Antyk XIX wiek pne do V wieku naszej ery.

Babilon: 2000 pne, „Gilgameusz i Eunmalisz”

Grecja:
a) epika- Homer, rapsodowie, oidowie- śpiewacy

b) liryka- Symonides, Tyrtejos, Safona, Tespis

c) dramat- Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Arystoteles

d) filozofia- Sokrates, Arystoteles, Zenon z Kition (stoicyzm)

Rzym:

a) literatura: Wergiliusz, Horacy, Owidiusz

b) filozofia: Seneka, Marek Aureliusz

Okresy rozwoju poezji i literatury:

Literatura grecka:

• archaiczny IX - V wiek pne

• klasyczny V - III wiek pne

• hellenistyczny III pne - 0 ne

• rzymski I - II wiek

• chrześcijański II - V wiek

inny podział:

• VIII wiek pne - epika

• VI-V wiek pne - liryka

• V wiek pne - dramat

• IV wiek pne - wielcy filozofowie

• III wiek pne - epigram

2. Literatura rzymska

• archaiczny,

• cyceroński,

• augustowski,

• cesarski,

• Mit - opowieść wyjaśniająca w postaci alegorycznej i symbolicznej zjawiska natury, lub życia ludzkiego zgodnego z wierzeniami w dawnych religiach pogańskich.

-jest opowieścią o stałej warstwie fabularnej i wyrażającej wierzenia danej społeczności . Wyrażają: lęk, niepokój, radość.

Funkcje mitu:

• poznawcze, związane z wyjaśnieniami zjawisk przyrody

• światopoglądowe, były podstawą do wierzeń religijnych

• sakralne, informowały o powiązaniach bóstw i obrzędach.

Rodzaje mitów:

• teogoniczne - opowiadające o bogach

• antropologiczne - o człowieku

• genealogiczne - o rodach królewskich

• kosmogeniczne - o powstaniu świata

• eschatologiczne - o pośmiertelnych losach człowieka

• archetyp - mity podające wzory zachowań i postępowania

Bohaterowie mitów:

bogowie, półbogowie, ludzie, demony, herosi

Forma mitów wyraża się przez metafory, alegorie i symbole.

Pojęcia etymologiczne i bohaterowie mitów:

Achilles- wojownik walczący pod Troja, odporny na rany dzięki kąpieli w Styksie; pięta Achillesa- w przenośni słaby punkt, Achilles ginie postrzelony w piętę, która nie była pomoczona wodami Styksu (za nią trzymała go matka).

Pandora- jedna z bogiń, trzymała w swojej puszcze wszystkie smutki świata; oznacza miejsce pełne nieszczęścia.

Herkules- bohater, za zabicie dzieci skazany na 12 prac; oznacza herkulesową siłę.

Ariadna- córka Minosa, uratowała życie Tezeusza, dając mu za radą Dedala nić, którą znaczył drogę z labiryntu; oznacza sposób wyjścia z kłopotów.

Augiasz- król, posiadał olbrzymią stajnię, z której od 30 lat nie usuwano nieczystości; Herkules przepuścił przez ową stajnie potok i wyczyścił wszystko w jeden dzień; oznacza symbol nieusprawiedliwionej buty.

Penelopa- miała córkę, która została strącona do Tartaru, została tam żoną Hadesa. Penelopa uprosiła bogów i Kora wyszła z podziemi. Jednak przedtem zjadła kilka nasion granatu i na 3 miesiące musi powracać do swojego męża. Wtedy na Ziemi panuje zima.

Prometeusz- ukradł z rydwanu boga słońca Heliosa promyk i zaniósł go ludziom. Za karę codzienne sęp wyjada mu wątrobę a w nocy ona znowu odrasta. Oznacza heroiczne poświęcenie.

Ikar- syn Dedala, w ucieczce z Krety wykorzystał skrzydła ptaków; zginął bo wbrew poleceniom ojca wzniósł się za wysoko; oznacza pęd do wiedzy, bunt...

Nike- bogini zwycięstwa.

Chaos, Uranos, Gaja, Okeanos, cyklopi, Kronos, Reja, Dzeus, Hades, Posejdon, Hera, Demeter, Hestia, Hektor,...

Homer- poeta grecki; żył w VIII wieku pne; pochodził prawdopodobnie z Azji Mniejszej; przypuszczalny twórca „Iliady” i „Odysei”.

Epos- najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z ludowych podań o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przeszłości; są to dłuższe utwory, najczęściej źródłem eposy były mity, podania i baśnie.

Wyznaczniki eposu homeryckiego:

• zobrazowanie życia narodu na tle ważnego momentu w dziejach tej zbiorowości

• Herosi jako czołowe postacie w twórczości Homera

• obfitość scen batalistycznych

• akcja eposu dzieje się na planie boskim i ziemskim

• postępowanie bohaterów uzależnione od woli bogów

• złożoność kompozycji: wielowątkowość, epizody..

• patetyczny uroczysty styl

• inwokacja na początku eposu

• mnogość porównań homeryckich.

• „Iliada”(spisana w IV wieku pne, jest epopeją bohaterską):

Achilles „szybkonogi”	Hektor „mężny”
mściwy, porywczy, uparty, dumny, nieustępliwy, gniewny, dziki, zacięty, pewny siebie, okrutny, nieuczciwy, oddany przyjaciel	odważny, szlachetny, kochający, potrafił opanować lęk, wybrał postawę odpowiedzialności za swoje czyny, walcząc tak jakby mógł odmienić swój los, umiał pogodzić się z losem

Obydwaj znają swoje przeznaczenie; wiedzą, że czeka ich rychła śmierć. Cechuje ich męstwo i odwaga, waleczność, troska o honor i pragnienie sławy pośmiertelnej.

O wyniku pojedynku decyduje nie osobiste męstwo, ale przeznaczenie „los Hektora dobiegł swego kresu”

• „Odyseja”(połowa VIII, epopeja przygodowa): przedstawia dziesięcioletnią tułaczkę Odysa wracającego spod Troi po skończonej wojnie. Odys zwiedza wiele egzotycznych krajów, przeżywa moc niezwykłych przygód, zanim dzięki swej mądrości i pomocy bogini Ateny, będzie mógł wrócić do swej ojczystej Itaki i do czekającej go wiernej żony, Penelopy; retrospekcje, topos wędrówki

Arystoteles pomysłodawca dramatu satyrowego.

1. Poezja jest sztuka naśladowczą, nie wytwarza bowiem przedmiotów realnych, lecz tylko ich słowne podobieństwo.

W poezji istnieją rozmaite gatunki, które różnią się ze względu na sposób naśladowania.

Poezja działa na odbiorcę nie dlatego, ż e przedstawiane przedmioty są odpowiednikami rzeczywistości, lecz dlatego, że sposób ich przedstawienia rozbudza emocje odbiorcy.

Sofokles 496- 406 pne; tragediopisarz grecki, 120 sztuk, zachowało się 7; najważniejsze „Antygona”, „Król Edyp”, „Elektra”; zwrócił uwagę na przeżycia bohaterów:

• bohaterowie ze sfer królewskich a nawet bogowie

• czystość gatunku literackiego, dialog jako wyznacznik dramatu

• udział brali wyłącznie mężczyźni na koturnach i w maskach

• koryfeusz- przewodnik chóru, ubrany w kozie skóry

• w VII wieku pne Arion z Metyny nadaje cechy formy lirycznej

Cechy dramatu (od drama - dziać się) antycznego:

• podział na epizodiony i stasimony

• determinacja przez przeznaczenie

• pieśni kultowe zwane dytyrambami (na cześć Dionizosa)

• kult Dionizosa- boga winnej latorośli

1. Rzędy w teatrze były przeznaczone dla kapłanów boga

Dionizje - zabawy, 1. Dzień obchody, 2. Konkurs dytyrambiczny, 3,4,5 tetralogia (3 tragedie i 1 dramat satyrowy)

teatry znajdowały się koło miejsc kultu

• twórcy: Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Heraklit z Efezu (budowa dramatu),Tespis,

Wyróżniki dramatu:

• pojęcie tragizmu- polega na skłóceniu dwóch różnych racji, nie możność rozstrzygnięcia tragicznej winy (Kreon)

• determinacja losów ludzkich (przeznaczenie)

• w dramacie brak narratora a akcja rozgrywa się za pomocą dialogu

• stosowanie udźwiękowienia

• tekst zasadniczy i poboczny (didaskalia)

• wyobrażalnym czasem, w którym ujęte są wydarzenia dramatu jest czas teraźniejszy

• budowa akcji: ekspozycja, akcja, punkt kulminacyjny, perypetia, rozwiązanie

Rola chóru:

• komentował wydarzenia na scenie, dialogi i monologi

• chór nie wpływał na zmianę i rozwój akcji

• „Antygona”:

Prolog- rozmowa dwóch sióstr- ekspozycja dramatu (dialog)

Parodos- chór starców tebańskich, pieśń na wejście, radość z odparcia wroga.

Epizodion I - scena dialogowa, Kreon ogłasza wydany przez siebie zakaz grzebania ciała; wejście strażnika i informacja o pogrzebaniu ciała Polinejkesa przez nieznanego sprawcę (ciało jego brata walczącego po stronie Teb zostało pochowane).

Stasimon I - pieśń chóru; pochwała ludzkiego rozumu, który może ujarzmić przyrodę, nie może pokonać śmierci.

Epizodion II - wzrasta napięcie dramatyczne, strażnik przyprowadza Antygonę, która pochwycił na grzebaniu ciała poległego brata.

Stasimon II - wypowiedz chóru na temat tragicznego losu rodu Labdakidów.

Epizodion III - Hajman prosi o łaskę dla Antygony.

Stasimon III - chór sławi potęgę Erosa.

Epizodion IV - chór odprowadza Antygonę do lochu śmierci

Stasimon IV -

Epizodion V - pojawienie się Tyrezjasza

Stasimon V - pieśń chóru na cześć patrona Teb

Exodos- Zwiastun wchodzi z wiadomością o samobójstwie syna, który na wieść o śmierci Antygony odbiera sobie życie. Kreon dowiaduje się, że Eurydyka popełnia samobójstwo.

1. Konflikt tragiczny w „Antygonie”:

• Kreon reprezentujący prawo świeckie, interes państwa i zbiorowości oraz racje rozumu, społeczeństwo

• Antygona reprezentująca prawo boskie i religijne oraz uczucia, jednostka

Dysproporcje między winą tragiczną a karą:

• przyczyna śmierci Antygony był jej protest przeciwko prawu państwowemu, protest podjęty w imię prawa boskiego i miłości do brata

• wina tragiczna Kreona wypływa z ograniczonego charakteru praw jednostki i z mniemania o nieograniczonej władzy

• śmierć trojga bohaterów i beznadziejne życie czwartego

Wergiliusz 70 -19 rok pne - syn zamożnego garncarza, protektorat mecenasa Oktawiana Augusta, rozwinął swoje zdolności twórcze; na nagrobku ma napis:

„opiewałem pastwiska, wieś, wodzów”

• bukoliki (sielanki z życia pasterzy), georgiki ( poemat o rolnictwie)

• „Eneida” (epopeja na wzór Homera)

Horacius (Horacy) 65 pne w Wenuzie - 8 ne pod Rzymem; syn wyzwolonego niewolnika, studiował w Rzymie i Atenach, po czym walczył w armii Brutusa; bitwa pod Filipi; był wyższym urzędnikiem, początkowo miał mecenasa (Oktawian August) dzięki poparciu Wergiliusza; pierwsze utwory satyryczne później liryczne; napisał: „Sztuka poetycka”, jako liryk podejmował tematy o miłości, wesołych biesiadnikach, przyjaźni, ojczyźnie oraz refleksje filozoficzne . Oparł się na filozofii Epikura i stoików - mistrz satyry.

O co poeta prosi Apollina:

• o zdrowie i natchnienie

• o łagodną starość

• o dorobek literacki

• o mądrość

• o umiejętność cieszenia się z tego co się posiada

• Oda: „Exegi monumentum aere perennius”

• utwór opowiada o twórczości poetyckiej

• przekonanie, że po śmierci autora jego dorobek literacki przetrwa wieki

• związek pomiędzy poezją Horacego o poezją grecką i uznanie jej zwierzchności

• poeta jako wychowawca, odgrywający ważna rolę w historii i nieśmiertelnego poprzez swoją twórczość

• „pomnik ze spiżu”- symbol trwałości dla potomnych

• „nie wszystek umrę” - przekonanie o sławie pośmiertelnej

„Biblia” - jest wyrazem monoteizmu

Pojęcie słowa:

• bibilion = księga

• bibilios = łodyga papirusowa

Biblia składa się ze:

• Starego Testamentu XIII - I wiek pne

• Nowego Testamentu 51 - 96 rok ne

Biblia jest trójjęzyczna:

• grecki

• staro-hebrajski

• aramejski

Autorzy Biblii; ST: Salomon, Mojżesz, Dawid, anonimowe, NT: Jan, Marek, Łukasz, Mateusz

Przekłady:

• Septuaginta (na język grecki) w Aleksandrii, obejmował ST, III - II wiek pne

• Wulgata przekład św. Hieronima, IV wiek ne, po soborze trydenckim wykładnia oficjalna

Przekłady polskie:

• Katolickie

• Biblia królowej Zofii, zwana szaroszpatacką, XV wiek

• Biblia Leopolity, 1561

• Biblia Jakuba Wujka, NT 1593, całość pośmiertelnie w 1599

• Innowiercze

• Biblia Brzeska, kalwińska, 1563

• Biblia nieświeska, Szymona Budnego, ariańsko-socyniańska, 1572

• Biblia gdańska, luterańska, przekład przy współpracy kalwinów i braci czeskich, 1932

• Biblia Tysiąclecia, tłumaczona z języków oryginalnych, 1965

Gatunki w Biblii: hymny, psalmy, poematy, przypowieści, eposy, kazania, modlitwy, dialogi filozoficzne, listy, kroniki

„Księga Rodzaju”- opis kolejnych czynności Boga - Stwórcy w ciągu 6 dni.

ziemia, niebo, światłość, ciemność, dzień, noc

woda, ląd, niebo, morze, rośliny

drzewa owocowe

gwiazdy, czas

zwierzęta

człowiek

„Księga Hioba” - autorstwo anonimowe; miejsce powstania Judea; akcja w Adonii; układ:

• prolog - prozatorski

• poemat - 6 części

• opisuje związek pomiędzy Bogiem a człowiekiem

• Hiob jako symbol wiary nigdy nie przemijającej

Monolog i dysputa z przyjaciółmi:

• Elitoz z Temanem

• Bilbob z Szumachem

Poemat o mądrości i monolog Hioba

Mowy Boga - Eliasz i prozatorski epilog

Arystotelowska koncepcja losów:

• zmienność perypetii czyli od cierpienia do radości

• cierpienie wyzwala heroizm, jest sensowne

Postawa Hioba jako lekcja godności ludzkiej, wierności Bogu, cierpliwości i godności, oraz winy człowieczej i odpowiedzialności.

Hiob przywrócony do dawnego stanu, żyje w dostatku, wśród potomstwa. Stał się symbolem cierpienia oraz katastrofy, tragedii i nieszczęścia. Dzieje Hioba są też symbolem ludzkiego heroizmu i cierpienia jako nieodzownego elementu życia i określenia pełni człowieczeństwa. Cierpienia uszlachetnia człowieka, pozwala zrozumieć innych (wątki u romantyków i poetów okupacyjnych.

„Księga Psalmów”

Psalm to utwór poetycki o charakterze modlitewno-hymicznym; psalmy zbudowane są z wersetów a werset to całość treściowa zbudowana z dwóch lub trzech członów.

Wyróżniamy psalmy: błagalne, dziękczynne, pochwalne, filozoficzne, mądrościowe,...

• Psalm IIX

• człowiek jako „władca nad dziełami rąk Twoich”

• człowiek kochany jest przez Boga, „niewiele mniejszy od niebieskich mocy”

• pochwała świata stworzonego przez Boga

Przypowieści biblijne - przysłowie, maksyma, aforyzm; utwór narracyjny o treści pouczającej; ubogi w postacie, zdarzenia i realia, mający jednak ukryte znaczenie alegoryczne, symboliczne, odnoszące się do ogólnych prawideł egzystencji człowieka, ludzkich postaw, wobec przypadków życiowych.

• „O Siewcy” - opowiada o rolniku, który sieje zboże. Gdy ziarno upadnie na niegościnny grunt to nie wzrośnie. Ziarno porównane jest do wiary. Kiedy ono stąpi na człowieka o czystym sercu, w pełni się rozwinie i wyda swoje owoce.

• „O synu marnotrawnym” - pewien człowiek miał dwóch synów, jednak młodszy zabrał swoją część majątku i stracił ją żyjąc rozrzutnie. Gdy powrócił do ojca, ten przyjął go jak zmartwychwstałego. Drugi syn oburzył się, że jego nie traktuje podobnie. Syn jest symbolem człowieka, który błądzi a jednak odnajduje wiarę i receptę na dobre życie.

• „O miłosiernym Samarytaninie” - pewien Żyd został napadnięty przez zbójców, którzy go pobili i ograbili. Drogą na której leżał przejeżdżało dwóch Żydów; między nimi był rabin; nie pomogli napadniętemu... Dopiero samarytanin pomógł mu i zapewnił pieniądze na najbliższy czas. Miłosierny samarytanin jest symbolem człowieka, który nawet wrogom udziela pomocy.

„Księga Koheleta”

„wszystko marność i gonienie za wiatrem ( venitas venitatum et venitas)”

-podejmuje motyw rozważań na temat życia człowieka jego szczęścia i egzystencji. Mottem księgi jest powyższy cytat. Człowiek jest istota kruchą i przemija, podczas gdy Ziemia trwa wiecznie. Prawo przemijania powoduje, że człowiek nie zaznaje szczęścia, a życie jest tylko „gonieniem za wiatrem”

„Apokalipsa św. Jana” powstała w latach 94 - 96 ne za panowania cesarza Dominicjana; wzorowana na wcześniejszych tekstach Ezechiela, Daniela i Zachariasza - z greckiego apokalypssos - objawienie, odsłonięcie; to szczególny rodzaj opowieści biblijnej opisującej tajemnicę czasów ostatecznych. W NT jest ostatnią księgą Biblii, zamykającą całość historii świętej. Katastrofizm; obraz kresu ludzkości, sąd boży, śmierć...

---