Antyk - krótka powtórka do matury

1. Nazwa i ramy czasowe

Nazwa antyk wywodzi się od łacińskiego słowa antiquus i oznacza dawny.Za początek starożytności przyjmuje się przełom wieków IX i VIII p.n.e. , czyli czas , w którym żył i tworzył Homer. Za koniec antyku przyjmuje się okres pomiędzy IV a VI wiekiem n.e..

Umowną datą jest rok 476 , czyli rok zdobycia Rzymu przez wojska germańskie.

2. Filozofia

Sokrates

Wprowadził pojęcie cnoty rozumianej jako doskonałość, czyli mądrość , umiejętność panowania nad sobą , sprawiedliwość. Sokrates wierzył , że niemożliwe jest osiągnięcie ideału cnoty bez wiedzy, czyli mądrości.

Platon

Platon był uczniem Sokratesa. Uważał , że świat w którym żyjemy , jest odbiciem świata bytów idealnych. Każdy element świata materialnego ma swój idealny pierwowzór w świecie idei. Celem życia ludzkiego jest więc dążenie do ideału.

Arystoteles

Arystoteles był uczniem Platona. Wprowadził pojęcie eudajmonii , czyli ideału ostatecznego. Uważał , że szczęście może dać jedynie zdolność czynienia dobra.

Filozofie:

Epikurejczycy- szkoła filozoficzna stworzona przez Epikura (341-270 p.n.e.), który uznawał za cel życia rozważne dążenie do przyjemności i szczęścia. Radość życia, korzystanie z uciech i piękna świata; uwolnienie ciała od bólu i ducha od niepokoju - to zasadnicze zalecenia tej filozofii.

Stoicy - szkoła filozoficzna założona przez Zenona z Kition (IV - III) w. p.n.e.), uwagę jej przedstawicieli przykuwała problematyka etyczna, wysoko cenili zachowanie wewnętrznego spokoju, hartu i opanowania. Twierdzili, że szczęście zapewnia cnota, a tę osiągać można poprzez życie zgodne z naturą, która jest harmonijna, bo stworzona przez boga. W ten sposób ideałem człowieka był mędrzec, którego cechuje: powaga, trzeźwość, rygoryzm i umiarkowanie

Hedoniści - wyznawcy doktryny etycznej sformułowanej po raz pierwszy przez Arstypa z Cyreny, a powracającej wielokrotnie w dziejach filozofii, uznającej przyjemność (rozkosz) bądź unikanie przykrości za najwyższe lub jedyne dobro, cel życia i naczelny motyw ludzkiego postępowania.

3. Mitologia i mity

Mitologia jest to tradycyjne przekazywanie opowiadań o bogach, półbogach i bohaterach z czasów legendarnych. Mitologia to również nauka badająca te opowiadania.

Mit - jest opowieścią, która wyraża i organizuje wierzenia danej społeczności, opowiada o początkach istnienia świata, powstaniu bogów, ludzi. Jako przykład mitu greckiego można podać mit o Prometeuszu lub mit o Ikarze. Mity te funkcjonują jako relikty przeszłości. Motywy, postawy i wyrażenia pochodzące z mitów istnieją do dziś w literaturze i sztuce, a nawet w języku. Współczesny człowiek nie traktuje mitów greckich jako sfery wierzeń religijnych, lecz tkwią one w świadomości i kulturze dzisiejszego człowieka, gdyż przedstawiają one uniwersalne ludzkie czyny i uczucia. W mitach utrwalone są archetypy (np. matka bolejąca - Niobe) - pierwsze wzory ludzkich postaw i zachowań, tkwiące w świadomości zbiorowej każdej społeczności. Z mitów wywodzą się stałe obrazy i motywy literackie (np. Arkadia, “złoty wiek”). Noszą one nazwę topos, ich zbiór to topika.

Funkcje mitów:

poznawcze - dzięki mitom ludzie wyjaśnili pewne niezrozumiałe zjawiska przyrody np. burza z piorunami.

światopoglądowe - mity, które były podstawą wierzeń religijnych.

sakralne - mity, które przedstawiały wzorce rytualnych obrzędów, nakazywały jak czcić bogów.

Podział mitów:

mity teogoniczne - o powstaniu bogów;

mity kosmogoniczne - o powstaniu świata;

mity antropogeniczne - o powstaniu człowieka;

mity genealogiczne - o historii rodów;

Mit o narodzinach świata

Z Chaosu powstał Dzień, a wraz z nim Jasność i Radość. Z niego też wyłoniła się Gaja (Ziemia) w otoczeniu Eteru, Uranos (Niebo), Tartaros (Podziemie) - będące jednocześnie i żywiołami, i istotami boskimi oraz Eros, przyczyna sprawcza wszelkiego rozwoju i rozmnażania..

Narodziny bogów (teogonia) - Gaja zroszona deszczem zesłanym przez Uranosa zrodziła wszelką roślinność i zwierzęta, a strugi deszczu wypełniły doliny dając początek rzekom, jeziorom i morzom.

Boska para(URANOS i GAJA) spłodziła dzieci: sturękie olbrzymy (dzikie, niezrównoważone potwory), cyklopów z jednym okiem pośrodku czoła, bóstwa związane z piorunami, a także sześciu tytanów, min. Kronosa i Prometeusza, sześć tytanid, m.in. Reę i Temidę (patronkę sprawiedliwości).

Uranos obawiając gwałtowności najstarszych synów: sturękich i cyklopów strącił ich do Tartaru. Wówczas Gaja zbuntowała najmłodszego syna, Kronosa i ten zraniwszy ojca(Uranosa) sierpem, pozbawił go tronu. Z krwi Uranosa zrodziły się Erynie - boginie zemsty, z włosami kłębiącymi się od wężów i biczami w rękach. Wówczas też zrodziło się nowe pokolenie gigantów i nimf.

Żoną Kronosa byłą Rea. Rodziły się dzieci, ale bóg mając w pamięci słowa ojca, który przepowiedział mu, że zostanie pokonany przez własnego syna, połykał dzieci. Rei udało się jedynie ukryć najmłodszego syna, Zeusa. Wychowywał się na Krecie, a dorósłszy zgodnie z przepowiednią pokonał ojca i przywrócił życie rodzeństwu: Herze, z którą się ożenił, Afrodycie (bogini miłości), Hadesowi (bogowi podziemia), Posejdonowi (bogowi mórz), Hesti (opiekunce ogniska domowego), Demeter (bogini urodzaju).

Dziećmi Hery i gromowładnego Zeusa byli: Ares (bóg okrutnej wojny), Hefajstos (bóg ognia), Atena (bogini mądrości), Apollon (bóg światła i muzyki), Artemida (bogini łowów, lasów i pól).

Władzę nad wiatrami sprawował Eol, rydwanem słonecznym objeżdżał świat Helios, a poprzedzała go różonopalca bogini jutrzenki, Eos.

Nad bezpieczeństwem świata i nieomylnością bogów czuwała Mojra - bogini przeznaczenia

Pierwowzory ludzkich postaw i pasji

Wiele mitów utrwaliło pierwowzory (archetypy) ludzkich postaw i pasji, i jako takie są składnikiem dzieł literackich i malarskich, muzycznych, itp.

Edyp - tebańczyk, syn Lajosa i Jokasty, zgodnie z przepowiednią zabił własnego ojca i poślubił matkę. Ojciec Polinejkesa, Etoklesa, Antygony i Ismeny.

Prometeusz - archetyp buntownika i bezinteresownego dobroczyńcy. Tytan, który wbrew woli Zeusa nie tylko ofiarował ludziom ogień, ale też zakpił sobie z nich sprytnie ustalając zasady dzielenia mięsa ofiarnego. Za nieposłuszeństwo został skazany na męki: przykuty do skały na Kaukazie cierpiał niewypowiedziany ból, bowiem co wieczór ptak wydziobywał mu wątrobę, która za dnia odrastała. Uwolniony przez Herkulesa.

Dedal - archetyp człowieka rozważnego, doświadczonego, ale postrzeganego jako skrajnego realistę. Uosabia tęsknotę za ojczyzna, pragnienie niezależności i wolności. Mitologiczny twórca labiryntu, znakomity architekt i wynalazca.

Syzyf - symbol pracy bezowocnej, nie przynoszącej zamierzonego efektu

Ikar - archetyp człowieka, który w pragnieniu pokonania granic, jakie stawia człowiekowi natura, potrafi się zapamiętać, śmiercią zapłacić za chwilę szczęścia; symbol uniesienia, upojenia swobodą; również - klęski nauczyciela. Syn Dedala, zginął, kiedy pomimo upomnień ojca wzbił się zbyt wysoko i promienie słoneczne roztopiły wosk, którym zlepione były skrzydła.

Herkules - syn Zeusa i ziemianki Alkmeny. Zasłynął jako wykonawca dwunastu prac. Symbolizuje odwieczny sen o potędze, jego przykład dowodzi, że dzięki męstwu i wytrwałości można dokonać czynów przekraczających pozornie możliwości człowieka.

Kasandra - zwiastunka katastrofy, nieszczęścia.

4. Epika antyczna

Homer

Pochodził z Chios, żył na przełomie IX/VIII w. p.n.e. Rozpoczął epokę literacką. Iliada powstała ok. 800 r. p.n.e., a Odyseja ok. 750 r. p.n.e. „Iliada" jest utworem opartym na micie o wojnie trojańskiej i dotyczy wydarzeń z ostatniego roku wojny.

Epos - najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z podań o legendarnych lub historycznych bohaterach; utwory cechują się dłuższą formą oraz pisane są wierszem.

Epos homerycki - heroiczne opowiadanie o przeszłości, utrzymane w tonie obiektywnym, przy czym świat przedstawiony oddzielony jest od współczesności i narratora. Świat boski i ziemski łączy się w swoich działaniach; bohaterowie są wyjątkowi i gotowi do walki. Styl e. podniosły, występuje wiele powtórzeń , hiperboli, porównań homeryckich, stałych epitetów, opisów, inwokacji.

„Iliada" ma cechy eposu.

- przedstawia losy bohaterów na tle przełomowych wydarzeń (historycznych) ważnych dla danego bohatera;

- inwokacja - wstęp, wprowadzenie - jest bezpośrednim zwrotem (do Muzy) z prośbą o natchnienie w pisaniu, przedstawione jest o czym będzie „Iliada";

- występuje opis retardacyjny (bardzo dokładny opis), który opóźnia akcję i nie ma wpływu na akcję (najczęściej dotyczy codziennego życia);

- zestawienie scen statycznych (rozmowy, narady) i dynamicznych (walki, pojedynki - sceny batalistyczne);

- miara wierszowa - heksametr;

- paralelizm -równoległość dwu akcji - w świecie bohaterów i w świecie bogów;

- stałe powtarzające się epitety;

- porównanie homeryckie - jest długie i przedstawia jakąś scenę;

- liczba ksiąg w eposie musi być podzielna przez 6;

- narrator jest wszechwiedzący i wszechobecny, ale jest też zdystansowany i obiektywny (bo nie jest bohaterem);

„Iliada”

Achilles, najdzielniejszy spośród Greków, obraził się na wodza naczelnego Agamemnona o odebranie branki Bryzeidy i publiczną zniewagę. Agamemnon porwał wcześniej Chryzeidę, córkę kapłana Apollina. Pokrzywdzony ojciec ubłagał swojego boga, by go pomścił, i Apollo zesłał na obóz grecki zarazę trwającą dziewięć dni. Achilles zwołał naradę, sugerując wodzom, by zapytali o radę wróżbitę Kalchasa. Ten wyjawił przyczyny zemsty boga. Agamemnon wpadł w gniew, ale ostatecznie zgodził się na oddanie Chryzeidy, żądając w zamian innego daru: żądałby Achilles oddał mu swą brankę Bryzeidę. Wściekli wojownicy rzucili się na siebie. Do pojedynku nie doszło tylko dzięki interwencji Nestora, ale urażony Achilles stwierdził, że nie będzie dalej walczył po stronie Achajów. Jego matka Tetyda poprosiła Zeusa o pomoc dla przeciwników, by Grecy odczuli, co znaczy strata Achillesa.

W kolejnych walkach Trojanie rzeczywiście triumfowali, aż w końcu zaczęli zagrażać greckim okrętom. Achilles pozostał nieugięty mimo błagań swego przyjaciela Patroklosa. Zgodził się jedynie na to, by ulubieniec pojawił się na polu walki w jego zbroi. Na widok postaci, którą uznali za Achillesa, Trojanie stracili ducha bojowego i zaczęli się cofać. Najdzielniejszy z nich, Hektor, stanął do pojedynku i zabił Patroklosa, zdobywając też wspaniałą zbroję Achillesa. Dopiero wtedy Achilles, zrozpaczony po stracie przyjaciela, zapomniał o swym gniewie i pospieszył do walki. Wcześniej poprosił matkę o nową zbroję. Ta udała się do Hefajstosa, który wykonał prawdziwe arcydzieło. W nowej zbroi heros wyruszył w bój, szukając Hektora. Ten początkowo przestraszył się zawziętego Greka, ale ostatecznie stanął do pojedynku. Achilles pokonał go, zabił, zwłoki przywiązał za nogi do swego rydwanu i w triumfie obwiózł wokół murów miasta. Na pohańbienie syna patrzyli skamieniali z bólu rodzice - Priam i Hekuba. Achilles cisnął zwłoki Hektora w pył pod swym namiotem i pogrążył się w żalu po stracie przyjaciela. Ojciec Hektora włożył żałobne szaty, zebrał bogate dary i wyruszył samotnie do obozu wroga, by błagać Achillesa o wydanie zwłok syna. Widok złamanego bólem starca wzruszył bohatera, który przypomniał sobie własnego ojca. Wydał Priamowi zwłoki Hektora i obiecał dziesięciodniowy rozejm, by można było odprawić pogrzeb.

Achilles i Hektor są najdzielniejszymi herosami z dwóch walczących ze sobą obozów: Greków i Trojańczyków. Achilles jest synem Peleusa i boginki Tetydy. Jest najwaleczniejszym i najsilniejszym z Greków. Nadludzką siłę zawdzięcza swojej matce, Tetydzie, która, gdy był niemowlęciem, zanurzyła całe jego ciało w Styksie. Zanurzając go w rzece trzymała go za piętę, stąd jest to jedyny słaby punkt Achillesa. Hektor nie mógł poszczycić się boskim pochodzeniem, był za to synem króla. Obaj herosi słynęli z niezwykłego męstwa, piękna, siły i waleczności. Obaj wspaniale walczyli, każdy w obronie swojej ojczyzny, każdy z nich gotów oddać za nią życie. Achilles słynie ze swojego gniewu, uporu, porywczości i zapalczywości. Najpierw wszedł w konflikt z Agamemnonem, który zabrał mu jego brankę Bryzeidę i urażony dumą postanowił nie uczestniczyć w walkach z Trojańczykami, a nawet skłonił przez matkę Tetydę Zeusa, aby im pomógł. Widać w jego postępowaniu zbytnią pewność siebie i butę. Achilles uważał się za lepszego od innych, szczycił się swoimi możliwościami. Nie był w stanie zrezygnować ze swojego gniewu, z osobistej urazy, dla dobra państwa. Trwał w swym postanowieniu bardzo długo, aż do momentu śmierci swego przyjaciela Patroklesa. To wydarzenie wytrąciło go zupełnie z równowagi, jego gniew był nie do opanowania. Podczas pojedynku z Hektorem, zabójcą swojego przyjaciela, nie okazał wrogowi ani krztyny litości. Mimo próśb Trojańczyka, aby ten nie bezcześcił jego ciała, Achilles z satysfakcją przebija jego kostki, przywiązuje do rydwanu i na oczach zrozpaczonego Priama obwozi dookoła murów miasta. Jest Achilles więc osobą nieopanowaną, mściwą i okrutną. Hektor jest osobą zdecydowanie bardziej opanowaną niż jego przeciwnik. Stara się nie ulegać emocjom i postępować rozważnie, opanowywać w sobie nienawiść do przeciwników. Mimo że wiedział, jak ogromne niebezpieczeństwo grozi mu podczas pojedynku z Achillesem, postanowił walczyć z nim w momencie, gdy wszyscy inni żołnierze uciekli do miasta. W swoim postępowaniu cechuje się więc honorem i odwagą. Hektor jest również bardzo przywiązany do rodziny - wzruszająca jest scena, w której żegna się ze swoją żoną Andromachą i ich synkiem. Obu bohaterów można uznać za postaci tragiczne. Hektor decydując się na walkę z Achillesem wiedział, że przegra, że przeciwnik jest silniejszy, a poza tym sprzyjają mu bogowie. Aby ocalić honor musiał jednak stanąć do walki. Poczynaniami Achillesa także rządzi fatum, z którym nie ma jak walczyć - najpierw traci Bryzeidę(jego miłość), potem Patroklesa. Ostatecznie także zginie, trafiony strzałą w piętę, i podzieli los swojego przeciwnika Hektora.

„Odyseja” - Tematem „Odysei” są dzieje tytułowego bohatera, który przeżywa niezwykłe przygody w czasie powrotu spod Troi do Italii. Trwało to 100 lat. Podczas gdy wybuchła wojna Trojańska, jeden z jej uczestników, Odyseusz doczekał się syna. Nie mógł on jednak zostać przy Penelopie i dziecku, ponieważ jego obowiązkiem była obrona Grecji. Zaraz po podstępie z koniem i upadku Troi, bohater wyruszył w drogę powrotną do Itaki. W realizacji planu szybkiego powrotu przeszkodziła mu burza, która zmusiła podróżników do postoju i naprawy okrętu. Trafili oni przypadkiem na wyspę Cyklopów, wśród których dominował syn Posejdona o imieniu Polifem. Uwięził on podróżników i nieustannie pilnował. Odyseusz pokonał olbrzyma wykuwając mu rozżarzoną gałęzią jedyne oko. Olbrzym poskarżył się swojemu potężnemu ojcu. Za karę spadła Odysa klątwa boga mórz. Od tej pory zaczęła się jego tułaczka. Na wyspie Eoli został obdarowany workiem z wiatrami, który jego towarzysze wykorzystali niezgodnie ze wskazówkami. Na skutek tego okręty zostały zapędzone na daleki wody. Następnie trafił Odys na wyspę Kirke, która zamieniła towarzyszy w świnie. Odczarowanie ich wymagało od bohatera konfrontacji z czarodziejką i wręcz zmuszenia ją do zdjęcia klątwy. Skruszona Kirke, doradziła Odysowi, że do jego powrotu będą niezbędne podpowiedzi proroka Terezjasza. Mijał także nasz bohater wyspę syren, których głosy miały moc hipnotyczną. Aby nie ulec jego czarowi bohater przywiązał się do masztu, a towarzyszom rozkazał zatkać uszy. Kolejnym etapem podróży była walka z morskimi potworami Skyllą i Charybdą, które czyhały na okręty pomiędzy Sycylią a wybrzeżem Italii. Następnie bohater znalazł się na wyspie Heliosa. Tam głodni ludzie z załogi zjedli bydło z jego stada boga, zupełnie nieświadomi konsekwencji. Ściągnęło to na podróżników gniew władcy, który zatopił wszystkie okręty. Jedynym ocalałym człowiekiem był Odyseusz. Wyrzucony na brzeg trafił on pod opiekę nimfy Kalipso. Rozkochana w Odysie piękność, karmiła go boskim nektarem i ambrozją. W ten sposób na długi czas zatrzymała przy sobie tułacza. Po upływie wielu lat bohater zaczął tęsknić za rodzinnym domem. Często stawał przy brzegu i zerkał w stronę rodzinnej Itaki. Pragnął wrócić do żony mimo próśb i nalegań Kalipso. Niebawem wyruszył on w podróż tratwą. Niestety znów na przeszkodzie stanął mu Posejdon. Wzburzył morze, a ono wyrzuciło Odysa prosto do królewny Nuzykae. Ona nakarmiła go, dała nowe szaty i zaprowadziła do ojca. Hojnie obdarowany bohater ponownie wyruszył w drogę. Zmęczony podróżą zasnął i obudził się już na rodzinnej ziemi, której po długiej nieobecności początkowo nie mógł poznać.

5. Dramat antyczny i powstanie teatru

Powstanie teatru antycznego wiąże się z kultem Dionizosa- boga narodzin i śmierci, ale także winnej latorośli, wina i urodzaju. Według greckiego mitu to właśnie Dionizos nauczył ludzi uprawy winnej latorośli i produkcji wina. W otoczeniu bachantek, satyrów i osłów niosących worki z upojnym trunkiem wędrował na rydwanie po wszystkich krajach starożytnego świata przy akompaniamencie hałaśliwej muzyki bębenków. Dla uczczenia boga, który okazał się tak szczodrym darczyńcą, nauczył ludzi zabawy i wszelkiego użycia, starożytni urządzali dwa razy w roku huczne uroczystości. Początkowo orgiastyczny charakter, z czasem, pod wpływem kultu Apollina - boga poezji, muzyki, sztuk i nauk- uległ on złagodzeniu. Wiosną, w porze zrównania dnia z nocą odbywały się Wielkie Dionizje, jesienią zaś Dionizje Małe, obchodzone przede wszystkim na wsi.

Cechy tragedii antycznej:

- zasada trzech jedności : akcji, miejsca i czasu,

- maksymalnie trzech aktorów (tylko mężczyźni);

- tragiczny konflikt bohatera lub bohaterów,

- brak scen zbiorowych,

- występowanie chóru,

- zasada decorum, czyli pisanie tragedii wysokim stylem,

- katharsis, znaczy dosłownie oczyszczenie. Jest to pojęcie związane z terapeutyczną funkcją tragedii. Oznaczało wyzwolenie duszy z win, oczyszczenie ze złych emocji poprzez przeżycie uczucia litości i trwogi. Widz, śledząc akcję tragedii, miał doznać uczucia litości, gdy obserwował tragedię niewinnego człowieka, natomiast trwoga miała być jego udziałem, kiedy oglądał dramat człowieka, w którym odnajdował siebie samego. W efekcie katharsis prowadziła do wyzwolenia z tych uczuć.

Budowa tragedii antycznej:

- prolog - określa tematykę utworu,

- parodos - pieśni wchodzącego na sceną chóru,

- epeizodia - poszczególne akty,

- stasima - pieśni chóru,

- eksodos - pieśń chóru schodzącego ze sceny.

Sofokles

Sofokles - wprowadza 3 aktora (mówiącego), zwiększa skład chóru i wprowadza innowację, zrezygnował z trylogii (3 tragedii nie związanych ze sobą), nie był aktorem, napisał ok. 120 sztuk (połowa przyniosła mu sukces i nie dostał nigdy mniejszej nagrody niż 2 miejsce), 7 tragedii przetrwało do dzisiaj: „Ajas", „Antygona", Król Edyp", „Trachimki", „Filoktet", „Edyp w kolonos", Elektra".

5. Liryka antyczna

Horacy

Horacy to liryk rzymski, pisał pieśni (ody), satyry i listy poetyckie. Horacy jest autorem sławnych maksym określających wyznawaną przez niego filozofię życia, np. “carpe diem” - ciesz się tym, co dzień niesie. Horacy wierzył, iż jego twórczość zapewni mu nieśmiertelną sławę, dzięki pamięci potomnych: “Pomnik trwalszy stworzyłem, niźli w spiżu ryty”, “Nie wszystek umrę” (non omnis moriar)

6. Główne gatunki literatury starożytnej

Mit - Jest opowieścią, która wyraża i organizuje wierzenia danej społeczności, opowiada o początkach istnienia świata, powstaniu bogów, ludzi

Epopeja - Najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z podań o legendarnych lub historycznych bohaterach; utwory cechują się dłuższą formą oraz pisane są wierszem.

Elegie patriotyczne - Zagrzewały Spartan do walki. ''Rzecz to piękna"

Oda (pieśni) - Pieśni o charakterze podniosłym, których głównymi motywami są:

- exegi monumentum- pomnik poetyckiej chwały,

- non omnis moriar- nie wszystek umrę,

- carpe diem- chwytaj chwilę.

Satyry - Utwory ośmieszające wady i postawy poprzez deformację, ironię i sarkazm.

---