze są wystarczające. Prawo rzymskie dawało do dyspozycji nieufnych wierzycieli cały arsenał środków dodatkowych, którymi mogli oni zabezpieczyć wykonanie zobowią­zania. Dotychczas poznaliśmy rzeczowe zabezpieczenie wierzytelności, jakim był zastaw. W prawie obligacyjnym celowi temu służyły zarówno dodatkowe zobowiązania osób trzecich, gwarantujących wykonanie zobowiązania na wypadek, gdyby dłużnik tego nie uczynił (poręczenie, mandatum pecuniae credendae, constitu-tum debili alieni i receptum argentarii), jak i środki mające na celu wywarcie presji na samego dłużnika, by dodatkowo zmuszać go do spełnienia świadczenia (zadatek, kara umowna i constitutum debili proprii). Prawie każdy z tych środków miał inną podstawę zaskarżalności, dlatego szczegółowo będą one przedstawione przy okazji omawiania kontraktów i paktów. Przyjęcie odpowiedzialności za cudzy dług w rzymskiej terminologii prawniczej określane jest wyrazem intercessio. Intercesja była: l) kumulatywna, jeśli dłużnik odpowiadał obok intercedenta (np. poręczenie), 2) uwalniająca —jeśli dłużnik został przez intercedenta zwolniony od odpowiedzialności. Odmianą tej ostatniej była 3) intercessio tacita — gdy intercedent na zewnątrz występował jako dłużnik, w rzeczywistości jednak przejął zobowiązanie cudze (np. zaciągając pożyczkę dla kogoś, do kogo wierzyciel nie miał zaufania). Chroniąc niewiasty przed ryzykiem odpowiedzialności za cudze długi, zwłaszcza długi mężów, senatus consultum Yelleianum z r. 46 n.e. zakazało intercesji kobietom. Przekroczenie tego zakazu nie czyniło intercesji nieważną, ale od odpowiedzialności za cudzy dług niewiasta mogła się uchylić korzystając z exceptio S.C. Yelleiani. W takim przypadku można było jeszcze wnieść	ZACHOWEK. Chodziło o to , że tracił prawo do wniesienia skargi ten, kto w jakiejkolwiek postaci (jako dziedzic lub zapisobiorca) otrzymał ze spadku co najmniej 1/4 tego, co otrzymałby jako dziedzic beztestamentowy (portio ab intestato). Na przykład, jeden z trzech synów nie mógł wnosić querela inofficiosi testamenti, jeżeli testator pozostawił mu przynaj­mniej 1/12 część spadku w postaci zapisu albo udziału w spadku (1/4 od 1/3 = 1/12). Jest to tzw. zachowek (pars legitima albo portio debila). Justynian podniósł zachowek do 1/3, a w niektórych przypadkach do 1/2 portio ab intestato. Prawo do obalenia całego testamentu przyznał Justynian tylko takiemu dziedzicowi koniecznemu, któremu w spadku nie pozostawiono niczego. Otrzymując mniej aniżeli wynosiła jego pars legitima, domagać się mógł tylko odpowiedniego uzupełnienia zachowku za pomocą powództwa zwanego actio ad supplendam legitimam. W noweli 115 zespolił Justynian w jedną całość formalne i materialne dziedzicze­nie przeciwtestamentowe. W myśl tej reformy ascendenci i descendenci nie mogli wzajemnie ani pomijać się w testamentach, ani też wydziedziczać. Jedni i drudzy mieli obowiązek wzajemnego testamentowego powoływania się do spadku, przynajmniej do wysokości odpowiadającej pars legitima. Pozostawienie mniejszego udziału upoważniało poszkodowanego do wniesienia actio ad supplendam legitimam, a całko­wite jego pominięcie bez słusznej przyczyny (przyczyny te taksatywnie wymienił Justynian w noweli) dawało pominiętemu prawo do dziedziczenia beztestamentowego. Roszczenie o zachowek miało charakter osobisty i gasło wraz ze śmiercią uprawnionego. Sama querela przedawniała się początkowo z upływem lat dwóch, później zaś z upływem lat pięciu. Formalne dziedziczenie przeciwtestamentowe nie wywarło większego wpływu na prawa późniejsze, natomiast materialne dziedziczenie konieczne przejęte zostało,	ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH Nieodzownym wymogiem prawnej skuteczności oświadczenia woli jest to, by ten, kto je składa, miał zdolność do czynności prawnych , czyli zdolność do samodzielnego składania i przyjmowania oświadczeń woli wywołujących skutek prawny. W prawie rzymskim zdolności do czynności prawnych ograniczały cztery czynniki: l) wiek, 2) płeć, 3) choroba umysłowa i 4) marnotrawstwo.Ad l) W kategorii wieku, jako elementu wywierającego wpływ na zdolność do czynności prawnych, wprowadzili Rzymianie cztery przedziały: a) Dzieci (infantes), w czasach najdawniejszych te, które nie umiały mówić, a od Justyniana te, które nie ukończyły siódmego roku życia, nie miały w ogóle zdolności do czynności prawnych. b) Niedojrzali (impuberes), czyli dziewczęta od 7 do 12 roku, a chłopcy, od czasu Justyniana (zgodnie z koncepcją Prokulianów, gdyż Sabinianie uzależniali ten okres od rozwoju fizycznego chłopca), od 7 do 14 roku życia, mieli ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Terminem tym określa się możliwość samodzielnego przedsiębra­nia tylko takich czynności, które prowadziły do nabycia prawa, a nie do zobowiązania. Dokonana przez niedojrzałego czynność, pociągająca za sobą zarówno nabycie korzyści, jak i zobowiązanie (np. umowa kupna-sprzedaży), wywoływała skutek w odniesieniu do korzyści. W części zobowiązującej nie wywoływała zamierzonego skutku prawnego. Była to tzw. czynność kulejąca, (negotium ciaudicans). Osoby ograniczone w zdolności do czynności prawnych mogły zawierać w pełni skuteczne czynności tylko przy udziale swego przedstawiciela, np. opiekuna, który udzielał swego interpositio auctoritatis, lub kuratora, który się na to godził (consensus curatoris). c) Dojrzali od 14 do 25 lat (puberes minores XXV annis) mieli pełną zdolność do czynności prawnych, ale z uwagi na brak doświadczenia życiowego prawo (lex Plaetoria lub Laetoria, z roku 191	OKRES PRAWA KLASYCZNEGO-(połowa IIIw.p.n.e-235r.n.e.,tj.koniec dynastii Sewerynów).Prowadzone przez Rzymian zwycięskie wojny zaborcze spowodowały nagromadzenie dużych bogactw i napływ rzeszy niewolników.Skoncentrowane kapitały były inwestowane nie tylko w produkcję rolną,lecz również w przedsiębiorstwa przemysłowe.Powoduje to pojawienie się nowego działu prawa,tzw.ius gentium.Nowo kreowany w roku 242p.n.eurząd pretora dla peregrynów i stosowany przezeń typ procesu formułkowego otworzył perspektywy przeed całym prawem rzymskim.Przejscie od republiki do pryncypatu(27r.p.n.e.)spowodowało pojawienie sięnowych czynników prawotwórczych(senat,cesarz,nauka prawa)	MAŁŻENSTWO-jest to uznany przez prawo związek mężczyzny z kobietą zawierany w celu trwałego pożycia MAŁŻENSTWO I WYMOGI JEGO ZAWARCIA-Zawarcie małżenstwa może być poprzedzone przyrzeczeniem dokonanie tego aktu w przyszłosci.Takie przyrzeczenie to zaręczyny,które jednak w rzymie nigdy nie wiązały stron w sposób bezwzględny.W poszczedólnych okresach rozwoju prawa rzymskiego konsekwencje zerwania zaręczyn (głównie o charakterze majątkowym)kształtowały się rozmaicie.Małżenstwo od czasów najdawniejszych było związkiem monogamicznym.Rzymskie małżenstwo istniało tylko dlatego,że trwało,że małżonkowie cały czas kontynuowali wspólnotę małżenską.Prawo rzymskie nie wymagało żadnej szczególnej formy zawarcia małżenstwa.Do bytu małżenstwa nie było również nieodzowne spełnienie małżenstwa.Przy zawarciu małżens.pewne znaczenie prawne miało,pochodzące ze zwyczajów rytułału za slubin,wprowadzenie żony do domu męża
STRONY I ICH ZASTĘPSTWO PROCESOWE W każdym sporze sądowym występują dwie strony,jedna,która zmierza do urzeczywistnienia swego prawa podmiotowego i dlatego proces inicjuje,zwana powodem,actor oraz druga,od której powód domaga się okreslonego zachowania się ,zwana pozwanym,reus.W fazie in iure stawić się musiały obie strony procesowe.Postępowanie zaoczne tu niemożliwe.W fazie apud iudicem,w razie niestawienia się jednej ze stron procesowych do południa,sędzia wydawał wyrok na korzysć strony obcej.W procesie legisakcyjnym strony musiały występować osobiscie,gdyż zastępstwo procesowe było tam w zasadzie niedopuszczalne.W procesie formułkowym natomiast w obu fazach postępowania strony mogły posługiwać się zastępcami	EGZEKUCJA MAJĄTKOWA UNIWERSALNA W procesie formułkowym egzekucję osobistą(prowadzoną na osobie dłużnika)stosowano wyjatkowo.Zastąpiła ją w zasadzie egzekucja majątkowa,uniwersalna;jako że skierowana była na cały majątek dłużnika.Do egzekucji majątkowej uniwersalnej dopuszczał na ogół tylko taki dłużnik,którego długi przewyższały aktywa majątkowe.W przeciwnym razie mógł on sam sprzedaćczęsc swego majątku,by zaspokoićpretensje wierzycieli.Od czasów Augusta dłużnik,który stał się niewypłacalny nie z własnej winy,mógł sam dobrowolnie oddać majątek w celu zaspokojenia wierzycieli.W takim wypadku traktowano go o tyle łagodniej,że pozostawiono mu srodki niezbędne do życia,nie podlegał związanej z normalną egzekucją ujmie dla czci obywatelskiej(infamia)i nie można było go poddać egzekucji osobistej	ZASTAW RĘCZNY Dzisiaj zastawem nazywamy prawo rzeczowe,przysługujące wierzycielowi na cudzej rzeczy ruchomej dla zaspokojenia jego wierzytelnosci,i to z pierszeństwem przed innymi wierzycielami.Zastaw jest zatem jednym ze sposobów zabezpieczenia wierzytelnosci(tzw.zabezpieczenie rzeczowe)i jest wobec tego prawem akcesoryjnym,tzn.zależnym od istnienia wierzytelnosci,którą zabezpiecza.W każdym zastawie występują a)dłużnik,który w celu zabezpieczenia wierzytelnosci ustanawia na rzeczy prawo zastawu(zastawca),b)wierzyciel,na rzecz którego prawoto jest ustanowione(zastawnik),oraz c)przedmiot zastawu.W rozwoju histor. Zastaw w prawie rzymskim przeszedł ciekawą ewolucję,której wyrazem są trzy jego postacie:fiducia,pignus i hypotheka	HISTORYCZNY ROZWÓJ TESTAMENTU.Najstarszy testament miał charakter publiczny i ustny.Sporządzano go na Zgromadzeniu ludowym.Obydwa te testamenty nie odpowiadały jednak potrzebom społecznym:pierwszy dlatego,że mógł być sporządzony tylko w pewnych terminach(dwa razy w roku),drugi dlatego że był niedostępny dla starców,którzy nie brali już udziału w działaniach wojennych.Aby więc te potrzeby zaspokoić,wkrótce po ustawie 12 tablic pojawił się pierwszy testament prywatny.Był to tzw.testament mancypacyjny.Mancypacja tym razem wykorzystana została w celu rozporządzeń ostatniej woli na wypadek smierci.Forma ta była w ostatnich wiekach republiki tak rozpowszechniona, że pretor w swym edykcie przyrzekł wprowadzić w spadek(udzielając bonorum possesio)każdego,kto przedłoży mu tabliczki testamentowe opatrzone pieczęciami 7 swiadków,i to ze względu na to,czy mancypacja miała w rzeczywistosci miejsce.W prawie poklasycznym Teodozjusz 2 i Walentynian 3 w 439r.zastępują wymóg pieczęci 7 swiadków wymogiem żłożenia przez nich podpisów,a to w związku ze zmianą materiału pismiennego(tabliczki woskowe zastąpiono pergaminem i papirusem).Ci sami cesarze wprowadzili też w roku 446 testament holograficzny.	Pożyczka-pożyczka rzymska występowała w 2 postaciach historycznych,starszej(nexum) i nowszej(mutuum).Nexum dochodziło do skutku,podobnie jak mancypacja w sposób formalny per aes et libram i przy świadkach.Suma dłużna była z reguły oprocentowana.Dłużnik,który po upływie umówionego terminu nie zwrócił zaciągniętego długu,podlegał bez wyroku egzekucji osobistej.W archaicznym Rzymie nexum było bardzo rozpowszechnione i prowadziło do powstania całej kategorii społecznej dłużników-proletariuszy,osobiście uzależnionych od patrycjuszowskich wierzycieli.Było to m.in.powodem ruchów społecznych,które doprowadziły do zaniku instytucji jeszcze w czasach republiki. Mutuum zaś:było kontraktem realnym,który polegał na tym,ze udzielający pożyczki(mutui dans)oddawał na własność bioracego pożyczkę(mutui accipiens)pewną ilość rzeczy zamiennych,z obowiązkiem zwrotu takich samych rzeczy,w tej samej ilości i tej samej jakości.Pożyczka jako kontrakt realny nie mogła dojść do skutku z mocy samego porozumienia miedzy stronami-aby stała się zaskarżalna,konieczne było wręczenie przedmiotu pożyczki.Z kontraktu pożyczki powstawało zobowiązanie jednostronie zobowiązujące.Dłużnik był tylko zobowiązany;nie mógł dochodzić odszkodowania w przypadku,gdy rzeczy pożyczone okazały się wadliwe.Z tytułu pożyczki można było domagać się tylko zwrotu pożyczonej sumy.O ewentualne odsetki trzeba było umawiać się osobno,najczęściej czyniono to w formie stypulacji procentowej.Strony zazwyczaj umawiały się o trmin zwrotu pożyczki.Przy zobowiązaniu bezterminowym,zainteresowany wierzyciel wzywał po prostu dłużnika do zwrotu.Zwrotu pożyczki domagał się wierzyciel za pomocą condictio certae creditae pacuniae albo condictio certae rei w zależności od tego czy jej przedmiotem były pieniądze czy inne rzeczy zamienne.
Przedmiot zobowiązania-treścią każdego zobowiązania jest śwadczenie w przyszłości,a jego przedmiot określali Rzymianie lako dare,facere,praestare.Dare(dać)oznczało przeniesienie na wierzyciela własności rzeczy lub ustanowienie dla niego ograniczonego prawa rzeczowego.Facere(czynnić)oznaczało wydanie rzeczy wierzycielowi w posiadanie lub w dzierżenie,a także wykonywanie innych czynności,faktycznej czy prawnej natury.Mieściło się także nie tylko pozytywne działanie lecz także non facere, a więc powstrzymanie się od działania.Zobowiązania opiewające na facere prowadziły raczej do przejściowych przesunięc majątkowych.Praestare,najbardziej ogólne lecz najmniej sprecyzowane.Termin ten obejmował i dare i facere i wszystko co mogło być treścia zobowiązania.W węższym znaczeniu oznaczało nadzwyczajne zobowiązania gwarancyjne i odszkodowawcze,a także odpowiedzialność za dług cudzy.Świadczenie mogło być przedmiotem zobowiązania tylko wówczas gdy było fizycznie i prawnie możliwe do spełnienia,dozwolone z punktu zasad prawa i moralności,było dostatecznie określone w tym sensie,że dłużnik powinien wiedzieć,do czego jest zobowiązany a wierzyciel do czego uprawniony a tkże musiało mieć dla wierzyciela wartość ekonomiczną.	Posiadanie-istota i rodzaje.Posiadanie(possessio)jest władztwem faktycznym nad rzeczą,z zamiarem zachowania jej dla siebie.Posiadać można było tylko rzeczy materialne.Prawnicy rzymscy wyodrębnili w posiadaniu 2 elementy składowe:zewn. i wewn.Ten pierwszy,zwany corpus to fizyczne władanie rzeczą-polega na mozliwości robienia z rzeczą tego co się władającemu podoba.Drugi zwany animus to zamiar zachowania danej rzeczy dla siebie zwykluczeniem osób trzecich.Wtedy gdy właściciel rzeczy był zarazem jej posiadaczem-posiadanie takie określano mianem possessio iusta.(stan faktyczny odpowiadał prawu)Czasem jednak posiadanie wykonuje ktoś kto nabył je bezprawnie-jest to tzw.possessio iniusta.Sytuacje te odgrywały dużą rolę dla ochrony inyerdyktalnej.Pretor odmawiał ochrony temu posiadaniu,które nabyte zostały wadliwie(vitiosa possessio)Do takich zaliczamy:posiadanie uzyskane siłla(vi),podstępnie(clam),posiadanie prekaryjne(precario)czyli takie,które udzielano na prośbę prekarzysty,z obowiązkiem zwrotu na każdoczesne wezwanie i gdy mimo wezwania prekarzysta rzeczy nie zwrócił.Prekarzysta taki korzystał z ochrony interdyktalnej wobec osób trzecich ,ale nie wobec tego,od którego rzeccz otrzymał.W prawie rzymskim wyróżnia się sytuację w której posiadacz uważ,że mu posiadanie przysługuje i jest tym samym w dobrej wierze(possessor bonae fidei) a także,że jest świadom tego,że wykonując władztwo nad rzeczą krzywdzi kogoś innego i jest przez to posiadaczem w złej wierze(possessor malae fidei)np.złodziej.Terminem possessio ad interdicta określa nauka władztwo faktyczne chronione w drodze interdyktow.Władanie tych osób nigdy doprowadza do zasiedzenia	Posag-(dos)był to majatek wniesiony mężowi ze strony kobiety w związku z zawarciem małżeństwa.Jego przeznaczenie to ułatwienie ponoszenia kosztów związanych z utrzymaniem małżeństa(onera matrimonii),posag miał także zabezpieczyć trwałość małzeństwa.,a wprzypadku gdy okazało się nietrwałe-zapewnić żonie podstawy dalszej egzystencji i szanse na ponowne wyjście za mąż.Posag mógł być ustanowiony przez ojca niewiasty(dos profecticia),przez inne osoby lub samą żonę(dos adventicia).Gdy w drodze stypulacji zastrzeżono jego zwrot w wypadku rozwiązania małżeństwa,zwano taki posag dos recepticia.Ustanowienie następowało przez przeniesienia prawa własności przedmiotów posagowych na męża(dotis datio)czy też przez przyrzeczenie stypulacyjne(dotis promissio) a także przez jednostronne przyrzeczenie ustanawiającego(dotis dictio).W prawie poklasycznym wystarczała do tego celu nieformalna umowa ustanawiającego i przyjmującego posag(pactum dotale)	Wyrok w procesie kognicyjnym-Nazwa cognitio extra ordinem lub extraordinaria cognitio oznacza dosłownie „rozpoznanie poza porządkiem”.Zaczątków tego procesu można doszukiwać się już w okresie republiki, w niektórych postępowaniach o charakterze administracyjnym,zwłaszcza w prowincjach ale właściwe warunki jego rozwoju powstały dopiero w pryncypacie.O zastosowanie środków administracyjnych do ochrony interesómogła zwrócić się do magistratury strona pozbawiona ochrony procesowej.Jeśli uznała ona,że prośba zasługuje na uwzględnienie,rozpatrywała sprawę i wydawała decyzję,gwarantując zarazem jej wykonanie środkami,które stały od jej dyspozycji.Już wówczas postepowanie takie określano mianem cognitio extra ordinem.Był to proces jednolity,postępowanie odbywało się od początku do końca przed tą samą osobą,aparat jurysdykcyjny był w całości państwowy,sędzia-urzędnik państwowy i reprezentant władzy kierował postępowaniem z urzędu i na zasadzie autorytetu,był w dużym stopniu pisemnym. Proces ten był stosowany w sytuacji roszczeń z tytułu wynagrodzenia za wykonanie czynności zleconej(mandatum),z tytułu alimentów i fideikomisów,czyli nieformalnych zapisów na wypadek śmierci.Także w sprawach wymagających szybkiej interwencji sądowej bardziej odpowiedni był proces kognicyjny niż formulkowy np.sprawy związane z opieką(tutela)rozpatrywane przez pretora opiekuńczego,czy spory dotyczące wolności bądź niewoli jakiejś osoby(causae liberales)Organami kompetentymi do rozstrzygania sporów w procesie kognicyjnym byli urzędnicy wyznaczeni przez cesarza:prefekci,konsulowie,pretorzy,inni urzędnicy niższego rzędu,a nawet senat.W zakresie oceny materiału dowodowego sędzia w procesie k.został bardziej skrepowany,podlegał tylko ustawom i mógł rozstrzygnąc spór w sposób praktyczny i celowy.Sędziamógł zawsze	Legat windykacyjny-(per vindicationem)wywierał skutki rzeczowe.Testator przenosił na legatariusza(zapisobiorce)własność kwirytarną zapisanej rzeczy.Legatariusz nabywał tę własnośćw momencie nabycia spadku przez dziedzica i miał prawo do domagania się wydania przedmiotu zapisu za pomocą rei vindicatio od każdego,w czyim władaniu owa rzecz się znajdowała.Legat obciążał tylko dziedzica testamentowego,musiał być zatem umieszczony w testamencie,później również w kodycylu potwierdzonym w testamencie.

MAŁŻENSTWO MAŁŻENSTWO I WYMOGI JEGO ZAWARCIA	OKRES PRAWA KLASYCZNEGO	p.n.e.) chroniło takiego młodocianego przed wyzyskiem. Ze względu na wiek pretor chronił go albo przez exceptio (w toku procesu), albo przez przywrócenie stanu poprzedniego (restitutio in integrum). Puberes minores mogli również żądać ustanowienia kuratora (curator minoris) do pomocy w zarządzie majątkiem. d) Dojrzali powyżej lat 25 (puberes maiores XXV annis), jeżeli nie podlegali innym ograniczeniom, nabywali pełną zdolność do czynności prawnych. Ad 2) Niewiasty według prawa rzymskiego po wyjściu z okresu niedojrzałości nadal były ograniczone w zdolności do czynności prawnych. Czynności te musiały podejmować za zgodą (interpositio auctoritatis) swego opiekuna. Stan ten zaczął ulegać pewnej zmianie od czasów Augusta, wraz ze stopniowym obumieraniem instytucji opieki nad kobietami. Ad 3) Chory umysłowo (furiosus) był całkowicie pozbawiony zdolności do czynności prawnych. Odzyskiwał ją (jeśli spełniał inne wymogi) w okresie przerwy w chorobie (lucidum intervallum). Majątkiem chorego umysłowo zawiadywał curator furiosi. Ad 4) Marnotrawca (prodigus), czyli osobnik uznany przez pretora za lekkomyśl­nie trwoniącego swój majątek, miał ograniczoną zdolność do czynności prawnych, a do działań umniejszających stan jego majątku potrzebna była zgoda ustanowionego dlań kuratora. ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH	z niewielkimi zmianami, przez wiele współczesnych systemów prawa cywilnego. Z niewielkimi odchyleniami od zasad rzymskich uregulowana jest również instytucja zachowku w naszym kodeksie cywilnym . ZACHOWEK	powództwo przy intercesji uwalniają­cej — przeciwko uwolnionemu dłużnikowi (actio restitutorid), a przy intercessio tacita, przeciwko temu, kto z intercesji skorzystał (actio institutoria). UMOCNIENIE ZOBOWIĄZAŃ
Pożyczka	HISTORYCZNY ROZWÓJ TESTAMENTU	ZASTAW RĘCZNY	EGZEKUCJA MAJĄTKOWA UNIWERSALNA	MAŁŻENSTWO I WYMOGI JEGO ZAWARCIA
Legat windykacyjny	uwolnić pozwanego,jeżeli po litis contestatio nastąpiło zaspokojenie pretensji powoda.Sędzia mógł także zasądzić pozwanego na wydanie samej rzeczy spornej i na każde inne sensowne świadczenie w naturze. Wyrok w procesie kognicyjnym	Posag	Posiadanie-istota i rodzaje	Przedmiot zobowiązania

---